Nganong May mga Luha?

KANUS-A ang kataposang higayon nga nakapatulo ka ug daghang mga luha? Tungod ba kadto sa kalipay o sa kaguol? Tungod ba kadto sa personal nga kadaogan o mapusgayong kapakyasan? Agig kahupayan ba kadto o agig kaluya? Sa pagkatawo sa usa ka bata o kamatayon sa usa ka kapikas, sa makawiwili nga panumdoman o masakit nga kaagi, sa pag-abiabi sa minahal nga higala o sa pagpanamilit? Lahi nga mga situwasyon, lahi nga mga pagbati, apan kasagaran gipahayag sa samang paagi​—pinaagi sa mga luha.

Nganong mohilak man kita ingong reaksiyon sa hingaping emosyon? May mahimo ba niini? O kita ba makatigayon nga walay mga luha?

Nganong Mohilak man Kita?

Walay usa ang nakatino. Ang mga tawo ug hayop mopagawas ug duha ka matang sa mga luha: Ang basal, o permanenteng mga luha sa pagbasa sa mata, ug mga luha ingong pagsanong nga motubod dayon kon ang mata masakitan sa usa ka puling. Apan ang pagtubod sa mga luha sa emosyon, paghilak, ang daw sa pagkatalagsaon maoy iya ra sa tawo​—ug wala kaayo hisabti.

Ang tigdukiduki nga si William Frey nagsugyot nga ang emosyonal nga paghilak sa pagkatinuod mopahuwas sa lawas sa makadaot ug sobrang mga substansiya, sama sa ginahimo sa mga bato, dakong tinai, mga baga, ug mga lungag sa panit. Gibatbat diha sa iyang librong Crying​—The Mystery of Tears ang iyang pagtuon nga nagtandi sa mga luha nga ipahinabo sa usa ka iritante (siboyas) uban sa mga luha nga ipahinabo sa mga emosyon (gikan sa pagtan-aw ug makaguol nga mga salida sa sine). Ang mga luha sa emosyon daghan ug protena​—mga 24 porsiento nga mas labaw. Ang katarongan dili pa tin-aw, apan daw ang lawas mopagawas ug usa ka matang sa luha agig pagsanong sa emosyon nga lahi sa matang sa luha sa pagsanong sa iritasyon.

“Ako mihilak sama sa usa ka babaye. Ang mata ko, ang mata ko nagpaagay ug mga tubig,” misulat ang propetang Jeremias. (Lamentaciones 1:16) Tinuod ba nga ang mga babaye mas tighilak kay sa mga lalaki? Sumala sa kaihapan sila tighilak​—mga upat ka higayon nga mas subsob (5.3 ka higayon sa usa ka bulan kontra 1.4 sa mga lalaki). Sumala kang Frey, diha sa mga masuso ang mga lalaki ug babaye managsamag gidaghanon sa paghilak, ugaling mga adlaw o mga semana gikan sa pagkatawo nga mopatulo ug luha sa emosyon ang bata. Sa mga tuig sa pagkatin-edyer, hinunoa, ang kalainan mosugod sa pag-ugmad. Tingali tungod kini sa mga impluwensiya sa katilingban. Apan ang hormone nga prolactin (ang tigpagawas-ug-gatas nga tigdasig) makita usab sa mga batang lalaki ug babaye hangtod sa mga tuig sa pagkatin-edyer. Sa mga edad 13 ug 16, ang gidaghanon motaas diha sa mga babaye.

Ang mga luha dunay prolactin. Kini modaghan diha sa lawas nga nabug-atan. Busa, ang mga babaye mas daghan ug hormone kay sa mga lalaki dihang mabug-atan. Mao ba kini ang hinungdan kon nganong ang mga babaye dali nga mohilak ug mas subsob kay sa mga lalaki? Si Dr. Frey nagtuo nga ang emosyonal nga paghilak maoy paningkamot sa lawas sa pagpasig-uli sa kemikal nga pagkatimbang. Tingali ang mga hormone sa aktuwal maoy modasig sa paghilak, ug sumala pa niya nga kini ang hinungdan kon nganong moarang-arang ang atong pamati human nga kita makahilak.

Diha sa lain nga pagtuon, nakita sa psychotherapist nga si Margaret Crepeau, nga may koneksiyon ang pagpugong sa paghilak ug “ang mas taas nga gidaghanong nalangkit-sa-tensiyon nga mga sakit sa tiyan sama sa mga ulser ug panghubag sa dakong tinai.” (Seventeen, Mayo 1990) Ang ubang mga tigdukiduki nakakita ug ebidensiya nga sukwahi niini. Gitaho sa magasing Health ang pagtuki ni Drs. Susan Labott ug Randall Martin sa mga tawong kanunay mohilak ug sa panagsa rang mohilak. Ang ilang mga nakaplagan nagpakita nga ang tensiyon wala mokunhod pinaagi sa paghilak ug nga ang kanunay nga mohilak “mas mabalak-on ug magul-anon.” Sila mihinapos nga walay kaayohang mahatag ang paghilak kon “gilingawlingaw lamang kita [niini] gikan sa suliran.” Ugaling, ang paghilak maoy hinungdanong bahin sa pagdawat sa usa ka masakit nga hitabo, pananglitan, sa kamatayon sa usa ka minahal.

