Ang Pagsulbong ug Pagkahapay sa Komersiyo sa Kalibotan

Bahin 1c​—Lintunganay sa mga Kabalaka sa Salapi

PILA ka relihiyoso ug politikanhong mga elemento sa tawhanong katilingban masubay ngadto sa mga adlaw ni Nimrod, kinsa kaliboan ka tuig nga miagi mitukod sa Babilonya. Kini matuod usab, bisan pag tingali dili kaayo ilado, bahin sa pila ka elemento diha sa kalibotan sa negosyo ug komersiyo.​—Genesis 10:8-12.

Ang Maglalalang sa tawo, ang Usa nga tukmang magatino sa mga sukdanan sa maayo ug daotan, dali untang makamugnag usa ka sistema sa ekonomiya nga arang makatagana nga angay-angay sa mga panginahanglan sa dakong tawhanong pamilya nga iyang napanan-aw. Apan sa dihang gisalikway sa unang magtiayon ang balaang pagtultol ug napalagpot gikan sa Paraiso, ang mga tawo nagkinaugalingon na lamang. (Genesis 3:1-24) Ang mga tawo, nga bulag na sa balaang paggiya, sa ingon miugmad sa kaugalingon nilang matang sa relihiyon ug kaugalingon nilang matang sa kagamhanan. Sa dihang nadayag nga gikinahanglan ang usa ka sistema sa pagdumala sa panimalay aron matagan-an ang materyal nga mga panginahanglan sa ilang nagdakong pamilya, gisugdan nila pag-ugmad ang gitawag nato nga usa ka sistema sa ekonomiya. Kini samang ilang gibuhat nga walay balaang paggiya.

Lagmit sa panahon ni Nimrod (c. 2270 W.K.P.), ang pasikaranan sa maong sistema napahimutang na. Ang The Collins Atlas of World History nagtin-aw nga “sukad sa ikatulong milenyo paunahan naugmad sa Mesopotamia [Babilonya] ang gamhanang mga korporasyon sa mga negosyante. Sila nagpondog mga manggad, nagbanabana, migamit ug lainlaing matang sa mga butang ingong salapi, ug migamit ug mga inumol nga metal, ilabina ang pilak, nga gihulma sa linaing mga gibug-aton ug mga gidak-on ug usahay may mga timaan sa pagkatinuod.” Ang The Encyclopedia Americana nag-ingon nga ang karaang mga lumolupyo sa Sinar​—ang orihinal nga ngalan sa gitawag sa ulahi nga Babilonya​—nagpadayon sa “katingad-an komplikadong sistema sa pagpahulam, panghulam, pagdeposito sa kuwarta, ug pagtaganag mga sulat sa kredito.”

Usa ka batasan nga lagmit iya lang sa Mesopotamia mao ang paggamit sa puhunan o kapital ingong usa ka manggad ug pagsingil ug tubo sa paggamit niana. Sa ingon, ang salapi nahimong usa ka paagi sa pagpit-os sa ekonomiya. Ang mga talaan nga nakubkoban sa kagun-oban sa Babilonya nagpadayag sa mga transaksiyon sa negosyo nga gipahimudsan ang alaot nga kahimtang sa pipila sa iyang mga lungsoranon. Bisan niadto, ang makibag-ong batasan sa hingaping pagpaganansiya sa kapildihan sa uban nauso na. Dili katingad-ang ang mga negosyante sa Babilonya ug Nineve kasagarang hisgotan uban sa pagdumot ug pagtamay.

Ang komersiyal nga kalihokan sa adlaw ni Nimrod wala hisgoti sa laktud diha sa Bibliya. Bisan pa, ang mga ekspresyong makita diha sa iyang unang basahon, sama sa “pagpalit,” “pagbaligya,” ug “pagpatigayon,” nagpasabot nga labing menos pila ka gatos ka tuig sa ulahi, kasagaran na ang komersiyal nga mga kalihokan.​—Tan-awa ang Genesis 25:31; 34:10, 21; 39:1; 41:56, 57.

Matuod usab nga sa dugay nga yugto sa panahon, ang cuneiform nga mga teksto mahilomon kon bahin sa komersiyal nga kalihokan sa Babilonyanhong katilingban. Nga miadmitir nga lisod kining ipatin-aw, ang librong Ancient Mesopotamia mihinapos nga “ang usa dili makatuo nga ang relasyong pamatigayon mihunong latas nianang milenyoha, ilabina sanglit sila nasayrang milambo pag-ayo sa sunod nga yugto.” Kining basahona nagpaila nga niadtong panahona ang patigayon tingali nahiluna sa panguna diha sa Aramaikong gahom ug ang papiro ug panit gigamit nga sulatanan.

Ang Mesopotamia ug Ehipto ilado tungod sa ilang patigayon nga magpanon. Sa ulahi, sa dakong sukod, gipulihan sa mga taga-Penisya ang patigayon sa mamala ug komersiyo agi sa dagat. Ang mga dunggoanan sa Cartago, Tiro, ug Sidon nahimong iladong mga sentro sa komersiyo. Ang patigayon gihimo pinasukad sa pagbayloayg mga manggad hangtod sa mga ikawalong siglo W.K.P., sa dihang misugod ang mga Grego sa paggamit ug kuwartang metal ingong paagi sa pagbayloay. Ug sumala sa The Collins Atlas of World History, “ang kasiglohan nga misunod [500 W.K.P.] natiman-an kaayo sa pagkaugmad sa patigayon, kuwarta, mga bangko, sakyanan, nga gipanig-ingon sila sa ubay-ubayng historyano ngadto sa panahon sa kapitalista, nga hisabtan bisan pag pinasobrahang opinyon.”

