Mga Panilaw nga Nakaimpluwensiya sa Lakat sa Kalibotan
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa India
SA IKA-13ng siglo, nakakita ug daghan kaayo niini si Marco Polo. Milawig si Christopher Columbus sa pagpangita niini apan iyang nadiskobrehan hinunoa ang Bag-ong Kalibotan. Sa ika-15ng siglo, si Vasco da Gama sa kataposan nakaabot sa India pinaagig biyahe sa dagat ug nagdala niini balik ngadto sa naghinamhinam nga mga mamalitay sa Uropa. Tinuod, ang mga lamas kaniadto bililhon kaayo nga gipameligro sa mga tawo ang ilang mga kinabuhi aron makabaton niini!
Sa dihang gibabagan sa mga kausaban sa politika ang mga rota sa karaban diha sa mamala, duha ka tuig ang nagugol ni Vasco da Gama sa 39,000 ka kilometros nga idabuweltang biyahe sa dagat nga nagdala kaniya gikan sa Portugal ngadto sa tumoy sa Aprika ngadto sa India ug balik. Duha sa iyang barko nakalahutay sa biyahe, mipauli nga nagdalag mga lamas ug ubang mga baligya nga mobalor ug 60 ka pilo sa bili sa gasto sa panaw! Apan ang kalamposan sa iyang panaw nagbanlod sa mga nasod sa Uropa sa panag-away. Sa misunod nga tulo ka siglo, ang Portugal, Espanya, Pransiya, Holland, ug Gran Britanya nag-indigay sa pagkontrolar sa mga tinubdan sa lamas.
Ang kasaysayan sa mga lamas, sumala sa pagsumaryo sa usa ka magsusulat, maoy “usa ka kasaysayan sa adbentura, eksplorasyon, pagdaog ug grabeng pag-indigay sa mga panaw sa barko.” Si Frederic Rosengarten, Jr., miingon diha sa The Book of Spices: “Mapuslanon kaayo, sa pagkatinuod kinahanglanon, ang mga lamas, sa politika ug sa ekonomiya, nga ang mga hari nagpadalag mga panaw sa pagpangita niini, gipameligro sa mga negosyante ang ilang kinabuhi ug bahandi sa pagnegosyo niini, ang mga gubat gisangka tungod niini, ang tibuok nga mga populasyon naulipon, ang tibuok yuta nasuhid, ug ang hataas-ug-abot nga mga kausaban sama sa renaissance ang nahitabo tungod sa walay-hunong, mabangis nga pag-indigay.”
Sa dihang gikontrolar sa mga Olandes ang negosyo sa lamas, ilang gipatas-an ang prisyo sa paminta sa lima ka shilling sa matag pound sa dihang ilang gibaligya kini sa Britanya. Nasuko niini, usa ka grupo sa mga negosyante sa London nagtigom niadtong 1599 aron magtukod ug ilang kaugalingong kompaniya, nga sa ulahi nailhan ingong East India Company. Ang impluwensiya niini nga kompaniya sa kataposan miagak sa kapin sa 300 ka tuig nga pagmando sa Britanya sa India.
Nawala ang grabe nga kompetisyon, apan ang pagkagusto sa tibuok yuta sa mga lamas nagpadayon. Ug tingali walay laing dapit nga mas gikahinangpan kaayo ang mga lamas kay sa dinhi sa India.
Ang Gugma Alang sa mga Lamas
Ang mga lamas ug ang linutoan sa India dili gayod magbulag nga makaingon ang usa nga ang nasod mahigugmaon ug mga lamas. Ngani, kinsa ba ang wala makadungog sa Indian curry—ang samag-sabaw nga potahe sa mga utanon, itlog, pulang karne, isda, o manok nga tinimplahan sa nagkalainlaing lamiang mga lamas? Ang pipila niini nga mga sabor makita usab diha sa mga patam-is, nga nagpamatuod nga ang “daghag lamas” lahi gikan sa “halang.” Bisag ang tam-is nga tsa nga saktan ug gatas nga popular kaayo dinhi mapalami kon butangan ug diyutayng cardamom, klabo, luy-a, o kombinasyon sa mga sabor. Tungod kay kinaham kining mga panakot, ikahibulong ba nga ang mahurot nga mga panakot sa matag tawo, ang India ang numero uno?