Igo na ang pag-ingon, nga ang hinungdan ug ang katuyoan sa mga luha sa emosyon nagpabiling lisod sabton.

Ang Ubang mga Luha

Daghan na kita ug nahibaloan bahin sa obra sa permanente nga mga luha, ang mga luha nga anaa sa imong mga mata karon mismo. Labaw pa ang ginahimo niini kay sa pagpatubig sa imong mga mata. Atong tan-awon ang lakaw niining katingalahang pluwido samtang gigama kini, gipakatap, ug gipagawas diha sa lacrimal nga sistema.

Ang labing dako nga glandula sa luha makita diha sa gawang nga ibabaw ug diyutay sa gawas nga daplin sa imong mata. Kining esponghaon nga glandula, apil sa 60 pang uban, nagapatunghag takdo nga tabon nga gilangkoban sa tulo ka sapaw​—mucous, aqueous, ug lana.

Ang sulod nga sapaw, ang mucous, maoy nagpahamis sa ibabaw sa mata aron ang tabontabon sa mata hamloy nga mokipat sa kalimutaw. Ang aqueous nga sapaw mao ang labing baga sa tulo, nga adunay hinungdanong mga sambog apil ang oksiheno, nga importante sa salamin sa mata. May lysozyme usab kini ug 11 pang ubang mga enzyme nga makita diha sa mga luha. Ang lysozyme maoy usa ka numero-unong tig-away ug kagaw. Kini ang naghupot sa mata nga kanunay puti ug tin-aw.

Ang kataposang butang nga nagapaepektibo niining maong luha itagana sa 30 ka Meibomian nga mga glandula, kadtong gagmay dalag nga mga puntikpuntik nga nagahapin sa duha ka tabontabon nga naglinya sa likod sa mga pilok. Ang mga glandula mopagawas ug sapaw nga lana, nga nipis kaayo nga dili makapahanap sa imong panan-aw, apan nagaamping sa gabon-gabon nga luha gikan sa pagkauga nga mopahinabog sakit ugang mga luna sa mata sa matag pamilok. Gani, may mga tawo nga kulang ang suplay nila sa lana, ug ang ilang mga luha dali nga mouga kay sa normal.

Sa Pagpamilok sa Mata

Busa ania ang tabontabon sa mata, nga kalit nga mokipat, nga nagpagawas ug hustong panagsagol sa mga sambog, ug nagapakatap niini sa managsamang gidaghanon diha sa tibuok mata sa tulo ka sapaw. Ang mga tabontabon takdo kaayong mag-abot aron ang tibuok nawong sa naladlad nga mata mabasa niining makapapreskong kaligo.

Unsay mahitabo sa nagamit nga mga luha? Ang duol nga pagtan-aw sa imong mata magpadayag ug gagming nga lungag sa sulod nga daplin, ang punctum, nga mohabwa sa sobrang mga luha ngadto sa usa ka kanalkanal paingon sa tear sac. Gikan didto ang mga luha modagayday sa likod sa ilong ug tutunlan, diin didto ang mga luha suphon sa mga membrana sa sip-on. Ang pagpamilok sa mata mopahinabo sa tear sac sa paglihok sama sa usa ka bomba, nga moduso sa mga luha ngadto sa kanalkanal ug paubos.

Inigsugod nimo ug hilak, ikaw sa kinaiyanhon mas kusog nga mamilok, gitodahan kana ug bomba aron moagos kanang sobrang mga luha. Apan, sa dihang mokusog ang pagtubod sa mga luha, ang bomba mapuno, ang tear sac sa lungag sa ilong moawas, ug motubod ang imong ilong ug mga luha. Ug tingali kuhaon nimo ang imong panyo tungod kay sa pagkakaron ang nahibilin sa mga luha midagayday na gikan sa mga tabontabon ug ngadto sa mga aping.

Busa kon unsay may nagapukaw kanila​—usa ka kinasingkasing nga komplimento o masakit nga insulto, pag-agik-ik ug katawa o mga kaguol, ang labing makalilipay nga hitabo o grabe nga kalugda​—usa ka andam nga suplay sa mga luha naghulat sa pagpadayag sa imong mga pagbati.

[Kahon sa panid 26]

Tabang Alang sa Nagpula nga mga Mata

Nakasulay ka na nga ang imong mga mata nanginit, maorag may balas kanunay. Unsay nagpahinabo niini? Ang pula nga mata mahitabo sa dihang ang mga sapasapa sa dugo sa membrana ibabaw sa puti sa mata moburot.

