Pagpaniid sa Kalibotan
Labawng Kabalaka Bahin sa Dugo
Ang medikal nga mga tigdukiduki sa Australia nabalaka nga ang makamatayng virus lagmit nakahugaw sa abiyo sa dugo sa nasod. Ang human T-lymphotropic virus (HTLV-1) maoy “ig-agaw” sa virus sa AIDS ug mopahinabog talagsaong matang sa leukemia ug mga sakit sa sistema sa nerbiyos. Kini komon sa Hapon, Papua New Guinea, sa Solomon Islands, ug Australia (taliwala sa mga Aboriginal). Sumala sa mga taho, duha ka Australiano ang namatay na gumikan sa leukemia nga nalangkit sa virus, ug ang ikatulo narekonosir nga nag-antos sa grabeng kadaot sa nerbiyos. Ang HTLV-1 mapasa sa samang paagi sa AIDS, nga maoy pinaagi sa seksuwal nga relasyon, ipaagig ugat nga paggamit sa droga, pagpasuso, pag-abuno ug dugo, ug pagpanganak. Ang direktor sa New South Wales Red Cross Blood Transfusion Service nag-ingon nga ang mga sambog “tin-awng anaa” alang sa pagpasa sa virus pinaagi sa pag-abuno ug dugo, sumala sa The Courier Mail, usa ka mantalaan sa Brisbane. Nakita ang virus diha sa labing menos unom ka tigdonar ug dugo sa Australia.
Mga Ulser ug Pagtabako
“Sumala sa impormasyon gikan sa World Health Organization, mga 10 porsiento sa populasyon sa kalibotan nakaagi nag ulser, adunay ulser, o ulseron pa,” nag-ingon ang espesyalista sa ginhawaan nga si Dr. Thomas Szego gikan sa Albert Einstein Hospital sa São Paulo, mitaho ang Jornal da Tarde. Bisan pag ang gastritis (panghubag sa estomago) mahimong motultol sa mga ulser, ang “dili grabe nga gastritis maoy bahin sa normal nga proseso sa pagtigulang sa estomago,” nagpadayon ang asoy. Bisan pa, ang maong mga butang sama sa dugayng nawalang tensiyon, pagpuasa, ug pag-abuso sa alkohol ug medisina makadaot sa estomago. Hinuon, si Dr. Szego nagpasidaan: “Kon ako papilion ug usa ka hinungdan nga labing makadaot sa tiyan, akong pilion ang sigarilyo. Makadaot kaayo kini sa malapot nga substansiya diha sa ginhawaan.” Siya midugang: “Uban sa laway, matulon sa tigtabako ang mga salin sa sigarilyo, nga makapakusog sa paggawas sa asido ug makaluya sa mga depensa sa estomago.”
Ang Lobo Mibalik
Ang abohon nga lobo mibalik sa Pransiya human sa 50 ka tuig nga pagkawala, nag-ingon ang Pranses nga magasing Terre Sauvage. Bisan pag kini nga mga lobo kanhi nabuhi didto ug sa tibuok Uropa, sila halos bug-os nga napuo gikan sa Habagatang Uropa tungod sa pagpangayam, paghilo, ug pagkawala sa puy-anan. Gipanalipdan sa Italya sukad sa 1977, usa ka gamayng populasyon sa lobo nabuhi sa kabukiran sa Apennine sa Italya. Gumikan sa pagkatukod niadtong 1989 sa Mercantour National Park sa habagatan-sidlakan sa Pransiya ug sa presensiya sa daghan na karon nga chamois, ihalas nga mga karnero, ug mga binaw, ang mga lobo dayag nga nanimuyo pag-usab sa Pransiya gikan sa tabok sa utlanan sa Italya sa pagpangita sa ilang kinaiyanhong tukbonon ug mas dakong teritoryo. Bisan pag ang mga lobo gipanalipdan sa balaod sa Pransiya sukad niadtong 1989, ang Italyanong biyologo nga si Luigi Boitani miingon: ‘Ang kinadak-ang kapeligrohan sa lobo mao ang nakagamot pag-ayo nga kahadlok sa tawo kanila.’
