Ang Capybara—Sayop o Kahibudnganan sa Kalalangan?

UNSAY imong bation kon may motawag kanimo nga katingalahan o buang? Tingali bation mo ba nga giinsulto ka? Aw, mao kanay pagtawag sa ebolusyonistang si Charles Darwin ug sa uban kanako. Hunahunaa lang, adunay usa nga mitawag pa nako nga “usa ka sayop sa kalalangan”! Bisan tuod kinaiyanhon nga malinawon ako, ako nasuko niini. Busa, buot kong ibayaw ang akong ngalan. Sultihan ko kamo bahin sa akong panagway, sa akong mga kagustohan, ug sa akong mga kahadlok​—akong maayo ug daotang mga kinaiyahan. Unya ikaw na lay mag-igo kon ako usa ba ka sayop o usa ka kahibudnganan sa kalalangan.

Labing Dako sa Kalibotan

Pasayloa ako. Nasuko kaayo ako nga nakalimot na hinoon ako sa pagpailaila sa akong kaugalingon. Ang akong ngalan mao si Gg. Capybara, nga gikan sa tropikal nga Amerika del Sur.a Gitawag ako sa mga tawong Kinatsilag-pinulongan nga carpincho o chigüiro. Kini maoy 2 lamang sa 190 ka ngalan nga gihatag kanako. Apan mas nailhan ako, hinunoa, ingon nga mao ang “labing dakong ilaga sa kalibotan.”

Daw panghambog kining pamation, apan dili baya. Abi god nimo, ako halos samag gidak-on sa karnero. Ibutang ako sa timbangan, ug ang tudlo sa mga timbangan motunong sa 45 kilos. Ang akong kaluha nga baye moabot ug 60 kilos o sobra pa. Bisan pa, niwang siya kon itandi sa baye nga capybara sa Brazil nga kinabug-atan sa tanan​—may timbang nga 90 kilos.

“Agalon sa mga Sagbot”

Kanang gibug-atona dili maoy resulta sa paghabhab ug pagkaong walay pulos, sanglit nabuhi kami sa tanom, sagbot lamang ang kinaon. Usahay manibsib kami tapad sa binuhi nga baka. Sa matinahuron, gitawag kami sa mga Amerindian kaniadto nga “agalon sa mga sagbot.” Kana mas makataronganon nga kabatbatan kay sa “katingalahan.”

Mokaon usab kami ug mga tanom sa tubig, ug samtang nangatulog kamo, dili kami makapugong sa pagpaak sa among pormag-tigib nga mga ngipon sa tubigong melon, sa matam-is nga tubo, o sa linghod nga tanom nga humay.

Gani, bisag asa kamo makakita namo, kami nagpangusap​—dili tungod kay dagko kami ug kaon kondili tungod kay mga ilaga kami. Ang among mga bag-ang dili mohunong sa pagtubo, busa ang bugtong paagi aron mapodpod kini mao ang pag-usap ug pagkitkit hangtod kami mamatay.

Bisan pa, sumala sa narekord sa mga biologo, kami nahibalo kon unsay usapon. Mamili kami ug “mga tanom nga daghan kaayo ug protena,” ug, sila miingon, kami “mas maayo sa paghimo sa sagbot nga protena kay sa mga karnero o sa mga kuneho.” Kinsay miingon nga kami mga buang?

Usa ba ka Baboy nga May Kapay Para sa Paglangoy?

Admitihon ko nga ang akong panagway, ingnon ta, lahi sa uban. Budlat ang mga mata; gamay, linging mga dalunggan; mokipos nga mga simod​—ang tanan nahimutang sa itaas sa akong dako nga ulo, naghatag sa akong hitsura ug usa ka panagway nga kanunayng nahibulong. Ang uban miingon nga ako sama sa usa ka “higante nga guinea pig nga kamay-ong ug diyutay sa hippopotamus.” Maagwanta ko kana. Apan, dili ako mouyon sa magsusulat kinsa miingon nga ang akong kuwadrado nga simod daw “gikulit sa usa ka rikuluta nga magkukulit gikan sa usa ka naghandag nga punoan sa kahoy.” Kon papilion, mas gusto ko: “Usa ka kataw-anag dagway nga [may] maabtik nga mga mata sama sa baboy.”

Siyempre, dili nako kadugo ang mga baboy, apan uban sa akong mugbong mga tiil ug dako, samag-barel nga lawas, daw sama akog baboy. Dugang pa, sa miagi nga 200 ka tuig, ang Sweko nga botanista nga si Carolus Linnaeus nasayop sa pag-ila kanako nga usa ka baboy. Aw, nakakita na ba kamo ug baboy nga may mga kapay para sa paglangoy? Wala gayod! Ugaling, mao gayod kanay gihatag kanako sa Maglalalang, ug tuohi ako, kining naglambiggit nga kuyamoy mapuslanon tungod kay gusto kaayo akog tubig. Gani, ang akong samag-baboy nga lawas ug ang pagkagusto ko ug tubig nakaani nako sa angga nga baboy sa tubig.

Sekretong Tambok

Ang mga lugar duol sa mga linaw, lanaw, suba, ug kalamakan​—ilabina kon gilibotan sa mga kahoy nga kalibonan sa ilalom​—maoy akong gustong puy-anan. Dili lamang kay gusto ko ug tubig kondili gikinahanglan ko kini aron ako mabuhi.

Apan, sa mga tulo ka gatos ka tuig sa miagi sa Venezuela, ang among pagkagusto kaayo ug tubig nakahatag kanamo ug suliran. Ang mga Romano Katoliko didto gidid-an sa pagkaon ug karne sa panahon sa Kuwaresma. Ang isda, hinunoa, mao lamang ang mahimong kaonon. Busa gideklarar sa Katolikong Iglesya ang akong mga katigulangan nga isda! Hangtod karong adlawa ang mga magtutuo sa Venezuela nagakaon kanamo nga walay pagtulisok sa konsensiya sa panahon sa Kuwaresma.