Ang kakulang sa mga luha tingali ang sad-an. Ang mga tawo nga dugay nga nagatrabaho atubangan sa usa ka video display terminal o sa pinatik nga panid kulang sa pagpamilok. Ang normal nga gidaghanon sa pagpamilok maoy mga 15 ka higayon sa usa ka minuto. Kon nagabasa, nagamaneho, o nagapalandong, ang gidaghanon mohinay gikan sa tulo ug unom ka higayon sa usa ka minuto, nga mopahinabog pagkauga ug masakit. Ang mga doktor mirekomendar sa pagkipatkipat sa mata ug paggamit ug mga patulo sa mata aron mapreskohan ang mga mata.

Inigkamata makamatikod ka nga mamula ang mata tungod kay menos man ang pagluha diha sa ngitngit ug sa panahon sa pagkatulog.

Adunay pipila ka tambal nga mopahinay sa mga glandula sa luha, sama sa proseso sa pagkatigulang. Ang impeksiyon o pagburot sa mga tabontabon sa mata tungod sa mga alerdyi, sobrang mga klima, o mga tighugaw tingali maoy hinungdan sa pagpamula.

Ang depekto o babag sa tabontabon sa mata o sa mga glandula tungod sa pagkasamad o mga depekto sa pagkatawo tingali nagahikaw sa mga mata sa bug-os nga pagkatap sa gabon-gabon sa luha, o ang gabon-gabon mismo kulang ug mga sambog.

Sa kataposan, milyon-milyon ang nag-antos sa mga sakit sama sa Sjögren’s syndrome, usa ka sakit sa awto-imyunidad nga nagaatake sa glandula sa luha, sa laway, lana, ug ubang mga glandula, nga mopahinabog pag-uga sa mga mata, baba, ug panit.

Unsay mahimo bahin sa kanunay nga pag-uga sa mga mata? Ang artipisyal nga mga luha sa mga porma nga igpatulo o mga lusok mabatonan na karon bisan asa, sama sa espesyal nga mga antipara nga nagsilbing dili-kasudlag hangin nga tabon sa mata aron mohinay ang pag-uga sa mata. Bisag makahasol kaayo, kining mga sakita talagsa ra nga mosangpot sa pagkabuta. Ugaling, kon pasagdan nga dili-tambalan, ang kanunay nga pag-uga sa mata mopahinabog kadaot sa salamin sa mata, busa importante nga magpahiling ug doktor.

[Kahon sa panid 27]

“Ibutang ang Akong mga Luha Diha sa Imong Panit nga Botelya”

Misulat ang salmistang David, nga nangaliyupo sa iyang Diyos sa pagtan-aw sa iyang grabe nga kaguol. (Salmo 56:8) Oo, ang makapatandog nga mga kahimtang bisan diha sa mga kinabuhi sa matinumanong mga alagad sa Diyos nakapukaw ug paghilak.

Handurawa ang maluhaong kasubo ni Haring David sa kamatayon sa iyang mga anak nga si Amnon ug Absalom ug sa iyang maunongong higalang si Jonathan, ug sa kang Haring Saul. (2 Samuel 1:11, 12; 13:29, 36; 18:33) Sa dihang gilungkab sa mga Amalekanhon ang siyudad sa Ziklag ug gikidnap ang mga asawa ug mga anak ni David ug ang iyang gamhanang mga lalaki, sila “nagpatugbaw sa ilang mga tingog ug nanghilak, hangtod nga nangaluya sila sa paghinilak.”​—1 Samuel 30:4.

Tingali grabe usab kaayo ang pagbangotan sa dihang si Jacob ug si Moises namatay, nga alang kanila ang tibuok nasod nanghilak sa daghang mga adlaw. (Genesis 50:3; Deuteronomio 34:8) Ang pagkabihag ug kasakitan nakahatod usab ug mga pagtuaw sa kasubo ngadto sa mga igdulongog ni Jehova. (Job 3:24; Salmo 137:1; Ecclesiastes 4:1) Ang tibuok basahon sa Bibliya nga Lamentaciones maoy masulob-ong awit sa lubong nga gisulat sa nagluhang Jeremias.​—Lamentaciones 1:16; 2:11, 18; tan-awa ang potnot sa 1:1.

Dili usa ka timaan sa kahuyang, ang paghilak maoy usa ka kinaiyanhong ekspresyon sa kusganong emosyon. Busa, bisan ang hingpit nga tawo nga si Jesus nakahilak. Kas-a mihilak siya tungod sa siyudad sa Jerusalem ug sa ikaduha sa pagkakita sa nagbangotang pamilya ug mga higala sa namatay nga Lasaro. (Lucas 19:41; Juan 11:33-35) Kadtong mga luha sa kaguol sa pamilya ug sa mga higala, hinunoa, wala magdugay nahimong mga luha sa kalipay sa dihang gitawag ni Jesus ang iyang minahal nga higala gikan sa lubnganan.​—Juan 11:41-44.