Tarawera​—Katalagman Tungod sa Bolkan sa New Zealand

Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa New Zealand

MAHANDURAW ba nimo kon sama sa unsa nga mahigmata sa sayong mga takna sa kaadlawon tungod sa lugan-ob sa usa ka bukid nga natumpag? Unsay imong bation kon molantaw ka sa bentana ug sa mga 30 kilometros nga gilay-on makita ang tag-as kaayong mga siga sa kalayo ug ang way-puas nga pagsidlit sa nagbaga nga mga bato latas sa kahanginan? Ug unya imong hibatyagan nga misugod sa pag-uyog ang yuta sa ilalom sa imong katre? Malisang, moingon ka ba? Buweno, kana ang nahitabo sa Rotorua, nga nahimutang sa sentral nga rehiyon sa Amihanang Isla sa New Zealand, sa alas 2:00 s.b. sa Hunyo 10, 1886, sa dihang mibuto ang Bukid Tarawera. Unya ang balangay sa Te Wairoa nahimong Pompeii sa New Zealand, nga nalubong sa iyang kaugalingong Vesuvius.

Alang niadtong nagpuyo sa lugar ug naluwas, kadto makalilisang nga kasinatian. Matud sa usa ka nakasaksi: “Nakita namo ang talan-awon nga walay tawong nakakita niana ang mahikalimot bisan kanus-a. . . . Ang bukid adunay tulo ka lungag, ug mga siga sa kalayo misidlit sa bug-os tulo ka gatos ka metros nga gihabogon.” Ang lain, kay migawas aron motan-aw sa talan-awon, miingon: “Mikusog ang hangin, ug mao pay among pag-abot sa balay sa dihang misugod, sumala sa among hunahuna, sa pag-ulan ug kusog. Ang mga bentana milagapak sa pagkasira, ug among nadiskobrehan nga ang among hisaypan nga ulan maoy scoria ug bato. . . . Tali sa linog ug kalayo kami nanagbarog nga nagdahom nga mamatay.”

Ang pagbuto sa 19-kilometros-gitas-ong kutay sa bukid mimugna sa nagsunod siyam ka laglom nga mga lungag. Ang alisngaw nga nasagol sa nanglupad nga abo natagak samag ulan. Ang mga balangay palibot sa lanaw, uban sa iyang lumulopyo nga mga Maori ug uban pang nagpuyo didto, lagmit 155 sila, nalubong, ang daghan ilalom sa lapok nga ubay-ubayng metros ang giladmon!

Mga 16,000 kilometro kuwadradong kalibunan ug kaumahan natabonan ug lapok, ug nasaliyaban gani ang mga andana sa mga barkong 160 kilometros gikan sa baybayon sa bolkanikong mga dinugmok. Ang walay-kasama nga katingalahan sa kalibotan, ang Rosas ug Puting Hagdanhagdan, ang “mga kahibulongan sa kinaiyanhong arkitektura sa nagsidlak nga silica,” nadaot ug duyog niana ang sagradong mga bukog sa katigulangang Maori. (Wild New Zealand, nga giedit sa Reader’s Digest) Kadto tuman ka dako nga katalagman alang sa malinawong isla sa Habagatang Pasipiko.

Kinabuhing Banikanhon sa Maori

Sa karaang balangay sa Te Wairoa, 14 kilometros gikan sa Bukid sa Tarawera, ang kinabuhi sa wala pa ang pagbuto maoy malinawon ug mauswagon. Kay nahimutang sa kalibunan sa baybayon sa mabugnawng lanaw, ang Tarawera, kini walay kainit nga iya sa mga balangay nga mas duol sa Rotorua. Bisan sa matugnaw nga mga adlaw, ang balangay sa Ohinemutu may mga lugar nga init ug sagbot. Bisan pa niana, sa pagkatukod niini, ang Te Wairoa linain sa ubang mga paagi. Kini gihikay uban ang mga dalan. Ang mga balay sa tagtunga sa akre nga mga bloke may kaugalingong mga tag-iya ug kinoralan inay nga natibuok sa gikahiusahang tribonhong yuta.

