Kinabuhi sa Siyudad Diha sa mga Bakilid sa Caracas
Sinulat sa koresponsal sa Pagmata! sa Venezuela
CARACAS, Venezuela. Ang tag-as, modernong mga buhatan nagbuntaog ibabaw sa masaba nga trapiko, puliking mga tindahan, ug punog-tawo nga mga restoran. Ang mga turista nagsaoysaoy sa mga plasa nga nagsul-ob ug mga purol ug mga kalo, nga ang mga kamera gisalib-ay. Ang mga aseras napuno sa mga tawo.
Apan adunay laing bahin ang Caracas. Sa unahan sa mga tinukod nga ginamag kromo, puthaw, ug bildo nahimutang ang los cerros (ang kabungtoran), talagsaong mga komunidad nga natukod sa mga bakilid. Sila nahimutang sa titip nga mga bakilid nga naglibot sa siyudad sa sidlakan, kasadpan, ug habagatan. Halos duha ka milyong tawo ang nagpuyo didto, sa ginatos ka silinganan nga gitawag ug mga baryo.
Sa unsang paagi mitungha ang maong mga komunidad? Sa 1958 ang gobyerno nagtukod sa usa ka proyekto nga naghatag ug salapi sa walay trabaho nga mga molupyo sa siyudad. Busa ang mga tawo midagsang sa kaulohan aron sa pagpahimulos sa tagana. Daghan ang mibiya sa mga probinsiya aron sa pagpangita sa mga kaayohan sa siyudad—mga ospital, mga tunghaan, mga unibersidad.
Ang politikal nga kapintasan ug ekonomikanhong pagkahugno sa silinganang mga nasod nagpahinabo usab sa paglalin samtang ang mga tawo nangadto sa Caracas aron sa pagpangitag trabaho. Sa wala madugay ang patag nga dapit sa walog sa Caracas bug-os nga napuy-an, nga nagpugos sa mga tawo sa pagbalhin sa ibabaw aron mangitag dapit nga puy-an. Busa mitungha ang mga komunidad sa mga bakilid.
Ang Panaw Paibabaw
Nagsugod kami sa among biyahe pinaagig pagduyog sa taas nga linya sa mga tawo. Wala sila maghulat ug bus kondili sa usa ka dyip, nga mas angay sa titip nga tungason nga anaa sa unahan. Usa ka dyip nga taas ug tsasis mihunong, ug usa ka dosenang tawo ang nag-ilog sa pagsakay. Lima ang naglingkod sa matag lingkoranan nga pinabuyon sa gitas-on sa likod: duha ang nanglingkod sa kinaham nga atubangang lingkoranan. Sa wala madugay mitikubo kami aron makasulod sa pultahan sa likod. Miukiok kami sa luna diha sa lingkoranan, ug mitukod sa among mga suwang diha sa among mga tuhod, ug naningkamot nga dili makatamak sa bag sa mga utanon sa usa ka babaye.
Misugod kami sa among titip nga pagtungas. Ang mga karsada piot ug kasagaran likoliko. Usahay sila daw patindog. Ang drayber nagsaksak sa iyang paboritong kaset sa musika, ug sa wala madugay ang mga tiil miduyog sa Latin nga kompas. Sa kalit lang may misinggit sa drayber: “¡Donde pueda!” (Kon asa ka makahimo!) Daw talagsaong paagi sa paghangyo kaniyang mohunong. Apan labing maayo nga mosalig sa iyang panghukom. Kon ang dyip mohunong sa usa sa mga titip nga bahin sa dalan, mahimong dili na kana modagan—labing menos, dili paabante! Ang pila ka pasahero nga nangalkag ang buhok ug nagum-os ang sinina nanaog sa pultahan sa likod, human makatamak sa mga tudlo sa tiil nga naagian.
Sa wala madugay kami nagsunod sa hinay-modagan nga sakyanan nga nagtulo sa matag daplin niini. Mao kadto ang trak sa tubig, nga nagdala sa bililhong karga niini ngadto sa mga balay diin ang tubig sa gripo mao gayoy wala hiilhing kaluho. Ang katawhan sagad nagpundo niana sa mga tangke o ginamit nga mga baril sa aseite.
Ang dyip misagunto sa paghunong sa lain sa daghang paghunong niini, ug among naamgohan nga panahon na sa pagkanaog. Ang bantok nga yuta daw talagsaon ilalom sa among mga tiil, ug kami mihunong aron sa pagtino kon asa na kami.
