Ang mga Celta Ilang Impluwensiya Mabati Gihapon
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Italya
BISAN tuod ang usa wala kaayo ing nadunggan mahitungod kanila karong adlawa, sila nakabilin ug dili mapala nga mga tunob sa Kasadpang kalibotan. Sila mitungha sa esena kapin sa 2,500 ka tuig kanhi. Sila nakaimpluwensiya sa Uropanhong kasaysayan, arte, ug relihiyosong mga batasan. Ug morag dili katuohan, sila usab nakaapektar sa atong adlaw adlaw nga kinabuhi. Sila may Indo-Uropanhong kagikan, ug sa kinatayuktokan sa ilang himaya, nasakop nila ang usa ka halapad nga luna sa karaang kalibotan gikan sa Atlantiko hangtod sa Asia Minor, gikan sa amihanang Uropa hangtod sa Baybayong Mediteranyo. Kinsa sila? Ang mga Celta.
Nga wala makaamgo niana, kita nakakita sa mga ilhanan sa Celta kada adlaw. Sila mao ang, pananglitan, nagpakaylap sa paggamit sa karsonis diha sa Kasadpang kalibotan; sila usab ang nag-imbento sa mga baril. May daghan pang uban nga makitang mga pamatuod sa ilang paglungtad sa kasaysayan. Sa mga dapit sa Uropa, ikaw makakita gihapon sa gatosan ka gikutaang mga bungtod, o mga kuta sa bungtod, ug mga pungtod sa lubong, nga nagtabon sa mga lubnganan—ang tanan binilin sa mga Celta. Daghang mga siyudad o mga rehiyon karong adlaw may mga ngalan nga may Celtang kagikan, pananglitan, Lyons ug Bohemia. Kon ang imong komunidad may batasan sa paghinumdom sa mga patay sa kataposan sa Oktubre o sa sinugdanan sa Nobyembre, makaseguro ka nga kana nga mga siglo kanhi gibatasan usab sa mga Celta. Usab, kon nasayod ka sa mga sugilanon ni Haring Arthur sa Inglaterra o sa ilado-kaayong mga tumotumo sama sa Little Red Riding Hood ug Cinderella, nan ikaw sinati kapin o kulang sa direktang mga kabilin sa Celtang buhilaman.
Kokaamgid sa daghang ubang katawhan, ang mga Celta, sa lakaw sa panahon, gilantaw sa kadaiyang mga paagi depende kon kinsa ang naghubit kanila. Si Plato (Grego, ikaupat nga siglo W.K.P.) nagbatbat kanila ingong palainom ug alkoholikong ilimnon, magubtanong mga tawo. Sa mga panan-aw ni Aristotle (Grego, ikaupat nga siglo W.K.P.), sila usa ka katawhan nga dili mahadlok sa peligro. Sumala sa Grego-Ehiptohanong geograpo nga si Ptolemy (ikaduhang siglo W.K.P.), ang mga Celta nahadlok lamang sa usa ka butang—nga ang langit mahugno sa ilang mga ulo! Ang ilang mga kaaway sa linangkob naghulagway kanila ingong mapintas, luog nga mga salbahes. Karong adlawa, salamat sa kauswagan nga nahimo sa mga pagtuon bahin sa Celta, “kita makahulagway nag lahi kaayong ideya mahitungod sa mga Celta gikan sa kon unsa lamang ang atong mahimo kawhaan ka tuig kanhi,” matud ni Venceslas Kruta, usa sa labing inilang iskolar dinhing natara.
Ang Ilang Pagtindog ug Pagkapukan
Ang mga Celta sa lintunganay usa ka tinigom nga mga tribo nga gihugpong “pinaagi sa usa ka komon nga pinulongan ug estilo sa panggama ug butang, militaryong gambalay, ug relihiyosong mga pagtuo nga tiniman-an sa pagkapareho aron pagailhon.“ (Suplemento sa I Celti, La Stampa, Marso 23, 1991) Busa mas tukma ang paghisgot mahitungod sa kulturang Celta kay sa usa ka etnikong pundok. Ang mga Gaul, Iberiano Celta, Senones, Cenomani, Insubres, ug Boii maoy mga ngalan sa pila ka tribo nga nagpuyo sa nailhan nato karon ingong Pransiya, Espanya, Austria, ug amihanang Italya. Ang uban, sa lakaw sa panahon, nagkolonisar sa Britanikong Kapuloan.
