Kanang Nindot nga mga Orchids!

“PAGDIBUHOG kawayan kon ikaw nasuko; orchids kon ikaw malipayon.” Kining panultihon sa Intsik nagbanaag sa duha-ka-libo-ka-tuig nga sandurotay tali sa orchids ug sa Oriental nga mga hardinero ug mga pintor nga naghimo sa orchids nga “walay kamatayon” pinaagi sa ilang mga dibuho.

Dayag, ang orchids maoy mga bulak nga makapukaw sa kusganong mga pagbati. Apan ang ilang linaing mga pangdani wala pabilhi sa Kasadpan hangtod ning bag-o pa. Sa pagkatinuod, ang pagkultibar kanila nasugdan halos pinaagig sulagma.

Niadtong sayo sa katuigang 1800, si William Cattley, usa ka tig-importar ug tropikonhong mga tanom, nakamatikod sa pila ka linginong mga lindog nga gigamit nga materyal sa pag-impake. Sa kamausisaon iya kanang gitanom sa iyang luyonganan. Sa ulahi nianang tuiga siya gigantihan sa usa ka maanindot kolor-lila nga bulak. Ang ubang Uropanhong mga magluluyong dali kaayong nakakita sa komersiyal nga mga kahigayonan sa maong madanihong kabulakan.

Sa wala madugay ang pagpangita alang niining tropikonhong mga bahandi nagmainiton. Ang mga kalasangan gisuhid alang sa tagsaong mga orchids, nga daghan ang namatay sa dugayng biyahe sa dagat ngadto sa Uropa. Kadtong nakalahos nagdalag tag-as nga mga prisyo. Ang kantidad nga 1,150 guineas (mga $100,000 sa karong prisyo) ang gibayad sa usa ka subasta sa Londres niadtong 1906 alang lamang sa usa ka liwat. Ang mga prisyo mius-os ug dako pag-abot sa gipatubog artipisyal nga mga hybrid. Apan bisan karong adlawa ang usa ka kolektor mahimong mobayad kutob sa $25,000 alang sa usa ka bag-ong hybrid.

Unsay nakapaespesyal kaayo sa orchids? Tingali ang iyang walay kataposang kadaiyahan sa porma ug kolor. O ang ila bang tanghagaon nga kaanyag? O kanang langyaw nga pangdani nga lisod kaayong ihubit? Bisag unsa ang mga katarongan, sila may igong gahom sa pagtuboy sa usa ka nagatubo internasyonal nga pamatigayon sa mga orchids.

Ang mga hardinero mopalabi sa pagkultibar sa mas mapasundayagon nga mga kaliwat gikan sa tropikonhong mga dapit, apan kadaghanan sa mga orchids maoy mapaubsanong mga kabulakan nga malabyang dili himatikdan. Ang pila gagmay kaayo nga mosukod lamang ug duha ka milimetros ang gilapdon.

Ang ihalas nga mga orchids makaplagan sa mga desyerto, sa mga kayanangan, ug sa mga kinapungkayan sa bukid, gikan sa umogon tropikonhong kalasangan ngadto sa hawan, walay tikad nga dapit sa Arctic. Daghan ang nagtubo ibabaw sa mga kahoy, bisan tuod ang pila mipili ngani sa kaktus o sa gamot sa bakhaw ingong puloy-an. Apan ang mga orchids dili mga parasito; gikinahanglan lamang nila ang kahoy batoganan aron nga ang ilang mga gamot panghangin makasupsop ug kaumog gikan sa kahanginan.

Gawas sa ilang kadaiyahan, ang mga orchids nailhan usab pinaagi sa ilang linaing pamaagi sa pagsanay. Ang usa ka kapsula-sa-binhi sa orchids​—usa ka katingalahan sa pag-impake—​mahimong naundan sa ingon ka daghan sa duha ka milyon gagmitoy nga mga binhi, nga mapalid sa layo ug sa makaylapon sa hangin. Dili sama sa kadaghanang mga binhi, sila walay dala-daan nga abiyo sa pagkaon, ug aron moturok nga malamposon sila nagdepende sa pagkakaplag sa agup-op nga moabiyo kanila sa pila ka gikinahanglan nga mga sustansiya.

Aron makapatungha ug mga binhi, ang bulak kinahanglan una nga mamaluan, sa kasagaran pinaagi sa insekto. Unsay nakadani sa insekto ngadto sa bulak? Ang mga orchids walay polen nga ikahatag sa bisita aron kaonon, ni ang tanang mga kaliwat may dugos. Ang paboritong pangdani? Kaanyag, alimyon, ug pagtakuban.

Nadani sa Kaanyag

Ang mga tigpananaman naghago sulod sa kapig usa ka siglo aron makapatunghag mga hybrid gikan sa madanihong mga kaliwat nga nabuhi sa kalasangan. Karon aduna nay mga 75,000 rehistradong mga klase.