Ang mga Balay sa Bakilid
Ang mga balay gitukod bisan diin ug sa bisan unsang paagi. Daw ang sobrang mga kuwarto o bisan sobrang mga andana yanong gidugang samtang nagkadako ang mga pamilya. Ang pipila maoy lig-on gagmayng mga puy-anan nga hinimog tisa. Apan ang uban hinimo gikan sa mga tabla, mga pinikpik nga taro, o bisan mga kahon nga kahoy nga minarkahan pa ug “Kining kilira ibabaw.”
Medyo hilom na, sa dihang ang dyip nga daw nagngulob ang makina mipalayo. Ang talan-awon maanindot kaayo. Didto, sa ubos kaayo, mao ang sentro sa Caracas. Sa kalit lang ang kahilom gibuak sa alingisngis nga tingog gikan sa trompa: “Oo, adunay mga sibuyas. Oo, adunay mga patatas, balanghoy, ug mga saging.” Sa paglingi, nakita namo nga ang usa ka trak nga hilom nga naparking sa duol kalit lang nahimong sentro sa kalihokan. Usa ka batang lalaki ang nag-atiman sa mga mamamalit gikan sa likod sa trak.
Adunay gibanabanang 500 ka baryo sa Caracas. Ang pipila ginganlan sa ngalan sa “mga santos,” ang uban sa makasaysayanhong mga petsa o sa mga politiko. Ang uban pang mga ngalan nagpasibaw sa mga pangandoy sa mga molupyo inay kay sa katinuoran. Mga pananglitan: El Progreso, (Pag-uswag), Nuevo Mundo, (Bag-ong Kalibotan), ug El Encanto (Kalipay).
Kinabuhi sa Baryo
Dinhi ang espiritu sa pagtinabangay milambo. Sagad, ang nahiusang mga paningkamot gihimo aron mawagtang ang pag-abuso sa droga o krimen sa baryo. Ang kadaghanang baryo adunay mga bodega—mga tindahan nga nagbaligyag lainlaing mga tinda—maingon man ang usa ka tunghaan ug botika, diin ang parmasyotiko kanunayng andam sa pagtabang pagrekonosir ug pagrekomendar ug mga tambal alang sa ginagmayng mga balatian.
Apan, ang kinabuhi didto malisod. Ang mga suliran gibatbat sa kriminologong si Dr. Elio Gómez Grillo: “Sa pagkakaron duha ka milyong tawo nga halos dili makapalit sa mga paninugdang mga panginahanglan sa kinabuhi nagpuyo niining mga baryo sa kadaplinan. Ang gidaghanon sa delingkuwensiya nagsulbong . . . Ang mga paghikog, pagpanghold-ap, pagpanulis sa bangko, ug pagpangawat nga moresulta sa pagpatay makapabalaka.” Ang kanihit sa tubig ug brawon-awot maoy kasagaran.
Panahon sa ting-ulan, ang los cerros bug-os nga mausab. Ang yuta mahimong lapok, ang mga hagdanan mahimong mga gagmayng busay, ug ang mga basura modailos ngadto sa nahimong suba nga mga kanal. Ang kasaba sa ulan diha sa sin nga atop makabungol; ang panag-estoryahay mohunong sa sulod sa balay samtang ang mga molupyo magtunong sa pagtagad sa pagpangitag mga palanggana ug mga balde aron isalod sa tulo. Apan sa dili madugay ang adlaw mosubang na usab, nga magpauga sa nabasang mga atop ug mga dalan. Sa susama, ang dili moangka nga espiritu sa taga-Venezuela mopatigbabaw. Ang kalihokan mopadayon.
Padayon Pagtungas nga Naglakaw
Ang among biyahe wala pa matapos. Kinahanglan pa namong maabot ang balay sa among higala. Tali sa duha ka balay adunay titip, di-regular nga sementong hagdan paingon sa bungtod. Ang mga karatula nag-ilogay sa among pagtagad diha sa nagsiot nga mga balay nga daw nag-ilog sa luna: Pego Cierres (Manaod Ko ug mga Siper); Cortes de Pelo (Manupi); Se Venden Helados (Nagbaligyag Sorbetes). Ang mga molupyo naghimog tanang matang sa paagi nga manginabuhi. Ang uban mamintal ug kotse ginamit ang espri, mangilis ug aseite sa kotse, ug mangayo ug kotse—ang tanan himoon didto sa dalan.