Duaw lang ug kosina sa usa ka kosinero sa India, ug ikaw makakita sa dinosenang mga panimpla diha sa nagkalainlaing mga bulok ug mga porma. Lakip kanila mao ang gagming itom nga mga liso sa mustasa; mga tukog sa humot, kapeg-kolor nga kaningag; berdeng mga liso sa cardamom; hayag, bulawng dulaw; hayag, naglubag nga luy-a; ug pulang mga sili. Itandi kining kalidadis nga panakot sa usa ka botelyang pinulbos nga curry nga mapalit sa mga groseriya sa daghang nasod. Siyempre, ang pinulbos nga curry sinagolan ug nagkalainlaing mga lamas, ug kini samag gamit niana. Apan dili kaayo kini maayong kapuli alang sa kombinasyon sa mga lamas—nga gitawag masalas—nga gigamit sa India.
Ang espesyal, magamit-dayong masalas isagol sa nagkalainlaing mga pagkaon, lakip na sa mga utanon, isda, manok, ug pulang karne. Apan kasagaran, ang usa-usa niining mga lamasa isagol diha na mismo sa pagluto, ang ilang matang ug gidaghanon depende sa partikular nga potahe. Ang hanas nga asawang Indian nahibalo sa hustong pagkasunodsunod ug sa eksaktong gutlo dihang isagol sa matag lamas diha sa giluto. Siya gani makakuha ug nagkalainlaing mga sabor gikan sa samang lamas pinaagi sa pagsangag niana, paggaling, pagbubo niana nga tibuok diha sa mainit nga mantika, o pagsagol niini sa ubang mga panimpla.
Ang mga bisita sa India mahibulong sa dakong panagkadaiya sa pagpreparar sa pagkaon. Gawas sa dagkong kalainan sa linutoan sa Amihanang India ug sa Habagatang India, ang rehiyonal nga mga kultura sa nasod, sama sa Bengali, Goan, Gujarati, ug Punjabi, dunay ilang kaugalingong talagsaong mga paagi sa pagpreparar. Ang relihiyosong mga pagtuo usab nakaapektar sa lami sa pagkaon. Busa, diha sa estado sa Gujarat, ang tawo lagmit may tradisyonal nga utanong pagkaon sa mga Hindu, apan sa amihanang bahin sa India kalipayan tingali niya ang daghag karne nga pagkaon sa mga Mogul, usa ka pahinumdom sa mga adlaw sa pagdaog sa Muslim. Busa ang pagkaon sa nagkalainlaing mga gabii uban sa Hindu, Muslim, Sikh, Jain, Parsi, ug Kristohanong mga pamilya walay magkaparehas.
Angay nga mga Kahimtang sa Pagtanom sa mga Lamas
Bisag ang mga lamas motubo sa tibuok yuta, ang India mas daghag abot kay sa bisan unsang nasod—kapin sa 60 ka nagkalainlaing matang. Ug kini nagaeksportar ug mga lamas ug mga produkto sa lamas nga tibuok ug sa pinulbos ngadto sa kapin sa 160 ka nasod. Ang Habagatang India nanguna sa produksiyon sa lamas diha sa nasod. Sagad gitawag ang “Venice sa Silangan” tungod sa katahom ug sa kadaghan sa mga agianan sa tubig niini, ang Cochin, diha sa Dagat sa Arabia, maoy direktang rota ngadto sa mga lamas nga dugay nang nabuhi diha sa lunhaw, tropikal nga klima duol sa baybayon sa Malabar.
Ang dunggoanan sa Cochin nagsilbing internasyonal nga tiyanggihan sukad pa sa karaang mga panahon, alang sa mga taga-Phoenicia, Ehiptohanon, Persianhon, Intsik, Romanhon, Grego, ug mga Arabiano. Makaiikag, ang basahon sa Bibliya nga Pinadayag naghisgot sa “nagapanawng mga negosyante sa yuta” kansang negosyo naglakip sa “tanang matang nga hinimo gikan sa garing . . . sa kaningag usab ug sa lamas sa India.”—Pinadayag 18:11-13.