Sa pagkabulahan, ang uban sa akong mga katigulangan nakaeskapo. Sa unsang paagi? Dili pinaagi sa paglungag sa yuta aron motago sama sa ubang mga ilaga. Hinunoa, kon makuratan kami modagan paingon sa tubig, mosalom, ug molangoy sa dakong kasayon. Bisan tuod ang akong lawas dili sama sa ubang mga linalang sa tubig nga may nayon ug lawas, maayo kaayo akong molangoy. Ang rason? Ania ang akong sekreto.

Tungod sa akong mga sapaw sa tambok, kon itandi ang gibug-aton sa akong tambok sa gibug-aton sa tubig, bug-at lang ako ug diyutay sa tubig. Handurawa lang, ang usa ka tigdukiduki misulat nga samtang anaa sa tubig mabihagon kaayo ako sama sa magsasayaw sa ballet ug ang akong mga linihokan, siya miingon, nagpahinumdom kaniya sa pagkamabihagon ug katahom! Lahi kaayo kana gikan sa pagkahimong “usa ka sayop sa kalalangan.”

Kon makaatubang ako ug kalisod, ang akong naglambigit nga kuyamoy mopasutoy kanako sa paglangoy​—palayo gikan sa mga kaaway. Ako makalangoy ug layong distansiya ilalom sa tubig ug magpabiling tidlom sa daghang minutos. Unya, sa hinayhinay, motunga ako, magpatidlom ug diyutay sa tubig, ang akong ipagim-aw mao lang ang akong simod, mga mata, ug dalunggan​—sama sa ginahimo sa mga hippopotamus. Ang mga kaaway, sama sa ihalas nga mga iro, mga jaguar, mga buaya, mga dagkong halas sa tubig, ug mga tawo, maglisod sa pagpangita sa akong simod uban sa mga tanom sa tubig. Apan uban sa akong maayo kaayong manimaho nga ilong, ang akong ilong dali kaayong makakitag mga manunukob.

Sanglit ang dugay nga pagkabulad sa init sa adlaw dali nga mopaliki ug mosamad sa akong panit, ang pagpatidlom sa tubig makasanta usab sa pagkapaso sa adlaw. Sanglit nipis man ang akong pulahon-brawon ug abuhon nga balhibo, ang akong panit makita. Busa aron dili moinit ang temperatura sa akong lawas, yanong magpatidlom ako sa tubig o maglunang sa lapok, tabonan ang akong lawas sa baga nga lapok.

“Magtambayayongay sa Pagpasuso”

Motaak ba kami ug yuta? Labing menos ang inahan kinahanglang magpayuta aron manganak. Human mamabdos sa mga upat ka bulan, gikan sa duha ngadto sa walo ka itoy ang matawo, ang matag usa motimbang ug kapin sa usa ka kilo. Ang ilang “pughaw nga pagkabrawon, sinaw nga balhibo,” miingon ang usa ka maniniid, mopadayag nga sila mas “maayong mamiste” kay sa ilang mga ginikanan. Ang baye nga capybara magsugod sa pagsanay sa 15 ka bulan ang edad. Siya mabuhi sa napulo ka tuig ug sa labing menos makapanganak ug 36 ka itoy sa iyang tibuok-kinabuhi.

Sa pipila lang ka oras ang mga itoy magsunodsunod sa inahan. Ang paglangoy, hinunoa, mas malisod tungod kay ang itoy sa sinugdan dili gustong moadto sa tubig. Human itulod ngadto sa tubig, ang natarantar sa pagkapaykapay nga masuso maningkamot sa pag-apas sa inahan, o sa laing baye, ug mobaba sa iyang bukobuko. Apan, ang inahan andam nga mahimong salbabida. Apan, sa modako na ang itoy, maglisod siya sa pagpanimbang. Sa ulahi moligid siya sa bukobuko sa inahan, molangoy sa iyang kaugalingon.

Ang dagko nga mga baye motabang sa pagpasuso. Magpasuso ang mga inahan dili lang sa ilang mga itoy kondili sa ubang giuhaw nga itoy sa ubang mga baye. Ngano? “Ang pagtambayayongay sa pagpasuso,” matud pa sa prodyuser sa pelikula sa kaihalasan nga si Adrian Warren, “makahatag ug dakong tsansa nga ang [mga itoy] mabuhi.”

Ikaw ray Mag-igo

Kinaiyanhong malumo, kami dali nga mamanso nga mga binuhi. Gigamit sa usa ka buta nga mag-uuma sa Suriname ang capybara ingong “iro nga tiggiya.” Apan kami kasagaran gibuhi tungod sa among karne, diin ang uban moingon nga lami. Ang Vanezuela, pananglitan, may mga ranso diin libolibo kanamo ang gibuhi alang sa pagkaon​—usa ka kuwestiyonable nga dungog. Bisan pa, ako naglaom nga sa pagkakaron magustohan mo ako dili lang kay lami ako kondili sa kon unsa ako.

Buweno, unsay imong hunahuna? Ako ba usa ka sayop o usa ka kahibudnganan sa kalalangan? Si Darwin ba ang imong tuohan o ako? Siyempre, dili ko gusto nga ako ang mohimo sa desisyon alang kanimo, apan hinumdomi: Si Darwin nasayop na kaniadto!

[Footnote]

[Hulagway sa panid 23]

Katingalahan? Buang? Tuod no! Dili ba matahom kaming tan-awon?

[Hulagway sa panid 24]

Libolibo kanamo ang gibuhi alang sa pagkaon​—usa ka kuwestiyonable nga dungog