Himamata ang Gilantugiang Australianhong Dingo

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Australia

MAY dugay nang panaglantugi sa Australia mahitungod sa dingo. Kini bang hayopa may katungod sa pagpuyo sa kamingawan sa Australia? O kini ba usa ka tigpatay nga angay koralon ug inanayng pamatyon?

Ang dingo maoy ihalas nga iro. Kini pandak, nga may mubo, humil nga balhibo ug tul-id, talinis nga mga dalunggan. Kon hamtong, kini may tindog nga mga 60 sentimetros diha sa abaga ug mosukod sa mga 120 sentimetros gikan sa ilong niini abot sa tumoy sa 30 sentimetros bagang ikog. Kini may labi pang dakong bagulbagol ug mas tag-as nga ngipon kay sa napaaghop nga mga iro nga samag gidak-on apan makapaliwat kanila. Ang ngalang dingo gigamit sa Aborigines o mga Lumad nga nagpuyo sa Sydney ug unang mitungha diha sa mga sinulat sa mga tuig 1790.

Ang mga dingo hikaplagan sa tibuok Australianhong kontinente apan wala sa pulo-estado sa Tasmania. Sila may madanihong balhibo sa mga kolor nga nag-apil sa krema, luspad nga dalag, puti, tugob nga pula-brawon, tayaon-pula, dalagon-brawon, ug itom. Ang puro nga hamtong nga mga dingo sa kanunay may puting tumoy sa ikog ug kasagarang may puting mga tiil, bisan pag unsa ang katibuk-ang kolor nila.

Diin ba Gikan Kini?

Ang dingo dili nitibo niining luag kaayo, napaig-sa-adlaw nga nasod apan lagmit gidala dinhi pinaagi sa barko. Kon kanus-a ug pinaagi ni kinsa wala mapiho. Ang labing dakong timailhan sa kagikan sa dingo daw mao nga kini usa ka kaliwat sa Indian nga lobo. Ang mga fossil nagpadayag ug dakong kaamgid ngadto sa mga iro sa Indus Valley nga gipatungha pinaagi sa pagpaliwat sa napaaghop nga mga iro uban sa Indian nga mga lobo.

Ang ubang kaamgiran ngadto sa lobo mao ang waytimik nga paagi sa pagpangayam sa dingo ug ang kamatuorang dili kini mopaghot kondili mopagawas sa tagdugay nga uwang. Ang usa ka popular nga teoriya mao nga ang mga magbibiyahe gikan sa India, kinsa may mga barko nga makatabok sa kadagatan, nagdala una sa dingo ngadto sa Timor ug dayon pahabagatan ngadto sa Australia.

Mapaaghop ba Kini?

Ang itoy sa dingo maoy nindot kugoson gamay nga hayop. Sukad sa unang panahon ang mga Lumad nagbuhi kanila. Apan inigkadagko sa mga itoy, sila kanunay mobalik sa kamingawan.

Si Propesor N. W. G. MacIntosh sa University of Sydney dili uyon sa paningkamot sa pagpaaghop sa dingo. Siya nangangkon nga bisan ang mga magbabansay sa police-dog, uban sa dako nilang kasinatian, napakyas sa pagbansay sa dingo sa pagsugot.

Sa laing bahin, si George Bingham, nga nagbuhat kauban sa mga dingo sulod sa mga kawhaan ka tuig, miingon nga kadtong iyang gibansay masaligon kaayo ug madulaon ug dili gayod mapintas. Apan miangkon siya nga kon dili tagdon ang ilang mga kinaiyanhong taras, sila dili mapugngan ug mangdaot sa personal nga kabtangan, bisan pag dili kay luog gayod. Giila usab niya ang ilang tinguha sa pagbalik sa kamingawan ug nagpasidaan nga kon ang binuhi nga dingo buhian, kini sa dili madugay mahimong usa ka bisita inay higala nga iro.