Ang kaanyag may praktikal nga kaayohan sa ihalas nga orchids. Ang madanihong bulak nagsilbi sa pagdani sa mga tigdala-ug-polen. Ang lapad nga gihay sa sentro, o labellum​—sagad ang labing mabulokon​—nagsilbi ingong madanihong tugpahanan alang sa may-pako nga bisita.

Ang magilakong mga bulak nagadani sa mga putyukan, buyog, mga kabakaba, ug mga hummingbird, ug ang nag-ubay nga mga linya sa mga gihay sa daghang orchids nagsilbi ingong mga ilhanan sa agianan nga motultol sa mga bisita sa agianan ngadto sa pagkaon, ang dugos sa pila ka matang. Apan ang kaanyag dili tanan makapadani diha sa kalibotan sa insekto.

Dili-Mabalibarang Alimyon

Ang usa ka insekto kansang katibuk-an nga panan-aw dili kaayo hait mahimong molabay sa kaanyag nga wala makamatikod niana. Ugaling, ang usa ka makahubog nga alimyon dili-kabalibaran. Ang alimyon morag kanang iyaha sa usa ka babayeng insekto. Gikaingon nga ang pila ka mga orchids mas moalimyon ingong babayeng mga buyog kay sa mga buyog mismo!

Ang alimyon dili kaayo maayo kanunay. Ang pila ka mga orchids nanimahog nadugta nga butang. Hinuon, kining bahoa epektibo usab. Kana maoy usa nga walay langaw nga may pagtahod-sa-kaugalingon ang dili motagad. Ug kon ang alimyon lamang dili pa igo, ang usa ka epektibong takoban mahimong gamiton aron mapauswag ang laang sa igsisimhot.

Listo nga Pang-awat-awat

Sa dihang ang mga orchids sa matang Oncidium hinay nga nagtabyogtabyog sa hangin, sila mora gayod ug kaaway nga insekto nga ang nasuko nga buyog mohugpa sa orchids sa tuyo sa pag-abog sa iyang “kaaway.” Sa proseso, iyang madala ang usa ka pakete sa polen nga wala-tuyoa gikan sa orchids.

Sa laing bahin, ang buyog nga orchids sa Ophrys nga matang morag mga higala inay kay mga kaaway. Sila mangalimyon samag buyog ug sila morag buyog kon tan-awon. Ang lalaki nga buyog moduaw sa bulak, nga nasaypan kana ingong usa ka babaye, ug sa panahon nga madiskobrehan sa pobreng nangulitawo ang lansis, ang pollinia (gagming nga mga tibugol sa polen) namilit na sa iyang lawas. Ang sunod orchids nga makailad sa iyaha (ang buyog puwedeng mailad sa makaduha) mamaluan unya ug husto.

Pasidungog sa Maglalalang

Ang maong katingad-ang kadaiyahan ug makuti nga mga mekanismo maoy buhing pamatuod sa kaalam sa Maglalalang. Segurado ang buta nga sulagma o yanong panginahanglan dili mapasanginlan alang niining mga kahibulongan.

Si Jesu-Kristo naghisgot sa laing leksiyon nga makat-onan gikan sa maong kanindot sa bulak: “Tagda ang mga kabulakan nga nanagtubo diha sa mga kaumahan,” matud niya. “Suginlan ko kamo nga bisan si Solomon sa tibuok niyang katahoman wala gani makabisti maingon sa usa kanila. Karon kon sa maong paagi gibistihan sa Diyos ang mga kabulakan sa kaumahan . . . , dili ba nga siya labaw nga magatagana kaninyo?”​—Mateo 6:28-30, New Jerusalem Bible.

Kita makatan-aw sa unahan ngadto sa panahon sa dihang ang tawo, sa baylo, moatiman sa bililhong mga orchids sa atong planeta. Libolibo ka tropikonhong mga kaliwatan ang nagpaabot pa nga diskobrehon, ug walay nasayod kon unsang mga sekreto ug mga sorpresa ang ila tingaling gihuptan! Apan bisag unsa ang ilang kolor o porma, sa walay duhaduha sila sa dugang mopadako sa atong apresasyon sa kaanyag ug kadaiyahan sa kalalangan.​—Itandi ang Isaias 35:1, 2.

[Mga hulagway sa panid 16-18]

1. Cattleya (hybrid)

2. Cattleya (hybrid)

3. Vanda (hybrid)

4. Phalaenopsis (hybrid)

5. Cattleya (hybrid)

6. Phalaenopsis (hybrid)

7. Vanda (hybrid)

8. Phalaenopsis

9. Phalaenopsis (hybrid)

10. Cattleya auriantiaca

[Credit Line]

Mga letrato 1, 2, 4-6, 8-10: Sa maayong kabubut-on sa Jardinería Juan Bourguignon, Madrid, Spain