Morag ang orihinal nga dugokanang pundok sa Celta nagkanap gikan sa tungatunga sa Uropa. Walay paghisgot bahin kanila diha sa mga sinulat sa kasaysayan una pa sa ikaunom nga siglo W.K.P. Ang Gregong historyano nga si Herodotus maoy usa taliwala nilang naghisgot kanila, naghubit kanila ingong “ang kinalay-ang mga molupyo sa kasadpang Uropa.” Ang karaang mga historyano nahinumdom labaw sa tanan sa ilang militaryong mga kadaogan. Ang kadaiyang mga tribong Celta nagmartsa batok sa mga Etruskano sa amihanang Italya ug unya batok sa Roma sa sinugdanan sa ikaupat nga siglo W.K.P., nga nagsakop niana. Sumala sa Latin nga mga historyano, sama kang Livy, ang mga Celta mipahawa lamang pagkatapos bayri sa usa ka nagakaigong lukat ug pagkatapos nga si Brennus, ang pangulo sa mga Celta, mipahayag sa mga pulong vae victis, “alaot sa mga napildi.” Bisan sa modernong panahon, ang mga Celta gihinumdoman sa bumabasag mga estorya sa panimpalad sa tinumotumong mga manggugubat nga Gaulihanon nga sila Asterix ug Obelix, nga gipasundayag diha sa mga basahong komiks sa daghang pinulongan.
Ang turno sa Gresya sa pagkaila mahitungod sa mga Celta miabot niadtong 280 W.K.P., sa dihang laing Celta nga si Brennus nakadangat sa mga pultahan sa iladong santuwaryo sa Delphi nga hinuon, wala molampos sa pagsakop niana. Sa maong panahon, pila ka mga tribong Celta, gitawag sa mga Grego nga Galatai, ningtabok sa Bosporus ug nanimuyo sa amihanang Asia Minor, diha sa rehiyon nga ngadtongadto gitawag nga Galatia. Sa 50-52 K.P., pila ka sayong Kristohanon nagpuyo dinhang dapita.—Galacia 1:1, 2.
Ang mga Celta nailhan niadtong karaang mga panahon ingong isog nga mga manggugubat, nga nagasahan ug dakong pisikal nga kusog. Dili lamang kay sila may talagsaong panglawas apan, aron mahadlok ang iyang mga kaaway, ilang bas-on ang ilang buhok sa tubig nga sinagolan ug tisas nga, sa dihang mauga, mohatag kanila sa dili naandang bangis nga dagway. Ug sa tukma sila gihulagway ingon niana diha sa karaang mga estatwa, nga may “pinatuskig nga buhok.” Ang ilang panglawas, ilang kainit sa panagway, ilang mga hinagiban, ang paagi sa pag-areglar sa ilang buhok, ug ang ilang naandang tag-as nga mga bungot tanan nagtabang sa paghimo nianang hulagway sa Galliko nga kapintas nga gikahadlokan pag-ayo sa ilang mga kaaway ug gihimong hularan diha sa mga istorya labot kang Asterix. Kini tingali ang katarongan nganong daghang mga kasundalohan balik kaniadto, lakip ang usa nga gipangunahan sa taga-Cartago nga komander nga si Hannibal, nagrekluta sa masuholang-manggugubat nga mga Celta.
Ugaling, duol sa kataposan sa unang siglo W.K.P. ang gahom sa mga Celta ningsugod sa dili-kapugngang pagkapukan. Ang kampanya sa Gaul sa mga Romano, nga gipangunahan si Julius Caesar ug ubang mga komander, nagpahuyang gayod sa militaryong organisasyong Celta.
Mga Tigbag-o Diha sa Natad sa Arte
Sa nagkadaiyang mga katarongan ang laktod nga pamatuod nga gibilin niining mga katawhan alang kanato halos gilangkoban lamang sa ginamang mga butang, nga sagad nakaplagan diha sa ilang daghang mga lubnganan. Mga dayandayan, kadaiyang mga klase sa panudlanan, mga hinagiban, mga kwartang metal, ug ang susama, ’tataw nga ginama sa ilang mga kamot’ sumala sa mga eksperto, maoy mga butang sa dinagkong komersiyal nga panagbayloay uban sa kasikbit nga mga katawhan. Sa Norfolk, Inglaterra, kadaiyang mga butang gama sa bulawan ning bag-o pa nadiskobrehan; taliwala niini maoy pila ka pinising kulintas, ang ilahang hugot nga mga kulintas. Sama sa makita sa mga letrato niining mga panid, ang Celtang mga platero may talagsaong kahanas. “Morag metal ang kinaham nga materyal sa arte sa mga Celta,” uyon sa usa ka iskolar. Sa pagpormag maayo sa metal, sila migamit ug mga hudno nga komplikado kaayo alang niadtong panahona.
