Ang Teleskopyo ni Galileo—Sinugdanan Lamang!
SA DIHANG gipatumong ni Galileo ang iyang bag-ong naimbento nga teleskopyo ngadto sa langit, usa ka bug-os bag-ong panan-awon ang iyang nakita. Siya nakakita ug mga napulo ka pilo sa gidaghanon sa mga bitoon nga wala hikit-i ni bisan kinsang tawo sukad. Ang Milky Way karon makita na, dili ingong usa ka gabonon nga masa, apan ingong usa ka matahom nga porma sa nagkalainlain di-maihap nga mga bitoon, dagko ug gagmay. Ang nawong sa bulan nausab sa iyang panan-aw nga dili lamang kay usa ka patag nga porselana kondili kini adunay mga bukid, dagkong mga bangag, ug kadagatan nga walay tubig.
Sa pipila ka bulan sa ulahi, iyang nakita ang upat ka bulan sa Jupiter. Unya iyang nakita ang maanindot nga mga likos sa Saturn. Giliso ang iyang teleskopyo sa Venus, iyang namatikdan ang pipila ka dagway sa planeta, kahibulongang kausaban sa kahayag ug porma. Kining maong mga porma mamugna lamang kon ang planeta nagalibot sa adlaw. Apan kon ang usa ka planeta nagalibot sa adlaw, ang uban—lakip ang yuta—kinahanglang nagalibot usab, hinapos pa niya. Siya husto. Busa, sa tuig 1609, ang yuta nawala sa iyang malig-on nga puwesto niini ingon nga ang gituohang sentro sa uniberso.
Apan ang gipakahamiling mga pagtuo dili sayon nga isalikway. Ang Katolikong Simbahan mihukom nga “ang panglantaw nga ang yuta dili mao ang sentro sa uniberso ug bisag nagabiyo pa adlaw-adlaw maoy . . . sa bisan unsang kahimtang usa ka sayop nga pagtuo.” Si Galileo gidala atubangan sa Inkisisyon ug iyang gigugol ang kataposang mga tuig sa iyang kinabuhi ingong binilanggo sa balay. Apan ang relihiyosong pagkadogmatiko wala makapugong sa pagkamausisahon nga gipukaw sa naimbento nga teleskopyo. Ang hagit sa pagdiskobre sa mga tinagoan sa uniberso nakadani sa daghang siyentipiko.
Karon, human sa duolag upat ka gatos ka tuig sa malukpanon nga pagtuki, ang atong kahibalo bahin sa uniberso kusog nga miuswag. Nagkalainlaing matang sa mga bitoon, sama sa red giants, white dwarfs, ug mga pulsar, nailhan. Niining bag-o pa, ang mga quasar—kahibulongang mga butang nga nagabugag labihan ka daghang enerhiya—nga namatikdan sa halayong wanang. Ug ang misteryosong mga black hole—nga daw dili-mahanduraw kusganong kosmikong alimpulos—karon gituohan nga dimakitang nagpahipi diha sa daghang galaksiya.
Ang gamhanang optikal nga mga teleskopyo nakapaarang sa mga astronomo sa pagsud-ong sa halayong kawanangan ug sa ingon daw nagabiyahe sa bilyon-bilyong katuigan pabalik sa panahon, ngadto sa kinatumyan sa makitang uniberso. Nadiskobrehan ang dako kaayong mga bitoon ug mga galaksiya, ang pipila halayo kaayo nga ang ilang kahayag gibanabanang mokabat ug kapig 15 ka bilyong mga tuig aron makaabot kanato.a
Bisan tuod ang mga bitoon sa katibuk-an maoy mahinay nga mga tuboran sa radyo, ang ubang mga butang sa langit, sama sa mga pulsar, ug mga quasar, nadiskobrehan tungod lamang gayod sa mga radyo nga teleskopyo. Ingon sa gipasabot sa ngalan, kini nga mga teleskopyo makamatikod sa gitas-on sa radio wavelengths kay sa optical wavelengths. Sukad niadtong 1961, gatosan ka quasar ang natiktikan, daghan kanila nahimutang sa halayo pang kawanangan sa nailhang uniberso.
