Mga Inspektor sa Sanitasyon sa Kahanginan
Kon pangutan-on sa pagngalan ug langgam nga dili nila gustong makita, daghan ang moingon ang buwitri.
Pipila lang ka langgam ang gidaot sama sa buwitri. Tinunglo kining langgama tungod sa iyang paglupadlupad ibabaw sa patay ug sa himalatyon. Ang pagtungha niini giingon nga maoy signal sa dugoon nga pagpamatay, kalumpagan, ug kawalay-paglaom. Apan kana maoy paglarawan sa mga buwitri diha sa mga basahon.
Ang mga kamatuoran: Daghang tawo nabihag sa matahom nga paglupad sa buwitri ug sa malulotong paagi niini sa pag-atiman sa iyang mga kuyabog. Ilang giila usab ang hinungdanong papel niini sa ekolohiya. Alang kanila matahom ug gikinahanglan kaayo ang buwitri.
Sa pagkatinuod, ang mga buwitri adunay dili-maayong mga kinaiyahan, gawas sa ilang makaluod nga batasan sa pagkaon. Dili gayod sila makadaog ug bisan unsang mga bangga sa kaanyag, ug lainlain ang pagtawag sa ilang mga tiyabaw sama sa mga pag-agaak, pagkakak, pagpangusmo, pagkalakala, ug pagngisngis. Hinunoa, sila adunay pipila ka maanindot nga mga hiyas.
Ang buwitri maoy usa ka langgam nga seryoso sa ilang pagkaginikanan. Tuig-tuig ang “bugtong” kuyabog makadawat sa bug-os nga atensiyon sa duha ka ginikanan hangtod nga makaarang na siya sa pagbuhi sa iyang kaugalingon. Ang kuyabog nga nagbatog nga walay mahimo sa daghang bulan diha sa habog kaayong mga kilid sa pangpang siyempre nagkinahanglan ug maluloy-on nga pag-atiman sa duha ka ginikanan. Gani, ang kuyabog nga Andean condor kinahanglang pakan-on sulod sa unom ka bulan sa dili pa kini mobiya sa salag, nga ning higayona ang “piso” halos dako na.
Ug ang mga buwitri adunay maayong hiyas nga giilang mapuslanon. Bisan tuod daghang langgam nakahatag ug kaayohan sa katawhan sa usa ka paagi o sa lain, ang mga buwitri nagahimog usa ka talagsaong serbisyo. Sila mao ang mga inspektor sa sanitasyon sa kahanginan.
Pag-inspeksiyon sa Sanitasyon
Ang paghinlo sa mga patayng lawas wala lantawa sa kadaghanan nga usa ka makawiwiling buluhaton sa adlaw-adlaw, apan usa kini ka hinungdanong trabaho. Ang maayong sanitasyon nagkinahanglan sa pagkuha dayon sa mga patayng lawas, nga mahimong peligrosong mga tuboran sa mga sakit nga motakod sa tawo ug sa hayop.
Dinhi ang mga buwitri takos makadawat ug apresasyon. Bisag ang karne adunay makatakod nga sakit nga anthrax o botulin kaonon gihapon nga dili maunsa, hangtod wala nay mabilin gawas sa mga bukog.
Ang ubang mga buwitri gustong mokaon sa mga bukog. Ihulog sa lammergeier nga buwitri sa Eurasia ug Aprika ang mga bukog diha sa batoon nga ibabaw. Sa dihang mabuak ang bukog, kaonon sa lammergeier ang utok niini ug ang gagmayng mga pirasong bukog.
Maayo na lang, dili sama sa ilang tawhanong katugbang, kining mga inspektor sa sanitasyon wala pa sukad magwelga. Kon walay motrabaho sa trabaho sa buwitri, ang tropikal nga kapatagan nga niini nagpasad ang punog-sakit nga patayng mga lawas mahimong pamilyar nga talan-awon.
Apan sundon nato ang usa ka pundok sa mga buwitri sa ilang naandang adlaw sa pagtrabaho.
Nagpatrolya sa Kahanginan
Inigsubang dayon sa adlaw, sila manglupad, kobrehan sa matag usa ang usa ka dapit. Sa tibuok-adlaw ang atong panon sa mga buwitri kugi nga nagapatrolya sa kahanginan nga nagapangitag mga patayng hayop. Sa dihang sa kataposan adunay makit-ang patayng lawas ang usa kanila, siya mopatiurok. Makadani kini sa pagtagad sa ilang mga kauban, nga magdali usab sa paglupad paingon sa patayng lawas. Sa pipila ka minutos, dinosenang mga buwitri ang moabot sa dapit.
Sa dili pa mangaon, magpanukong mobatog ang mga langgam palibot sa patayng lawas. Bisan pa sa ilang dungog, sila maulawon kaayo nga mga linalang. Sa kataposan, usa kanila mosugod sa paglaksi sa patayng lawas, ug kini ang signal sa tibuok grupo sa pagsugod sa pagpangaon. Magkaguliyang sila sa pagkakak ug sa pagngisngis, pagtinuloray ug pagbinirahay, nga samag pagkarambola sa rugby football. Ang labing gigutom, nga mao ang sabaan kaayo, kasagaran mao ang unang makakaon. Kon dako ang patayng lawas, dunay igong pagkaon alang sa tanan.
Sa pipila lang ka minutos, tapos na ang pagpangaon, ug bukog na lamay mabilin, ang panon manglupad sa pagpadayon sa pagpangita. Dili sayon ang kinabuhi sa mga buwitri. Tingali mokabat ug duha o tulo ka adlaw sa dili pa sila makakaon pag-usab.
