Ang Saging—Usa ka Talagsaong Prutas
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA HONDURAS
ANG mga Grego ug mga Arabo nagtawag niana nga “usa ka talagsaong kahoyng mamunga.” Niadtong 327 W.K.P., nakaplagan kana sa India sa kasundalohan ni Alejandro nga Bantogan. Sumala sa usa ka karaang sugilanon, ang mga maalamon sa India mipahulay sa landong niini ug mikaon sa prutas niini. Busa gitawag kana nga “prutas sa maalamong mga tawo.” Unsa kana? Aw, ang saging!
Apan sa unsang paagi ang saging nakaabot sa Caribeano gikan sa Asia? Buweno, ang unang Arabong mga negosyante nagdalag mga saha sa saging gikan sa Asia ngadto sa sidlakang baybayon sa Aprika. Niadtong 1482, ang Portuges nga mga tigsuhid nakadiskobre nga ang saging nagtubo didto ug nagdalag pipila ka saha ug sa Aprikanhong ngalan niini, nga banana, ngadto sa Portuges nga mga koloniya sa Kaislahan sa Kanaryo. Ang misunod nga lakang mao ang usa ka biyahe latas sa Atlantiko ngadto sa Bag-ong Kalibotan. Kana nahitabo sa 1516, pipila ka tuig tapos sa mga panaw ni Columbus. Ang Katsilang mga misyonaryo nagdalag mga saging ngadto sa mga isla ug sa tropikanhong dakong yuta sa Caribeano. Busa, kining talagsaong prutas kinahanglang mobiyahe gikan sa pikas bahin sa kalibotan aron makaabot sa Sentral Amerika ug Amerika del Sur.
Gikataho, niadtong 1690 ang saging unang gikuha gikan sa Kaislahan sa Caribeano ngadto sa Bag-ong Inglaterra. Ang mga Puritano naglung-ag sa katingad-ang prutas ug wala makagusto niana. Apan, sa kanasoran sa Amerika del Sur ug Sentral Amerika, maingon man sa ubang tropikanhong kayutaan, minilyong tawo ang maglung-ag sa hilaw berdeng mga saging ug malipayong magkaon niini nila.
Mga Plantasyon sa Saging
Tali sa 1870 ug 1880, ang posibilidad nga mag-eksportar ug saging nagpaikag sa lainlaing negosyante sa Uropa ug Amerika del Norte. Nagporma silag mga kompaniya ug nagtukod ug mga plantasyon sa saging, nga gitawag ug mga finca. Alang niining maong katuyoan, ang mga mamumuo ug mga enhinyero kinahanglang maghawan ug kalasangan, magtukod ug mga dalan, ug magtukod ug mga sistema sa riles ug komunikasyon. Ang mga balangay gitukod nga may mga puy-anan, mga eskuylahan, ug mga ospital pa gani para sa mga mamumuo ug sa ilang mga pamilya. Ang mga kompaniya sa sakayan sa kadagatan gitukod aron sa pagbiyahe ug mga saging sa tibuok kalibotan. Samtang nagtubo ang industriya, mas daghang yuta sa mga nasod nga tigtanom ug saging ang gipalit sa mga kompaniya.
Karong adlawa, ang kayutaan sa Latin Amerika nagsuplay ug kapin sa 90 porsiento sa mga saging nga gikaon sa Amerika del Norte. Ang Brazil maoy pangunang tig-eksportar. Ang Honduras mao ang ikaunom sa listahan, nga nag-eksportar ug kapin sa usa ka bilyon ka kilong saging matag tuig.
Kon sa Unsang Paagi ang Saging Motubo
Ang tanom nga saging dili usa ka kahoy. Wala kiniy mga lanot sa kahoy. Hinunoa, kini usa ka dakong hilba nga morag palma tan-awon. Ang klima ug ang yuta magtino sa tinuboan ug gidak-on sa tanom. Ang mga saging motubo pag-ayo sa init, umogon nga mga klima ug mabuhi sa tabunok, balason nga yuta nga adunay maayong hunobanan sa tubig. Aron motubo pag-ayo, ang temperatura kinahanglang dili momenos sa 20 grado Celsius sa bisan unsang gidugayon.