Sa nakapahulay aron mahanaw ang kakutas pag-abot sa ibabaw sa hagdan, dayon miliko kami ngadto sa pasikotsikot sa piot nga mga agianan taliwala sa kabalayan. Migula kami gikan niining liko-liko nga agianan nga namilokpilok sa kasulaw sa adlaw. Ang balay sa among higala nahimutang niining dili-sementadong dalan. Walay mga numero sa balay didto—ug wala usab ing serbisyo sa koreo. Ang kahumot sa bag-ong linaga nga kape nanuhotsuhot sa kahanginan. Sa walay duhaduha ang nagdapit kanamo mag-abiabi kanamo uban sa kape nga idalit diha sa gagmayng mga tasa, uban sa arepa (usa ka tab-ang nga tinapay gikan sa mais nga gihimong lamian gumikan sa lainlaing paunod).
Giabiabi
Ingon sa gidahom, ang pamilya nagpadayon kanamo uban sa naandang pagkamaabiabihon ngadto sa ilang yano apan limpiyo nga ranchito, ingon sa pagtawag niining gagmayng mga balay. “Están en su casa” (Isipa ninyong inyo kining balay) maoy usa sa unang mga pulong nga ilang gisulti.
Sa dihang ang kainit sa adlaw milapos sa sin nga atop, kami mapasalamaton sa huyohoy nga misulod sa walay bildo nga mga bintana. Ang mga bintana adunay mga rehas, hinuon, kay ang pagpangawat komon kaayo. Kay nakamatikod nga kami gialimut-an, ang nagdapit kanamo nagpagula ug bentilador, nga, sama sa repredyiretor ug telebisyon, maoy kasagarang kagamitan dinhi. Ang salog semento. Daghan sa mga silingan yuta lamang ang salog.
Ang bana, nga amahan sa lima ka gagmayng anak, mibalhin sa Caracas gikan sa banika niadtong tin-edyer pa aron pagpangita ug mas maayong panginabuhi sa dakong siyudad. Miipon siya sa iyang minyong magulang nga lalaki kinsa, sama sa daghan kaayo nga nag-una pa niya, yanong nangangkon sa usa ka luna sa wala puy-ing yuta sa bakilid. Sa dihang ang among higala sa ulahi nakahibalag sa iyang umaabot nga asawa, ang iyang igsoong lalaki sa kamahinatagon miingon nga sila makagamit sa bakanteng gamayng lote sa kilid sa iyang balay aron magtukod ug mantinil nga balay. Sa tabang sa mga silingan ug mga paryente, kining magtiayona hinayhinayng nakatukod sa ilang tisa nga balay, diha gihapon nianang lugara.
Ang pamilya mibati nga ang dapit dili gayod maoy labing maayong dapit, apan miantos na lang sila niana. Gipahimuslan nila sa labing maayo kon unsay ilang nabatonan. ‘Tingali may adlaw nga makabalhin kami ngadto sa ubos sa bungtod,’ sila miingon, “si Dios quiere” (kon kabubut-on sa Diyos).
Usa ka maanindot nga hapon ang milabay kauban niining kabos apan buotang pamilya. Usahay, ang panag-estoryahay mabalda sa gagmayng mga bata nga mopalit ug kendi sa atubangang bintana. Kini maoy paagi sa asawa sa pagtabang pagdugang sa kinitaan sa iyang bana.
Ang Paglugsong
Buot kaming mobiya sa dili pa mongitngit. Kadto Biyernes, ug ang baryo naalegre sa dihang ang mga lalaki miuli dala ang ilang mga suweldo. Kusog ang halin sa serbesa diha sa mga bodega, ug ang tugtog sa salsa ug ang nagkalainlaing mga ritmong merengue nakadugang sa hayahay nga atmospera sa hinapos-semana.
Sa dihang nakaabot kami sa ubos, milakaw kami paingon sa kinadul-ang estasyonan sa tren. Didto ang maayong tren sa ilalom sa yuta magdala kanamo sa sentro sa siyudad. Medyo nalipay kami sa pagbalik sa naandang dapit. Apan samtang milingi kami nga mihangad sa los cerros, nga niadtong tungora usa na ka hugpong sa mga suga nga nangidlapkidlap sa kangitngit, kami nalipay nga kami nahimong mas nasinati niining laing bahin sa Caracas.