Sa aktuwal, sukad sa sinugdan, ang mga sistema sa ekonomiya gipasukad sa kuwarta. Bisan tuod ang tukmang paggamit niini gitugot sa Diyos, ang dili-tukmang paggamit niini wala itugot. (Ecclesiastes 7:12; Lucas 16:1-9) Ang sobrang pagtinguha nga makabatog kuwarta nagpahinabo sa mga tawo sa pagtuis sa hustisya, pagluib sa mga higala, pagpalsipikar sa kamatuoran, ug bisan pagpatay. Hinuon, matikdi nga kini dili sala sa kuwarta mismo kondili sa hakog nga panglantaw sa mga tawo nga nagatinguha niana. Sa bisan unsang paagi, dili pagpasobra ang pag-ingon nga ‘kuwarta maoy nagapatuyok sa kalibotan,’ o nga kana naghimo niana sa lainlaing paagi sulod sa kaliboan ka katuigan.​—Tan-awa ang kahon, panid 7.

Busa, panahon sa una-Kristohanong kasiglohan ang pasikaranan napahimutang alang sa daghan sa komersiyal ug ekonomikanhong mga kinaiyahan nga sinati nato karong adlawa. Apan bisan pa sa taas nga kasaysayan niini, ang kalibotan sa komersiyo wala makaugmad ug dili-masipyat nga mga sistema sa ekonomiya nga arang makapugong sa mga kabalaka. Bisan pa dili kinahanglang kita mawad-ag paglaom. Maaninaw na ang kataposan sa mga kabalaka sa salapi. Sa sunod namong lima ka isyu, dugang kaming magpatin-aw.

[Blurb sa panid 8]

Ang sobrang pagtinguhag kuwarta nagpahinabo sa mga tawo sa pagtuis sa hustisya, pagluib sa mga higala, pagpalsipikar sa kamatuoran, ug pagpatay

[Box/Hulagway sa panid 7]

Gikan sa Asin Ngadto Plastik

Asin:

Mga rasyon nga asin gihatag sa Romanong mga sundalo, apan ang maong mga rasyon gipulihan sa ulahi sa kuwarta, o salarium. Ang baka (pecus) maoy usa ka galamiton sa pagbayloay sa karaang Roma. Gikan niining Latin nga mga pulong, ang mga pulong “salary” ug “pecuniary” gikuha.

Mga Metal:

Sa karaang Mesopotamia (ika-18 ngadto ika-16 nga siglo W.K.P.), ang salapi o pilak regular nga gigamit sa mga transaksiyon sa negosyo. Sa karaang Ehipto, ang tumbaga, salapi, ug bulawan gigamit. Panahon sa dinastiyang Ming sa Tsina (1368-1644 K.P.), misulat ang propesor sa kasaysayan sa Tsina si Hans Bielenstein, “ang tumbaga nagpabiling sukdanan sa ubos nga mga denominasyon [sa kuwarta], samtang ang salapi mausbawong gigamit alang sa mas dagkong kantidad.”

Kuwartang Metal:

Mga lingin nga may sumbanang gibug-aton ug bili, nga ginama sa natural nga sagol sa bulawan ug salapi nga nailhang electrum, gigama sa mga Lydian sa Anatolia sa ikapitong siglo W.K.P. ug lagmit mao ang unang tinuod nga mga kuwartang metal; duolan sa siglo sa ulahi, ang paggamag mga kuwartang metal naugmad sa Gresya.

Papel:

Ang unang papel nga kuwarta sa kalibotan mitungha sa 1024 sa Tsina, sa dihang ang walay-kasamang pag-uswag sa komersiyo misangpot sa kanihit sa kuwartang metal. Matud ni Propesor Bielenstein: “Ang mga eksperimento sa gitawag Nagalupad nga Kuwarta nagama ingon ka sayo sa 811, sa T’ang nga panahon. Ang gobyerno niadto nagluwat ug mga money order nga magamit sa mga transaksiyon ug sa kataposan ikabaylo sa kuwarta.” Sugod sa Inglaterra niadtong 1821, daghang nasod misagop sa bulawan nga sukdanan, nga nagkahulogang ang mga lungsoranon sa bisan unsang panahon makailis sa kuwartang papel ngadto sa tinuod nga bulawan nga gihuptang reserba sa ilang mga gobyerno. Hinuon, sukad sa pagbiya sa sukdanan sa bulawan, ang mga gobyerno karong adlawa yanong magpahayag sa ilang kuwarta nga may bili, nga walay bisan unsang butang nga magpaluyo niana.

Mga Tseke:

Naugmad sa Ingles nga mga magbabangko sa ika-17ng siglo, ang mga tseke maoy sinulat nga mga mando sa pagbayad ug kuwarta pinaagi sa usa ka bangko; kining paagi sa negosyo, kay luwas ug kombenyente, nabantog kaayo ug kaylap.

Plastik:

Mga credit card, nga gitawag sa pipila nga kuwartang plastik, gipailaila sa Tinipong Bansa sa katuigang 1920 ug sa wala madugay nakabihag sa interes sa katawhan sa tibuok nga kalibotan. Ang pagkasayon ug ubang bentaha nga ginatanyag niini, hinunoa, sa bahin matibhangan sa kapeligrohan sa hinanaling pagpalit ug pagkinabuhing sobra sa kinitaan.