Makaiikag, dili sama sa kadungan nga arte sa Grego-Romano, nga nagsulay sa pagsundog sa kinaiyahan, ang arteng Celta maoy sa kinadak-an pangdayandayan. Ang mga pormang buhi sa subsob tuison ang porma, ug daghan ang simbolikong mga elemento, sagad may mahika ug relihiyosong mga katuyoan. Ang arkeologo nga si Sabatino Moscati nag-ingon: “Sa walay duhaduha sa atong atubangan kita may kinakaraanan, kinamaayohan, ug labing malamdagong porma sa arte pangdayandayan nga nabatonan masukad sa Uropa.”
Paglungtad nga Gidumalahan sa Relihiyon
Ang mga tribong Celta sa linangkob nagkinabuhi ug yano, bisan diha sa oppida, ang ilang kinutaang mga siyudad nga nagpalahi kanila. Ang mga tribo gimandoan pinaagig aristokrasya, ug ang mga timawa giisip nga dili importante. Tungod sa mapintasong klima sa rehiyon diin sila nagpuyo, ang kinabuhi dili sayon. Tingali ang usa ka hinungdanong katarongan sa ilang pagbalhin pa-habagatan dili lamang ekonomikong ganansiya apan ang tinguha alang sa kasarangan nga klima.
Ang relihiyon kusganong nag-impluwensiya sa adlaw adlaw nga kinabuhi sa mga Celta. “Ang mga Gaul relihiyoso kaayong mga tawo,” sulat ni Julius Caesar. “Ang ilang pagtuo sa kinabuhi human sa kamatayon ug sa imortalidad sa kalag maoy labihan,” batbat sa iskolar nga si Carlo Carena, nagkutlo sa usa ka historyanong Latin, “nga sila morag malipayong magpahulam, ug modawat sa mga saad nga kabayran bisan didto sa impiyerno.” Sa pagkatinuod, dulog sa mga minatay sa daghang mga lubnganan, ang pagkaon ug ilimnon nakaplagan, tataw nga gitagana alang sa gikatuohang panaw ngadto sa laing kalibotan.
Usa sa sagad nga mga kinaiya sa tanang tribong Celta mao ang matang sa saserdote, nga giorganisar sa labing menos tulo ka ang-ang; mga bard, mga vates, ug mga Druid. Samtang ang unang duha ka pundok may dili kaayo importante nga papel, ang may responsabilidad sa pag-apod-apod sa sagrado ug praktikal nga kahibalo maoy mga Druid, nga ang pulong lagmit nagkahulogan ug “maalamon kaayo.” Ang iskolar nga si Jan de Vries nagsaysay nga ang maong “pagkasaserdote maoy gamhanan kaayo, gipangulohan sa usa ka pangulong druid, kansang desisyon ang tanan kinahanglang magpasakop.” Ang mga Druid mao usab ang sa tinong mga panahon motuman sa rituwal nga pagputol sa mistletoe sa “sagrado“ nga lasang.
Dili sayon ang mahimong usa ka Druid. Ang bag-ohan madangtag 20 ka tuig sa kinasingkasing nga pagtuon sa relihiyoso ug teknikal nilang kahibalo. Ang mga Druid dili gayod mosulat sa bisag unsa nga may kalabotan sa relihiyosong mga butang. Ang ilang mga tradisyon giasoy nga binaba, nga maoy hinungdan nganong kita may diyutay rang kahibalo mahitungod sa mga Celta. Apan, ngano man nga ang mga Druid nagdumili sa paggamit sa sinulat? Si Jan de Vries nagpatin-aw nga “ang binaba inasoy nga mga tradisyon ginabag-o sa matag kaliwatan: Ang unang mga kaundan gihuptang tibuok ug sa samang higayon mahimong ipailin-ilin kanunay aron mosibo sa nagakausab nga mga kahimtang. Tungod gayod niining katarongana, ang mga Druid nakaarang sa pagnunot sa ilang nagauswag nga kahibalo.” Ang manunulat nga si Sergio Quinzio, misaysay: “Ang pagkasaserdote, kay nag-inusarang tighupot sa sagradong kahibalo, may dako kaayong awtoridad.” Mao nga, ang mga Druid sa kanunay nagakontrolar.