Aron sa pagsugod sa pagtanom, kinahanglan magtanom ka ug mga turok, nga gitawag ug mga saha, nga giputol gikan sa mga punoan sa gulang nga mga tanom nga anaa sa ilalom sa yuta. Magkalot ug mga lungag nga 0.3 metros ang giladmon ug 5 metros ang gilay-on sa usag usa. Sulod sa tulo ngadto sa upat ka semana, mogitib ang berdeng mga udlot, ug ang hugot pagkalikit nga mga berdeng dahon motubo ug mobukhad samtang kini sila nagatubo. Ang mga tanom nga saging kusog nga motubo, mga tulo ka sentimetro kada adlaw. Human sa napulo ka bulan, ang tanom gulang na ug sama na sa palma, nga adunay gitas-ong 3 ngadto sa 6 metros.
Diha sa gulang na nga tanom, ang usa ka poso nga adunay gagmay moradong mga dahon motubo gikan sa mga dahon nga molimin aron mahimong usa ka hugpong. Unya ang mga pungpong sa gagmayng mga bulak motungha. Ang usa ka tanom mopatungha lamang ug usa ka bulig, nga motimbang ug gikan sa 30 ngadto sa 50 ka kilo ug adunay tali sa 9 ngadto sa 16 ka pungpong sa saging. Ang matag pungpong, nga gitawag ug sipi, mopatunghag 10 ngadto sa 20 ka saging. Busa, ang mga bunga sa saging gitawag ug mga dawin.
Ang mga saging motubo una paubos, tunong sa yuta, dayon pagawas ug paibabaw, nga magporma sa iladong kurba sa saging. Komosta ang sustansiya ug proteksiyon panahon sa pagtubo? Sa dili madugay moadto ang usa ka mamumuo ug mokuha sa poso aron ang saging makadawat sa tanang enerhiya gikan sa tanom. Dayon tabonan niya ang prutas ug plastik bag aron sa pag-abog sa mga insekto. Sanglit ang mga saging motubo nga pataas ug mahimong bug-at kaayo, ang tanom ihigot ngadto sa punoan sa kasikbit nga mga tanom aron dili kini matumba sa hangin o sa gibug-aton sa prutas. Sa kataposan, ang usa ka dekolor nga laso ihigot sa putos aron sa pagpakita kon kanus-a angay tag-on ang bunga.
Kada adlaw, ang mga ayroplano magalupad ibabaw sa plantasyon aron esprihan ang mga dahon sa tanom. Kini nagpanalipod kanila gikan sa tulo ka pangunang mga sakit. Usa mao ang sakit nga Panama, diin ang agup-op magdaot sa pila ka tanom. Apan kini pulihan sa mga matang nga makasukol niana. Ang lain mao ang sakit nga Mako, nga gipahinabo sa kagaw. Kana masanta pinaagi sa pagkuha sa naapektahan nga mga tanom ug sa bisan unsang bulak nga makadani sa pipila ka tigpakaylap sa sakit nga mga insekto. Unya anaa ang sakit nga Sigatoka, nga magdaot sa mga dahon sa tanom apan dili modaot sa mga saging kon ang kemikal nga espri gamiton dayon. Ang mga saging nagkinahanglan ug daghang tubig, nga gitagana sa irigasyon ug sa taas-ug-presyur nga mga sistema sa pag-espri. Mahimong hisgotan usab nga ang plantasyon ginahawanan sa mga sagbot ug mga bunglayon.