Barato nga Enerhiya
Ang enerhiya sa traktora nag-usab sa panguma. Ug, siyempre, kana nakahatag ug kaayohan sa mga industriya sa awto ug aseite. Apan, ang paggamit sa mga mananap sa pagbutad sa karga popular gihapon. Ang magasing Farmer’s Weekly nagtaho bahin sa usa sa kinadak-ang mga plantasyon sa kahil sa kalibotan, duol sa Habagatan Aprikanhong lungsod sa Potgietersrust, nga nagpasanay sa ilang kaugalingong mga mula alang sa pagpangarga. Ang mga hayop nga magbutad sa karga dili magkinahanglag linain nga kahibalo sa pagmentenar, ni sila kinahanglang mopalit sa gawas ug mahalong mga piyesa ug krudo. “Sila mahimong pakan-on sa mga salin sa abot sa uma ug pasibsibon diha sa mabatonang yuta,” misaysay ang Farmer’s Weekly. Ang enerhiya sa mananap, mihinapos ang magasin, kinahanglang “gamiton sa mas dakong sukod sa dagkong mga proyekto sa enhenyeriya, pagpanukod ug paghimo/pagmentenar sa kadalanan sa mga dapit sa banika sa Aprika kay sa ginahimo karon.”
Mini nga mga Ferrari
Ang mga papel de bangko, mga tseke, mga teyp, ug mga bag nga may tatak sa tigdesinyo ug mga karsones ordinaryo na diha sa talaan sa hanas nga mga palsipikador. Apan bag-o pa ang polisiya sa Italya nakadiskobre pa gani ug patigayon nga nagasundog ug mga awto, ang klasikong Ferrari. Ginamit ang orihinal nga mga piyesa, mga dibuho, ug mga plano, ang mga mekaniko nga nagtrabaho kanhi sa iladong tiggama ug awto nag-espesyalisar ug “hingpit” nga kopya sa mga modelo nga gigama sa katuigang ’50 ug ’60 ug gibaligya kini ngadto sa mga kolektor ingong tinuod. Kon palandongon ang mga prisyo diha sa internasyonal nga baligyaanan sa klasikong awto, kadto maoy usa ka “multimilyong dolyares nga pagpanglimbong,” nagtaho ang La Repubblica.
Milyonmilyong Bata sa Kadalanan
“Sa tibuok kalibotan kapin sa 100 ka milyong bata ang nagpuyo diha sa mga karsada, ug labing menos katunga kanila nagagamit ug droga,” nagtaho ang World Health Organization. Ang usa ka pagtuon sa dagkong mga siyudad, sama sa Rio de Janeiro, Manila, Lusaka, Montreal, ug Toronto, nagpakita ug gamayng kalainan taliwala kanila labot sa pag-abuso sa droga pinaagi sa mga bata sa karsada. Sumala sa koordinetor sa panukiduki, ang ekonomista nga si Hans Emblad, “daw ang pagkamabatonan sa mga droga mao ang nagatinong hinungdan maylabot sa gidaghanon sa tiggamit ug droga.” Bisan pa, siya mipadayon, “ang mga awtoridad, sama sa karsada sa sosyal nga mga institusyon nga nakiglabot sa mga bata sa kadalanan, kiling sa bug-os nga dili-pagtagad sa suliran sa droga.” Bisan pag ang uban “mosulay sa pag-abog sa mga bata,” sumala ni Emblad, “ang suliran mao nga sila walay kapaingnan.” Ang taho sa O Estado de S. Paulo midugang nga ang mga bata sa kadalanan “buot nga mabuhi.”
Kinatas-ang Bilo
Ingon ka daghan sa usa ka gatos ka abay ang gikinahanglan sa pagkupot sa kinatas-ang bilo sa kasal sa tibuok kalibotan; 305 metros nga ginama sa puti nga materyal ang “nagsunod” sa batan-ong magtiayon gikan sa Naples, Italya, sa dihang sila mipaso aron kaslon atubangan sa panon sa maukitong mga tumatan-aw. Ang tigdesinyo nga maoy migama sa bilo sa kasal dugay nang nagtinguha nga makab-ot ang rekord sa kinatas-ang bilo, apan hangtod niadtong tungora wala makakaplag ug pangasaw-onon nga andam sa pagsul-ob niana. Unya nahibalag niya ang Neapolitan nga pangasaw-onon, ug “ang damgo nahimong katinuoran,” matud sa nahimuot nga tigdesinyo. Ug ang miaging rekord? Usa ka bilo nga gisul-ob sa usa ka Pranses nga pangasaw-onon, nga may gitas-ong 278 ka metros.