Ang trabaho sa paghimog mapa sa uniberso mas dako kay sa mahanduraw ni Galileo. Niining sigloha lamang nga ang tawo nakasabot sa makalilisang nga gidak-on sa uniberso, sa bilyon-bilyong mga galaksiya nga naglangkob niini, ug sa labihan ka halayong distansiya nga nag-ulang kanila.
Aron tabangan kitang makahanduraw sa mga distansiya sa mga butang sa langit, ang pisiko nga si Robert Jastrow nagsugyot sa mosunod nga pagpaamgid. Handurawa nga gipagamay ang adlaw sama sa gidak-on sa usa ka kahil. Kon mao ang yuta mahimong usa lamang ka lugas sa balas nga nagatuyok libot sa adlaw sa distansiya nga 9 metros. Ang Jupiter mahimong sama sa usa ka liso sa serali nga nagatuyok libot sa kahil sa gilay-ong usa ka bloke sa siyudad, ug ang Pluto mahimong usa pa ka lugas sa balas nga nagalibot sa gilay-ong napulo ka bloke sa siyudad gikan sa atong hinanduraw nga kahil, ang adlaw. Nianang maong sukdanan, ang labing duol nga silingan sa adlaw, ang bitoong Alpha Centauri, mahimong 2,100 kilometros ang gilay-on, ug ang tibuok nga Milky Way nga usa ka mga pungpong sa kahil nga nabulag gikan sa usag usa sa mga 3,200 ka kilometro, nga may bug-os nga diyametro nga 30 milyones kilometros. Bisan kon pagamyan pa ang sukod, ang distansiya hilabihan gayod ka layo, ug busa, lisod nga hisabtan.
Dili lang ang mga gilay-on ang makapahibulong. Samtang nadiskobrehan sa mga siyentipiko ang mga tinagoan sa uniberso, ang katingad-ang mga butang nadayag. May mga bitoon nga neutron nga naglangkob sa butang nga dasok kaayo nga ang usa ka kutsarita lamang may gibug-atong 200 ka milyong elepante. Dihay gagmay kaayong mga bitoon nga gitawag mga pulsar, diin ang usa niini nagapangidlap-kidlap sa mga 600 ka beses sa usa ka segundo. Ug, siyempre may mga matahom nga black hole nga gipamalandong sa mga siyentipiko. Ang mga bangag mismo dili makita, apan ang ilang dili matagbaw nga gana sa kahayag ug butang nagpamatuod sa ilang paglungtad.
Daghan pa gayod, ang nagpabiling misteryo, nga nasalipdan sa labihan ka layong distansiya ug sa way-kinutobang panahon. Apan sa pagkakaron unsa ba ang nadiskobrehan sa mga siyentipiko mahitungod sa uniberso? Ang ila bang nahibaloan nagpadayag kon sa unsang paagi ug ngano nga naglungtad ang uniberso?
[Footnote]
a Aron masukod kining halayo kaayong distansiya, ang bag-ong mga paagi sa pagsukod sa gilay-on, sama sa light-year, gimugna. Ang usa ka light-year mao ang distansiya sa gikusgon nga maabot sa kahayag sa usa ka tuig, mga unom ka trilyon ka milya. Ang usa ka kotse nga nagdagan sa gikusgon nga 100 kilometros por ora mokabat ug halos 11 ka milyong mga tuig aron makobrehan ang maong distansiya!
[Hulagway sa panid 4]
Ang radyo nga teleskopyo sa Jodrell Bank, gitukod niadtong 1957 sa Inglaterra, mao ang una nga bug-os malisoliso
[Credit Line]
Courtesy of Jodrell Bank Radio Telescope