Pagpaniid sa Kalibotan

Igo nga Pagkaon, Apan Nagapadayon ang Malnutrisyon

Bisag kusog nga midaghan ang populasyon sa kalibotan, mas mikunhod ug kapin sa 150 ka milyon ang tawo nga kulag-sustansiya sa mas kabos nga mga nasod kay sa milabayng 20 ka tuig. “Ang suplay sa pagkaon ug ang mga mag-uuma nangagpas sa pagpananom ug misobra pa niana,” miingon si John Lupien, direktor sa UN Food and Agriculture Organization. “Karon mismo, dunay igong pagkaon aron ipakaon sa tanan, kon kana makaabot sa mga tawong nagkinahanglan niana.” Ikasubo, mitaho ang The Economist, “duolan sa 780 [milyones] ka tawo sa kabos nga mga nasod, usa sa lima sa ilang populasyon, walay igo nga makaon. Ingon ka daghan sa 2 ka bilyong tawo nga dunay igong pagkaon nga makahupay sa ilang kagutom bisan pa kulag mga bitamina ug mga minerales nga ilang gikinahanglan. . . . Ingon ka daghan sa 40,000 ka bata ang nangamatay adlaw-adlaw, may bahin tungod kay ang kakulang ug sustansiya nagahimo kanila nga daling matakboyan sa tanang matang sa sakit.” Sa laing bahin, ang sobrang nutrisyon nakapahinabo usab ug makadaot nga mga epekto, nakahatag ug mga sakit sama sa sakit sa kasingkasing ug pipila ka kanser taliwala sa mas sapian nga mga hut-ong sa katilingban.

Baligho sa Hinabang sa Somalia

Ang pagdagsa sa hinabang nga pagkaon sa gihampak-sa-gutom nga Somalia nakapatunghag makaiikag nga baligho. Samtang epektibo ang mga hinabang sa pagsumpo sa kagutom, ginapameligro usab niini ang lokal nga ekonomiya sa panguma. Sa dihang ang pagkaon nihit kaayo nga ginaatubang sa kapin sa 1.5 ka milyong tawo ang kamatayon tungod sa kagutom, ang mga prisyo sa pagkaon puwerteng mahala. Apan human nga padayong nangabot ang hinabang nga pagkaon, ang mga prisyo mius-os. “Ang prisyo sa humay ginaingon nga mao ang kinaubsang prisyo sa kalibotan, nga ang kantidad sa 50 kilos nga sako sa bugas mius-os ngadto sa $5 sa miaging pipila ka bulan,” nagkanayon ang taho sa New York Times. “Kon itandi, ang samang klase sa bugas mokantidad ug mga $11.70 sa Tinipong Bansa ug $120 sa Hapon.” Ingong resulta, ang lokal nga abot barato kaayo nga dili ikabaligya sa mga mag-uuma ang ilang mga abot. Adunay programang ginahimo na karon sa pagbaligya sa ubang hinabang nga pagkaon ug sa pagsulay sa pagbalanse sa mga prisyo.

Mabasol Usab ang mga Amahan

Taudtaod na karon, ang umaabot nga mga inahan gipasidan-an sa pagpalayo sa mga butang nga mopahinabog mga depekto sa pagpanganak, sama sa alkoholikong ilimnon ug pagtabako, ug sa pagkaon ug sustansiyadong pagkaon. “Karon, ang samang pasidaan ginaagda usab sa umaabot nga mga amahan,” nagkanayon ang U.S.News & World Report. “Ang bag-ong panukiduki nagsugyot nga ang pagkaladlad sa usa ka tawo sa mga kemikal makaapekto dili lamang sa iyang katakos sa pagpanganak kondili usab sa umaabot nga kahimsog sa iyang nga anak.” Ang ebidensiya nagpakita nga ang mga lalaki “nakaamot ug dako kay sa nahibaloan sa miagi sa mga pagkaputi sa ilang mga asawa ug sa nagkadaiyang mga depekto, mga kanser ug hinay nga pagtubo sa ilang mga anak.” Mopatim-aw karon nga ang mga droga ug ang ubang mga kemikal (lakip na ang mga epekto sa pagtabako), ingon man usab ang mga pagkaon nga kulag mga utanon ug mga prutas nga abunda sa bitamina C, makadaot sa binhi sa lalaki. Ang toksikologong si Devra Lee Davis miingon: “Dugay na kaayong panahon nga mga inahan lang ang atong gihatagag pagtagad. Ang pagkahinungdanon sa amahan sa pagpatungha ug mahimsog nga mga bata wala pabilhi.”