Pagsanta sa AIDS
“Adunay dayag nga mga kal-ang tali sa Ministri sa Edukasyon, mga magtutudlo, ug mga ginikanan bahin sa kon unsaon pagdumala ang edukasyon sa AIDS,” mitaho ang mantalaan sa Hapon nga Mainichi Shimbun. Ang isyu maoy labot sa unang pulyeto sa ministri mahitungod sa edukasyon bahin sa AIDS alang sa mga estudyante sa hayskul, nga nag-ulohang AIDS—For Accurate Understanding. Ang pulyeto nagpahayag: “Ang pagkatakod [sa AIDS] masanta kon hustong pagkagamit ang mga kondom.” Ang ministri nakadawat ug daghang sulat ug mga tawag sa telepono labot sa pulyeto, 90 porsiento niana maoy pagsaway. Ang pila ka tigsaway miinsistir nga “ang kontrolado nga kagawian sa sekso kinahanglang itudlo inay ang paggamit ug mga kondom.” Usa ka mantalaan nga giandam sa komersiyal nga buhatan aron ibutang diha sa mga paskinanan sa tunghaan naghisgot bahin sa pagsanta sa AIDS ug gidawat. Gipasiugda niadto ang pagkaulay.
Ang Pamatuod sa Piriko
Usa ka piriko nahimong pangunang saksi diha sa usa sa korte sa habagatang estado sa Kerala sa India. Ang Indian Express nagtaho sa kaso sa korte nga nalangkit ang mga silingan nga nag-away kon kinsay tag-iya sa piriko. Aron mahusay ang panaglalis, gisugo sa huwes ang piriko sa pag-atubang sa korte ug sa pagbarog ingong saksi. Ang hinungdanong pamatuod gihatag sa dihang ang matinabangong piriko matinumanong nagngalan sa mga anak nga iya sa pamilya nga sa sayo pa mireport nga nawala ang piriko. Tungod sa matinumanong piriko, ang huwes sa distrito naghukom sa kaso pabor niining pamilyaha.
Mga Dula nga Tag nga Ginamit ang Laser-Gun
“Ang tumong sa dula mao ang pagposil ug maglikay nga maposilan sa daghang higayon,” mitaho ang The Globe and Mail sa Toronto, Canada. Ang naandang dula sa tag nahimong high tech. Human sa napulo ka minutos nga pagposil sa uban ginamit ang mga sidlak sa kahayag diha sa katingalahan, makahahadlok, gabonong natad sa umaabot uban ang “kusog ug malagsik nga musika,” usa ka magdudula nagbatbat niana ingong “makapahupay sa kapit-os.” Ginatos sa maong mga sentro sa kalingawan kalit nga nanungha sa Amerika del Norte, Inglaterra, Uropa, Australia, ug Israel. Adunay nagatubong kabalaka nga ang maong kalingawan nagadasig ug kapintasan. Ang propesor sa sosyologo sa University of Calgary nga si Robert Stebbins nag-ingon diha sa The Globe: “Adunay hanap nga linya tali sa mga dula sa gubat nga giisip nga makahatag ug suliran ug niadtong giisip nga dalawaton, sama sa ahedres uban sa mga kastilyo niini ug mga sundalo. Ang tumong kapintasan.” Usa ka magdudulang tin-edyer nag-ingon: “Daw katingad-an ang pagpasiugda ug dula alang sa paglingaw nga nalangkit sa gubat. . . . Kon hunahunaon nimo ang mensahe nga gihatag niini, daw dili kini husto.”
Ang Gubat nga Nanigarilyo
Tungod sa gubat, ang pagkaon ug ubang mga kinahanglanon nagkanihit sa Bosnia ug Herzegovina. Apan sa siyudad sa Sarajevo, bisan human sa daghang bulan sa paglikos, ang pabrika sa sigarilyo nakahimo sa pagpadayon sa paggama sa mga produkto niini. Sumala sa The New York Times, nianang nagusbat-sa-gubat nga nasod, daghan ang labaw nga nagbagulbol tungod sa kakulang sa sigarilyo kay sa kakulang sa pagkaon, tubig, o sa kasangkapan sa gubat. Ang mga tawo andam nga mobayad gikan sa 5 ngadto sa 50 ka dolyar matag pakete sa sigarilyo. Ang Times nag-ingon nga ang bisan kinsa nga nagplano o “misulay sa pagdili sa pagtabako diha sa mga restawran, sa opisina o sa bisan diin tinong makakaplag sa iyang kaugalingon nga gitionan sa usa ka posil.”