Maartihong mga Balay sa Haiti

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA HAITI

ANG madanihon maartihong mga balay sa Haiti dili sa handurawan lamang. Sila maoy tinuod. Apan kay pinintalan ug berde, dalag, pula, asul, ug maroon, ang daw sa laing-yugto nilang kaanindot ug kinaraang katahom naghatag kanilag sugilanon-sa-librong atmospera.

Ang ilang arkitektural nga estilo nagkombinar sa kapatsada sa mga laraw uban sa usa ka malig-ong gambalay nga hinimo sa tabla, tisa, o panagsagol sa duha. Ang pipila adunay dagkong mga bintana nga molahos ngadto sa naglabaw, inatopang mga pantaw nga nagtungtong sa mga haliging kahoy nga daw nagtungtong sa mga karang. Usahay ang sementado o kahoyng mga dagkong haligi nga may puthaw sa tunga nagdayandayan sa dagkong mga pasilyo nga molahos ngadto sa mga tanaman. Ang tanan gidayandayanan nga ginamit ang pino, kinulitan nga kahoy, ug ang gagmay-linging mga bintana, mga papiraw, ug ang mga simboryo nagdugang sa handurawang atmospera niini.

Sa sayong katuigan sa 1900, ang maartihong mga balay popular sa kasarangang hut-ong sa katilingban niining West Indian nga yuta. Ang bili sa pagpalit gikan sa langyawng mga nasod sa mga materyal nga sama sa dalag nga tisa, mga bloke sa asbestos, ug Amerikanhong pitch pine naghimo kanilang mahal ra kaayo alang sa ordinaryong katawhan. Karong adlawa, kini sila maoy makasaysayanhong mga pasundayag nga nagdani sa mga tigpanan-aw-tan-aw nga moanha sa Port-au-Prince ug sa ubang mga siyudad. Ang mga bisita nagdayeg sa ilang makuting kinulit nga kahoy nga nailhang Carpenter Gothic. Kining binulakbulakan maartihong estilo naugmad sa mga Kayutaan sa Amerika tapos nga ang pag-imbento sa turno sa kahoy naghimo nianang posible.

Impluwensiya sa Pranses

Nga nagpunting sa laing impluwensiya diha sa kaugmaran sa maartihong mga balay sa Haiti, ang arkitektong si Paul Mathon, kansang amahan, si León, maoy nanguna sa maartihong arkitektura, kas-a nag-asoy sa Pagmata!: “Bisan pag daw talagsaon sa mga tinukod nga wala pay usa ka siglo ang paglungtad, ang ilang sinugdanan dili matino. Bisan tuod dili nato ikalimod ang impluwensiya sa Carpenter Gothic, kinahanglang mangita kitag tuboran sa inspirasyon gikan sa mga eskuylahan nga gikanunayan sa mga tigpasiugda sa maartihong mga balay. Ang Pranses nga impluwensiya daw dayag kaayo, bisan tuod gihimo ang pagpasibo ngadto sa Haitianhong kinabuhi, kultura, ug klima.”

Ang Haitianhong mga arkitekto nga nagbansay sa Pransiya nagpailaila niining estiloha sa pagtukod nganha sa Haiti. Si Paul Mathon miingon: “Sila nagbansay ug mga enhinyero ug mga kapatas aron sa pagbuhat sa ilang mga plano. Ang mga eskuylahan sa pamanday nagpatungha ug tinuod nga mga eksperto diha sa pagtrabaho ginamit ang kahoy. Ug diha usab ing artistikong espiritu nga naglungtad nga maoy nagdasig sa pagkaylap niining matanga sa arkitektura. Sa paglabay sa panahon, kining tanan nawala. Ang mga sinundog dili maayog kalidad.”

Ang arkitektura maayo kaayong pagkalaraw aron sa pagtagana ug igoigong bugnawng mga puy-anan diha sa tropikanhong klima. Ang mga kisame nga doble ang kataas kay sa modernong mga tinukod nagtagana ug mas dakong luna alang sa sirkulasyon sa hangin, nga nagpauswag sa pagkatag sa kainit. Ang dagkong mga pultahan ug mga bintana nga adunay biyombo nga Venetianhon nga bug-os ang gitas-on naggarantiya ug maayong bentilasyon sa matag lawak. Ang dagayang paggamit sa kahoy diha sa salog ug sa mga bungbong nagtagana usab ug maayong insulasyon batok sa kainit sa gawas. Apan ang mas bag-ong mga estilo labi pang nagakapopular.

Mga Butang Alang sa Museyo

Ang pagtungha sa modernong air-conditioning dayag nga nagmenos sa pipila sa ilang pagkamadanihon. Ang sementong mga tinukod gipili tungod sa ilang kalig-on, sanglit ang mga tinukod nga kahoy inanayng mahimong mga bayanan, kaonon sa mga anay. Siyempre, ang pipila ka arkitekto maglakip sa maartihong mga estilo diha niining bag-o, mas lig-ong mga balay, ug ang uban nagpasig-uli sa karaang maartihong mga balay, nga nagagamit sa semento sa paghimo sa gambalay nga mas lig-on.

Bisan pa niana, ang maartihong mga balay dili na makabaton pag-usab sa ilang kanhing himaya, bisan tuod nga ang pipila nagpabilin gihapong halangdong mga balay. Sila daw gitino aron molahutay ngadtongadto ingong mga butang alang sa museyo​—karaan, matahom nga mga tigpahinumdom sa talagsaon Haitianhong arkitektura.