Nga maayong pagkabutang haduol sa Lanaw Tarawera, duha ka hotel sa Te Wairoa mitaganag kahimut-ang pahulay alang sa gikapoy Uropanhong mga turista sa katuigang 1880. Didto makapahulay sila gikan sa mga biyahe sa kabayo-ug-karwahe diha sa libaongon, daot nga mga agianan sa kalibunan. Sa pagkaugma, nga mag-ilis sa ilang labing nindot nga sinina pang-Dominggo, sumala sa nabatasan, sila mopaingon sa Rosas ug Puting Hagdanhagdan. Nabantog niadto nga usa ka katingalahan sa kalibotan, ang hagdanhagdan gibatbat ingong “dagko puting mga dulang nga sa inanay nagkagamay . . . padulong sa tuktok ug punog tubig nga ang bulok maoy labing nindot nga asul nga giliyokan sa sidlak nga puti . . . ug ang Rosas nga Hagdanhagdan ngatanan sulaw nga rosas, nga adunay samang nindot asulon nga tubig diha sa dagko magbaw nga mga dulang.” Ang mga batang Maori motampisaw diha sa init may-mineral nga mga lanaw nga nakatag ubay sa mga ang-ang niini, ug ang mga hingkod na maligo sa paghupay sa ilang gikapoy nga kalawasan.

Ubos sa hagdanhagdan, sa lubog berdeng katubigan sa Lanaw Rotomahana, anaa ang gabulobulo init nga mga tubod. Ang pipila mosidlit samag mga fountain gikan sa ibabaw sa tubig ug labihan ka init nga ang lumad nga Maori nga kusinero makaluto sa iyang kumeras (lumad nga patatas) o sa koura (lambay sa tab-ang) diha niana. Ang mga turista mahimuot sa pagtilaw niining mga paboritong pagkaon panahon sa mga piknik sa daplin sa lanaw uban sa giyang mga Maori, sama kang Kate ug Sophia, kinsa nagtabok kanila ngadto sa mga hagdanhagdan diha sa mga bangka nga binuhat sa mga punoan sa kahoy nga gibangagan.

Pasidaan sa Katalagman

Ang pagbuto sa tanang tulo ka tuktok sa Bukid Tarawera wala gayod dahoma. Ang mga ngalang Maori nga Wahanga, Ruawahia, ug Tarawera tanan nagpasabot sa kalayo, apan wala ing bolkanikong mga lungag diha sa bukid ug mao nga walay timailhan sa kapeligrohan. Sa pagkatinuod, sulod sa kasiglohan ang simboryo sa Tarawera (sumala sa gingalan sa tibuok nga bukid) giisip nga luwas nga dapit lubnganan alang sa katigulangang Maori ug maoy tapu, o sagrado. Busa lagmit ang mga ngalan nagpunting sa pulahong kinaiyahan sa yuta. Nahitabo ang pila ka katingad-an apan ginagmayng kalihokan, sama sa dihang napulo ka adlaw nga miagi si Sophia mibaklay paingon sa sapasapa diin gibilin ang mga bangka, nga nakaplagan sila diha sa namad-ang sapasapa. Samtang nagbarog siya didto, ang takulahaw nga bul-og sa tubig, samag balod, nag-alsa sa mga bangka ug dayon naglamba kanila balik sa namad-ang sapasapa. Ang tinuod gayong mga pasidaan, sa paghinumdom, mao lamang ang katingad-anang subsob nga mga linog ug taas nga kainit sa Lanaw Rotomahana. Bisan tuod kini nakapahinabog diyutayng kabalaka, wala kini magpaila sa kalaglagan nga misangpot.

Usa ka Makapatandog-sa-Balatian nga Duaw

Karong adlawa, usa ka gatos ka tuig sa ulahi, ang mga turistang mangabot sa gikalot nga dapit sa Te Wairoa, nga karon gitawag ang Nalubong nga Balangay, sa sinugdan dili mobati sa kalisang nga gipahinabo niadtong gabhiona.