Ang paminta, nga nailhang “hari sa mga lamas,” mao ang unang pinangita sa mga negosyante. Dili lamang kini panimpla sa pagkaon kondili usa usab kini ka importanteng pangpreserbar sa mga karne ug ubang daling madaot nga mga pagkaon. Pinaagi sa pagdugang ug mga lamas, ang mga pagkaon nga madaot unta ug mausik mapreserbar sulod sa usa ka tuig o kapin pa nga walay repregiretor. Gawas pa sa paminta, gipangita sa ulahing mga negosyante ang ubang mga lamas—cardamom, coriander, fennel, ug fenugreek, sa pagngalan ug pipila.
Ugaling, dili tanang mga lamas nga tinanom sa India nagagikan dinhi. Ang pulang sili, pananglitan, gipasulod gikan sa Habagatang Amerika. Si Dr. C. V. Raman, nga nakadawat ug Nobel nga ganti sa pisika sa India, kas-a miingon nga ‘ang tanang pagkaon walay lami ug dili makaon kon walay mga sili.’ Daghan nga gipadako sa lahi nga pagkaon tingali dili mouyon. Apan, maayo na lang, ang bodega sa pagkaon sa yuta puno kaayo sa daghang matang pinaagi sa usa ka mahigugmaong Maglalalang, nga nagatagbaw sa lahi kaayong mga kagustohan.
Dili Lamang Alang sa Panimpla sa Pagkaon
Ang mga lamas dunay makawiwiling kasaysayan. Ang Bibliya nagrekord sa papel sa mga lamas diha sa mga lana sa pagdihog, insenso, ug mga pahumot. Kini naghisgot bahin sa paggamit ug mga lamas diha sa balaang lana sa pagdihog ug sa insenso nga gigamit diha sa templo ni Jehova sa Jerusalem ug naghisgot bahin sa mga lamas nga isagol sa mga bino. (Exodo 30:23-25, 34-37; Awit ni Solomon 8:2) Dugang pa, ang Bibliya nagbutyag nga ang unang mga Kristohanon nagdalag mga lamas sa pag-andam sa lawas ni Jesu-Kristo alang sa paglubong.—Juan 19:39, 40.
Niining yutaa, gigamit sa mga henerasyon sa batan-ong mga babayeng Indian ang hayag bulawng gamot sa usa ka tanom nga pamilya sa luy-a—dulaw. Ang dulaw nga pasta ipahid sa panit aron mohamis kini. Karong adlawa, gigamit sa mga industriya sa pahumot ug sa mga kosmetika ang mga lana sa allspice, caraway, kaningag, cassia, klabo, nutmeg, mace, rosemary, ug cardamom nga isagol diha sa moalisngaw ug dili-moalisngaw nga mga lana sa paghimog nagkalainlain makapadaning mga pahumot. Kini nga mga samboga ginadugang usab diha sa mga sabon, pulbos nga talcum, losyon nga gamiton inighuman sa panghimungot, mga cologne, mga pagpapresko sa baba, ug uban pang dimaihap nga mga butang.
Dugang pa, ang mga lamas dugay nang gigamit ingong tambal. Ang luy-a, dulaw, ahos, cardamom, sili, klabo, ug saffron maoy mga lamas nga girekomendar sa Ayurveda, ang siyensiya sa medisina nga gihisgotan diha sa Sanskrit nga mga sinulat sa Hindu, ang mga Veda. Makakita gihapon ang bisita sa parmasiya sa India karong adlawa ug dulaw nga pangbanyos sa mga samad ug mga paso, toothpaste nga dunay 13 ka lamas, ug daghan pang ubang mga produkto sa lamas alang sa nagkalainlaing mga sakit.
Busa, ang pagrepaso sa kasaysayan sa mga lamas nagpaila nga kon wala kini, lahi unta ang kagustohan sa pagkaon, ang medisina dili unta sama sa karon, ug lahi unta ang pagkasulat sa kasaysayan. Ang panilaw sa mga lamas sa pagkatinuod nakaimpluwensiya sa lakat sa atong kalibotan—sa daghang paagi.
[Mga hulagway sa panid 23]
Gamayng hulad sa daghang lamas nga popular sa tibuok kalibotan
Magbabaligya sa dalan nagtimbang sa mga lamas alang sa kustomer
Mga lamas naghulat sa mga pumapalit sa usa ka tindahan sa Cochin