Diyutay ra ang nahibaloan mahitungod sa mga diyos sa mga Celta. Bisan pa sa kamatuoran nga daghang mga kinulit ug mga hulagway nila ang nakit-an, hapit tanan walay ngalan, ug busa lisod ang pagsulti kon haing diyos o diyosa ang gihulagwayan sa tagsa ka ginamag-kamot. May momay-ong nga mga hulagway sa pila niining mga diyos diha sa iladong kawa Gundestrup nga nadiskobrehan sa Denmark. Mga ngalang sama sa Lugh, Esus, Cernunnos, Epona, Rosmerta, Teutates, ug Sucellus wala kaayoy kahulogan kanato karong adlawa; bisan pa niana, kini nga mga diyos nakaapektar ug dako sa adlaw adlaw nga mga kinabuhi sa karaang mga Celta. Dili katingad-an alang sa mga Celta ang paghalad ug tawhanong mga sakripisyo (sagad mga kaaway nga nabihag sa gubat) sa pagpasidungog kanila. Usahay ang mga ulo sa biktima gisul-ot ingong makalilisang nga mga dayandayan, ug sa ubang mga panahon ang pagsakripisyo ug tawo himoon tungod lamang sa tuyo sa pagtigom ug mga tilimad-on gikan sa paagi nga gikamatyan sa mga biktima.
Ang usa ka dayag nga kinaiyahan sa relihiyosong kalibotan sa Celta mao ang tinagutlong diyos. Sumala sa Encyclopedia of Religion, “tingali ang labing importante nga elemento diha sa relihiyosong simbolismo sa mga Celta mao ang numero tres; ang mistikong kahinungdanon sa ideya sa pagkatinagutlo gipamatud-an diha sa kadaghanang bahin sa kalibotan, apan taliwala sa mga Celta morag may usa ka linain kusganon ug nagapadayon nga kaamgohan niana.“
Ang pila ka mga iskolar nag-ingon nga sa paghunahuna sa usa ka diyos ingong tinagutlo o ingong may tulo ka nawong maoy susama sa pag-isip niana nga makakita sa tanan, nahibalo sa tanan. Ang tulog-nawong nga mga estatwa gibutang sa mga sangang-dalan sa importanteng mga rota, tingali alang sa katuyoan sa “pagtan-aw” sa komersiyal nga panagbayloay. Usahay ang mga tinagutlo, saysay sa pila ka iskolar, naghatag pagsabot sa “kahiusa sa tulo ka persona.” Karong adlawa, diha sa mga rehiyon mismo diin ang mga kinulit sa tinagutlong diyos sa mga Celta nadiskobrehan, ang mga simbahan sa Kakristiyanohan sa gihapon nagrepresentar sa Trinidad sa susamang paagi. Hinuon, ang Balaang Kasulatan wala magtudlo nga ang Diyos ug si Jesus maoy managkasama ug bahin sa usa ka Trinidad.—Juan 14:28; 1 Corinto 11:3.
Oo, ang presenteng adlaw adlaw nga kinabuhi ug mga panghunahuna sa daghang mga tawo naimpluwensiyahan sa mga Celta, lagmit labaw kay sa atong gihunahuna.
[Diagram/Mapa sa panid 18]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
Pagkatag sa mga Celta
La Tène
Roma 390 W.K.P.
Delphi 279 W.K.P.
Galatia 276 W.K.P.
North Sea
Dagat Mediteranyo
Black Sea
[Mga hulagway sa panid 16, 17]
1. Ambiorix, pangulo sa mga Eburones;
2. Kawa sa Gundestrup;
3. Helmet nga puthaw;
4. Bronsi, puthaw, ug bulawan nga helmet;
5. Bronsi nga pulseras;
6. Enestilo nga ulong bato;
7. Matikdi ang tulo-ug-ulo nga diyos sa kolonon nga plorera;
8. Bulawan nga kulintas;
9. Bulawan nga dayandayan;
10. Bulawan nga kulintas;
11. Bronsi nga korteg baboy-ihalas nga dayandayan sa helmet
[Credit Lines]
Mga letrato 2-6, 8-11 Sa maayong kabubut-on sa Palazzo Grassi, Venice; 7 Bibliothèque Nationale, Paris