Nagatubong Kaikag sa Dili Ingon Nato

Ang nagatubong kaikag sa tibuok kalibotan sa dili ingon nato ilabinang makita sa Habagatang Aprika. Ang naandang mga tambalan, relihiyong karismatik, astrolohiya, ug Satanismo dugang nagkapopular sukad sa mga tungatunga sa katuigang 1980. Ngano? “Sa panahon sa kasamok, ang mga tawo mobulag gikan sa pagkamakataronganon, ngadto sa kahibulongan,” nag-ingon ang The Weekly Mail sa Johannesburg. “Sa hinapos sa ikaduhang milenyo, dunay pag-uswag sa kaikag sa katingalahang mga hitabo.” Ang antropologo nga si Robert Thornton mibatbat niining paagiha: “Ako nagtuo nga kining mga pagtuoha nagpaila sa matang sa mga kahadlok nga gihambin sa mga tawo. Ang mga tawo nga mibati nga dili sila makakontrolar sa ilang kaugalingon nga mga kinabuhi midangop niining gawasnong mga gahom.” Ang metapisikong lekturero nga si Rod Suskind miingon: “Ang usa ka katarongan sa nagadakong kaikag mao ang daw pagkadili matag-an sa umaabot, ug ang mga tawo nagapangita diha sa dili kinaiyanhong mga tuboran sa pagsabot sa nagakahitabo.” Ug sumala sa The Weekly Mail, ang antropologo nga si Isak Niehaus “nagapasangil niining tanan sa gisabot nga kapakyasan sa naandang siyensiya ug relihiyon sa pagtubag sa hinungdanong mga isyu nga ginaatubang sa mga tawo.”

Mga Magsusulat Gipamatay

Labing menos 60 ka magsusulat ang namatay samtang nagkobre sa mga balita sa mga gubat sa tibuok kalibotan sa 1992. Kini nga taho, nga gipatik sa International Federation of Journalists sa Brussels, Belgium, ug gibalita diha sa Manchester Guardian Weekly, nagngalan sa Turkey ug Bosnia nga mao ang labing peligrosong mga dapit. Labing menos napulo ka magsusulat ang ginaingong gipatay sa maong duha ka nasod sa miaging tuig. Ang mga magsusulat nameligro usab samtang nagakobreg mga balita sa panaggubat sa tribo ug sa gutom sa Somalia. Mihangyo ang pederasyon sa Hiniusang Kanasoran ug sa mga kagamhanan sa Uropanhong Komunidad nga ang sobra nga pagdili sa pagpagawas ug balita sa nasod maoy “dako nga paglapas sa tawhanong mga katungod.”

Laing Pagkaylap sa Trangkaso?

“Ang kaylap nga trangkaso, sa walay duhaduha, maoy usa ka dakong hampak sa dihang motungha kini, tingali sa daghan pang katuigang mosunod,” miingon ang The New York Times Magazine. Sumala pa sa mga siyentipiko, hinog na ang panahon alang sa epidemya sa trangkaso sama sa nahitabo sa 1918 nga nakapatay gikan sa 20 milyones ngadto sa 40 milyones ka tawo. “Gilaoman nga kon kini nahitabo kaniadto, kini mahimong mahitabo pag-usab,” miingon si John R. La Montagne, hepe labot sa mga sakit nga mananakod sa National Institute of Allergy and Infectious Diseases sa Bethesda, Maryland. Apan, ang kausaban sa mga gene sa virus nga mopahinabog kaylap nga mga matang sa trangkaso talagsa ra. Kini nahitabo tulo lang ka beses niining sigloha: ang gitawag nga trangkaso Espanyola sa 1918, ang trangkaso sa Asia sa 1957, ug ang trangkaso sa Hong Kong sa 1968; ug ang kataposang duha dili kaayo grabe. Sanglit ang virus nga trangkaso kanunay nga nagabag-o ug dili matag-an, usa ka makamatay nga pagbutho ang mahitabo sa dili pa mahimo ang hustong bakona. Ang artikulo mihinapos: “Kon subayon ang kasaysayan, kita makapaabot nga may dakong kausabang mahitabo sa maong mga antigen​—usa ka dakong kausaban nga igong mosangpot ug tibuok-kalibotang pagtungha sa grabeng trangkaso​—sa dili pa matapos ang siglo.”