Usa ka Kapeligrohan sa Mag-uuma

Bisan pa sa ilang kaandam nga hapyoron sa tawo, ang dili-ikalimod nga kamatuoran mao nga ang mga dingo nga ihalas maoy mga tumutukob ug makadaot sa mga panon sa karnero ug mga panon sa baka. Talagsa ra silang mangayam nga ginurupo. Sila mga tiglain sa kinaiyahan, apan usahay sila mangayam nga tinagurha. Kini buhaton ilabina sa dihang mohasmag sa usa ka dakong hayop sama sa usa ka kangaroo, diin ang usa ka dingo mokagat sa ikog sa biktima o batiis samtang ang ikaduhang dingo mohatag bug-os pagtagad sa pagkagat sa tunlan.

Ginapadayag sa mga dingo ang dakong kamalansison sa daghang paagi. Kasagaran mosunod sila sa usa ka magbalantay uban sa iyang panon sa mga karnero sulod sa daghang semana, nga mopatay sa bisan unsang hayop nga mahisalaag gikan sa dakong panon. O sa hilom ilang paanaron ang usa ka baka sa ilang presensiya sulod sa daghang adlaw ug dayon kalit nga sakmiton ang iyang nati sa dihang siya dili andam.

Ang pipila ka magbubuhig karnero mitaho nga nawad-ag abot sa 50 porsiento sa bag-ong-natawong mga nating karnero o mga nating baka tungod sa mga dingo. Ang usa nawad-ag 900 ka karnero gikan sa usa ka panon sa 5,500 sa upat ra ka bulan. Nga ang mga dingo kasagaran nga mopatay sa mga karnero ug unya mokaon ug diyutay ra sa patayng lawas dugang makapasuko sa mga magbubuhig karnero.

Busa sayon ang pagsabot nganong ang dingo gibatbat ingong usa sa labing gilantugiang mga hayop sa Australia. Ang kadaghanang mga tigbuhi nagbatbat kanila ingong mapintas, malansisong mga tigpatay. Ang mga konserbasiyonista nag-awhag sa pagpreserbar kanila uban sa ubang ihalas nga kahayopan sa Australia ug mipunting sa ilang kamapuslanon sa paghinlo sa patayng mga lawas sa hayop.

Gastoso nga mga Lakang sa Pagpugong

Ang paningkamot sa pagpugong sa nagkadaghang dingo nag-apil sa 2.5 metros nga koral nga moabot sa kapin sa 8,000 kilometros. Kining “dakong koral sa dingo” gidungog nga mas taas pa kay sa Dakong Paril sa Tsina ug natukod sa dako kaayong gastos, uban sa ambisyosong tumong nga ang mga dingo sa amihanan dili makasulod sa dapit sa karnero sa halayong habagatan. Ang ubang metodo nga gigamit nga may lainlaing kalamposan nag-apil sa paglit-ag ug pagpusil pinaagig propesyonal nga “doggers,” o mga tiglit-ag sa dingo, ug ang pagpahimutang sa mga hilo, apil ang hilo nga ihulog gikan sa ayroplano. Ikasubo, ang ubang lasangnong kinabuhi kasagaran nga apektado.

Mokaon ba Silag Tawo?

Sa pagkakaron walay tinuod nga mga rekord nga ang mga dingo miatake sa mga tawo, nga tinagsa o ginurupo kaha. Sa dihang magpuyo duol sa sibilisasyon, ang mga dingo moungad sa basura ug mokaon sa bisan unsang pagkaon nga hikaplagan diha sa mga basurahan. Sa kamingawan sa Australia, sila kasagaran nga mangayam ug mokaon sa bisan unsang hayop nga mas gamay kay kanila, apil ang mga koneho, mga opossum, mga wombat, mga ilaga, ug gamayng wallabies.

Kon haing kabatbatan sa Bibliya​—“ihalas nga mananap” o “gipaaghop nga hayop”​—ang mohaom sa dingo maoy usa ka tanghaga. (Genesis 1:25) Apan bisan unsa ang eksaktong papel, ang gilantugian Australianhong dingo uban sa mga itoy nga nindot kugoson niini mahimong molungtad gayod sa Paraisong yuta sa diha nga ang tanang kahayopan maghatag kalipay sa tawo ug kadungganan sa mahandurawon ug mabination nga Maglalalang niini.​—Isaias 11:6-9.