Ni kami mibati usab sa kalisang, samtang misubay kami sa nag-ikis-ikis nga mga dalan nga taliwala sa mga salin sa Maori nga mga whare (gagmayng mga balay), nga nakalotan sukad sa katuigang 1930.a Ang mga langgam nga fantail miliyokliyok ibabaw sa among mga ulo samtang ang among mga tunob nakaukay sa ilang kinaham nga mga insekto. Lisod ang pagtuo sa kapintas ug kalisang nga mihugpa sa mga tawo nga nagpuyo niadto didto.

Mihunong kami sa entrada sa may pagkangitngit nga gamayng balay ug mikanaog sa kanhi tupong sa yuta. Nakahunahuna kami sa punog-lapok nga sapatos sa bata ug sa gitay-ang katre sa ika-19ng siglo nga among nakita sayosayo nga gipasundayag. Iya ba kadto sa usa ka bata nga nagpuyo niining gamayng balay? Nagdula ba siya sa yuta nga salog nga karon among gitindogan?

Sa ubang mga pasundayag kami nalingaw samtang mitan-aw kami sa usa ka botelya sa bino nga nakalotan niadtong 1949 ug tulo ka garapon sa giatsarang walnuts nga nadiskobrehan sa 1963, ang tanan may mga tabon nga wala mahilabti. Unsa kahay lami sa bino ug walnuts nga usa ka gatos ka tuig ang edad? kami nahibulong. Wala kami madani niana! Hinuon, ang among mga kasingkasing naguol sa pagbasa sa mga asoy sa gipasundayag nga daang mga mantalaan bahin sa mga naluwas. Si Gng. Haszard, inahan nga upat ug anak, nakalotan nga buhi sa mga tigtabang ug unya nakaplagan ang tulo sa iyang mga anak, usa sa isigkakilid niya ug usa nga iyang gikugos, nga mga patay na tungod kay natabonan sa natagak nga lapok ug abo. Kay nadat-ogan sa bug-at kaayong lapok ug mga busaog sa balay, siya walay mahimo sa pagtubag sa ilang mga tawag alang sa panabang.

Ang Sangpotanan sa Ulahi

Wala igsapayan sa 50,000 ka tawo sa Rotorua karong adlawa nga sila nagapuyo sa landong sa mapintason kaayong bukid. Ni mabalak-on ang kapig 800,000 ka turista kada tuig nga makasinati sa daghang linaing mga kalihokan ug mga dapit nga ginatanyag niining init nga rehiyon. Gikan sa kahiladman sa yuta, ang pila ka taga-New Zealand nagakuha sa init nga alisngaw ug tubig nga may mineral pinaagig tubo aron sa pag-init sa ilang sulod ug gawas nga mga kaligoan. Bisan pa, sa sulod sa ilang mga hunahuna, sila nasayod nga ang labihan ka init nga tubig nga ilang makitang nagapataas agi sa mga liki diha sa yuta ug natigom diha sa nagbukal nga lapok, kaniadto maoy, daghang katuigan kanhi, ebidensiya sa natago nga enerhiya nga nagbungkag sa bukid nga gitawag Tarawera ug naglubong sa balangay sa Te Wairoa.

[Footnote]

[Hulagway sa panid 16, 17]

Ang Bukid Tarawera ug iyang unom ka kilometros nga sip-ak, uban sa Lanaw Tarawera sa layo

[Mga hulagway sa panid 18]

Kasagarang Maori nga whare, o payag, nga nalubong sa abo sa bolkan

Sulod sa usa ka nakalotang Maori nga payag, nga nagpakita sa dapog ug mga gamit

Salin sa hurnohan sa panaderiya nga nagun-ob niadtong 1886

[Credit Line]

Mga letrato sa itaas: Gipatik uban sa pagtugot sa The Buried Village