Gikan sa Plantasyon Nganha sa Imong Lamesa
Sa panahon nga ang kolor sa laso nagpakita nga ang mga saging angay na nga tub-on, kini sila sukdon una aron sa pagtino nga husto na ang gidak-on niini nila para tub-on. Laing hinungdanong impormasyon mao nga ang mga saging dili pasagdang mahinog sa punoan, bisan pag kaonon kini sa lokal. Ngano man kini? Tungod kay mawad-an sila sa ilang lami. Sa dili pa mohukom kon kanus-a anihon ang saging, ang gilay-on sa baligyaanan ug ang matang sa sakyanan kinahanglang konsiderahon. Dayon ang usa ka mamumuo magtuba sa mga bulig ginamit ang iyang pulang, ug sila dad-on ngadto sa plantang impakihanan. Ug unsay buhaton sa punoan sa saging human sa pag-ani? Putlon kana aron iabono sa bag-ong mga tanom nga motubo puli niana.
Didto sa plantang impakihanan, hugasan ang mga saging, ug ang bisan unsang nabun-og nga prutas kuhaon, nga kaonon sa mga mamumuo ug sa ilang mga pamilya. Ang gagmayng mga saging gamiton sa pagpalami ug sa pagkaon sa bata. Ang kinamaayohang mga saging impakihon nga ang matag kahon motimbang ug 18 kilos ug ipadala sa laing nasod pinaagi sa gipabugnawng mga tren ug mga barko.
Diha sa dunggoanan, susihon ang kalidad sa prutas, ug kuhaon ang temperatura niini. Sa dihang kana giputol na gikan sa punoan, ang prutas kinahanglang magpabiling berde hangtod nga kana makaabot sa mga tiyanggihan. Sanglit ang saging daling madunot, kinahanglan kining tub-on, ibiyahe, ug ibaligya diha sa mga tindahan sulod sa 10 ngadto sa 20 ka adlaw. Ang prutas huptang bugnaw diha sa 12 ngadto sa 13 grado Celsius aron dili kana mahinog. Tungod sa modernong mga sakyanan, ang mga saging mahimong ipadala gikan sa Sentral Amerika ug Amerika del Sur ngadto sa Canada ug Uropa nga walay suliran.
Praktikal nga Bili ug Nutrisyon
Adunay ginatos o mas daghan pang matang sa saging. Ang gagmay nga saging mao ang kasagarang matang, nga gieksportar ilabina ngadto sa Uropa, Canada, ug Tinipong Bansa. Ang mas gagmayng mga matang, nga ang panit nipis ra kaayo para sa pag-eksportar, makaplagan nga abunda sa Honduras. Kini nailhan ingong manzana (Mansanas) ug ang Pula nga Jamaica.
Ang mga dahon sa saging adunay hinungdanong mga lanot ug gigamit alang sa nagkalainlaing mga katuyoan sa tropikanhong mga nasod. Sa dihang magduaw sa taboan, ang usa sagad makakita sa mga dahon nga gikamada diha sa dalan aron ibaligya nga gamiton sa pagputos sa init nga mga tamale, usa ka popular nga pagkaon sa lainlaing kayutaan.
Daghang tawo sa Honduras ang gustong mokaon ug saging panahon sa ilang pagpangaon. Ang usa ka lamian nga potahe sa amihanang baybayon sa Honduras gitawag ug machuca. Sa paghikay niana, ang hilaw nga saging dugmokon diha sa usa ka lusong, idugang ang mga panakot, ug ang sinagol lutoon uban ang mga lambay diha sa lana sa lubi.
Sa Tinipong Bansa, mga 11 ka bilyong saging ang gikaon matag tuig. Daghan ang ipadala sa Canada ug sa Britanya ug sa ubang mga nasod sa Uropa. Unsay nutrisyonal nga mga kaayohan sa pagkaon niining prutasa? Ang mga saging abunda sa bitamina A ug C, carbohydrates, phosphorus, ug potassium.
Adunay daghan kaayong kagamitan sa saging! Angay kana sa meryenda, sa mga lugas, mga halo-halo, mga pie, keyk, ug, siyempre, sa iladong banana split. Apan sa sunod higayon nga mokaon ka ug hinog nga saging, hunahunaa ang talagsaong mga hiyas niini. Kining prutasa adunay kaugalingong putos. Kini dagaya sa mga bitamina ug minerales. Oo, ug ang saging tingali naggikan sa pikas nga bahin sa kalibotan aron makaabot sa imong lamesa.