Maayog Panan-aw ug Pagtinabangay
Ang mga buwitri nasangkapan ug maayo alang sa pagpaniid sa kahanginan. Ang ilang dakong mga pako hingpit nga pagkadesinyo sa pagpatighulog ug pagsaka sa paglupad, nakapaarang kanila sa paglupad sa daghang oras nga halos walay pagkapakapa sa pako. Hanas sila sa paggamit sa thermals, o sa pagtaas sa mainit nga paghuros sa hangin, nga motabang sa pagpabilin kanilang naglupad nga wala kaayoy paghago. Si Dean Amadon, iladong Amerikanong ornitologo, nagbatbat kanila ingong usa sa “labing matahom nga mopasundayag sa paglupad sa kinaiyahan.”
Usa ka gumonhap nga nakapahibulong kaayo sa daghang tuig sa mga ornitologo mao, Sa unsang paagi makakita man dayon ang mga buwitri ug patayng lawas?
Ang tubag nakita nga usa ka kombinasyon sa mahait nga panan-aw ug pagtinabangay. Gibanabana nga ang buwitri nga nagalupad sa gihabugong 750 ka metros makakitag usa ka butang diha sa yuta nga dili moabot ug 13 sentimetros ang gitas-on. Apan bisag aduna pay mahait nga panan-aw, maglisod ang usa ka buwitri sa pagkakitag pagkaon.
Busa, hinungdanon ang pagtinabangay. Naobserbahan nga magbulag ang mga buwitri sa pagpatrolya sa nagkalainlaing mga dapit. Kon mopaubos paglupad ang usa ka buwitri paingon sa patayng lawas, ang iyang lahi nga pagsakdop maoy signal sa duol nga mga buwitri nga adunay nakitang pagkaon, ug sila manglupad dayon sa maong direksiyon. Ang kausaban sa direksiyon sa ilang paglupad makita usab sa mas layo pang mga buwitri, nga magdali usab sa pagpaingon sa samang direksiyon. Kining sistema sa telegrama sa kahanginan sa katingalahan episyente kaayo, nga daw sa usa ka tumatan-aw ang tanang mga langgam halos dungan nga nangabot.
Makasubo, ang maong kaepisyente ug dili-ikalimod nga kamapuslanon dili igong garantiya nga mapanalipdan ang kaluwasan sa mga buwitri.
Ang Pagbalik sa Condor
Bisag giisip nga usa sa labing dako ug labing matahom nga mga langgam nga mandadagit, ang mga buwitri peligrong mapuo sa daghang bahin sa kalibotan. Ang ilang naandang pagkaon nangawagtang sa kapatagan, ug sa kanunay ang patayng mga lawas nga ilang makita adunay hilo. Ang ilang hinay nga pagsanay nagpalisod usab sa pagpadaghan ug balik sa ilang populasyon.
Hinunoa, adunay pipila ka malamposong mga resulta bisan pa sa dili maayong mga kahimtang. Usa ka programa alang sa artipisyal nga pagpasanay sa mga condor sa California daw malamposon, ug gilaoman nga dugang mga langgam ikabalik ngadto sa kaihalasan. Tungod sa paningkamot sa mga konserbasyonistang Pranses, ang griffon nga buwitri mitungha na usab diha sa Massif Sentral, Pransiya, human nga nawagtang kini sa daghang tuig.
Busa, ang langgam nga giayran kaayo sa mga tawo kaniadto nahimong simbolo sa paningkamot sa tawo sa pagluwas sa maong mga espisye nga gipameligro sa mga tawo. Sa walay duhaduha, ang matahom nga paglupad sa condor sa ibabaw sa kabukiran sa Amihanan ug Habagatang Amerika maoy usa ka talan-awon nga bililhon kaayo nga dili angay pasagdang mapuo.
Kasamtangan, sa Aprika ug Asia, ang mga buwitri yanong nagahimo gihapon sa ilang wala pabilhing trabaho, sa pagkahimong mga inspektor sa sanitasyon sa kahanginan.
[Kahon sa panid 12]
Rekord sa mga Buwitri
ANG mga buwitri giisip nga usa sa labing talagsaon ug labing dako sa mga langgam sa kalibotan. Ug sila usab ang nakahupot sa rekord sa labing habog nga molupad nga mga langgam.
Ang California condor mao ang usa sa labing nameligrong mga espisye sa kalibotan. Aron maluwas kining matanga sa buwitri gikan sa pagkapuo, dagkong mga paningkamot ang gihimo pinaagi sa mga programa sa pagpasanay sa kawhaag-upat ka langgam nga nadakpan. Niadtong 1986 tulo na lamang ka California condor ang nabilin sa ilang kinaiyanhong puloy-anan.
Ang Andean condor, ug ang marabou stork sa Aprika, mao ang labing sangkad ug gitas-on nga pako sa tanang mga langgam sa yuta, kapin sa tres metros. Kini usab ang labing bug-at nga langgam mandadagit, usahay motimbang ug kapin sa 14 kilos.
Tag-as usab ug lupad ang mga buwitri. Niadtong 1973 usa ka Aprikanong buwitri (Gyps rueppellii) nagkabangga sa usa ka ayroplano nga naglupad ibabaw sa Côte d’Ivoire, Kasadpang Aprika, sa gihabogong 11,300 ka metros.
[Picture Credit Line sa panid 10]
Hulagway: Courtesy of Madrid Zoo, Madrid, Spain