Dinagmalang mga Bana

“Halos 40 porsiento sa mga babayeng gisurbi sa gigastohan sa nasod nga surbi miingon nga ilang nahulga o giabusohan sa pisikal ang ilang kapikas, nga mas labaw sa gidaghanon sa mga lalaki nga mihimo sa sama nga pangangkon,” miingon ang The Toronto Star. “Gibali sa panukiduki ang gituohan sa kadaghanan bahin sa kapintasan sa pamilya . . . Bisan ang mga tigdukiduki natingala sa mga resulta sa pagtuon.” Ang paghubit sa pag-abuso naglakip sa pagpanghulga, paglabay ug butang, o paghapak pinaagi sa usa ka butang. Sa kadaghanang kaso ang mga babaye miingon nga ang motibo sa ilang kapintasan dili sa pagdepensa sa kaugalingon. “Kini nga mga kaplag angay makapahunahuna pag-usab sa mga tawo sa katibuk-ang kinaiyahan sa pag-abuso sa kapikas diha sa mga termino sa hustisya sa krimen,” miingon si Rena Summer, graduwado sa kolehiyo nga nagaeskuyla sa pag-espesyalisar sa usa ka natad sa Unibersidad sa Manitoba sa departamento sa mga pagtuon sa pamilya ug usa sa mga tagmugna sa pagtuon. Apan, sanglit ang mga lalaki sa kasagaran kusgan man kay sa mga babaye, ang mga babaye kasagaran ang mag-antos tingali ug mas grabeng mga samad sa pag-abuso kon abusohan sa ilang mga bana, siya miingon.

Nagpadayon Gihapon ang Pagpangitag Ungo

Gituohan nga mga ungo, daghang kababayen-an sa tribo sa banika sa India ang gipatay sa mapintas nga panon sa mga tawo sa duha ka bulang yugto, mitaho ang India Today. “Tinagpulo pa ka babaye ang gikulata, gisakit, giparada nga hubo, gipakaulawan nga labaw pa sa hayop ug gipapahawa sa ilang mga balangay.” Gisugdan ang pagpangita uban sa relihiyosong mga prosesyon nga giadto ang nagkalainlaing balangay. Kini nga buhat miagak ug sosyal nga kalihokan sa pagreporma ug pagkunhod sa krimen. Apan ang ubang mga babaye nga miapil sa mga prosesyon “giyawaan” ug misugod sa paghingalan ug mga babaye sa mga balangay ingong mga ungo nga maoy hinungdan sa mga problema sa balangay. Ang dili pagpakapasar sa “pagsulay” sa pagkadili-sad-an, sama sa pagbanhaw sa tawong patay kon giakusar nga nakapatayg tawo, nagkahulogan ug dihadiha nga silot. Ang pagtuo sa pagpamarang ginaingong mao ang hinungdan ug, sumala sa usa ka antropologo, “nagagikan sa usa ka gana sa tribonhong mga katilingban sa pagkontrolar ug sa paggamit sa dili ingon nato, aron makabatog gahom batok sa daotan, gahom aron makab-ot ang ilang gitinguhang tumong ug gahom aron ipatuman ang ilang kabubut-on diha sa uban.”

Gipasanginlan ang Caffeine

Ang mga hinginom ug kape nga kalit moundang sa ilang batasan sa pag-inom nagareklamo kanunay sa mga labad-sa-ulo, depresyon, kakapoy, kabalaka, ug bisan panakit sa kaunoran, kasukaon, ug pagsuka. Karon, ang mga tigdukiduki sa Johns Hopkins University nakadiskobre nga kini nga mga simtoma nahitabo usab sa mga indibiduwal nga moinom ug usa o duha lang ka tasang kape o tsa adlaw-adlaw, o duha ka latang soft drinks nga may caffeine, ug makalahutay nga wala niana sa duha ka adlaw. Ang mga epekto mahimong grabe kaayo nga bation nila nga kinahanglang magpadoktor sila. Ang mga biktima mao kadtong halayo sa timplahanag kape sa ilang opisina sa mga hinapos sa semana, mga tawong mobali sa walay caffeine nga mga soda, o mga pasyenteng gidid-an sa pagkaon sa dili pa ang operasyon. Ang mga doktor gitambagan sa pagrekord sa nainom nga caffeine sa mga pasyente nga nagreklamog mga labad-sa-ulo ug ubang mga simtoma nga mohaom sa mga epekto diha sa mga tawong nagagamit ug caffeine. Kadtong gustong magpakunhod sa ilang ginainom nga caffeine gitambagan nga buhaton kanang inanay. Ang pagtuon nagpatugbaw usab ug pangutana kon ang caffeine, ug busa ang kape, angay bang pagaisipon nga droga nga makagiyan sa lawas.