Kabukiran—Mga Obra Maestra sa Kalalangan
ANG Andes, Cascades, Himalayas, Rockies, Alps, ug ang Urals—pipila lamang kini sa kabukiran sa planetang Yuta. Ang hilabihang gidak-on niining mga bukira makapahingangha kanimo.
Handurawa nga nagtindog ka atubangan sa Mount Everest. Mao kini ang talagsaong talan-awon sa yuta kon bahin sa gihabogon, 8,848 ka metros—usa ka monumento nga 8.8 kilometros ang gitas-on! Ug kining maong taluktok usa lamang ka bahin sa halangdong Himalayas. Nga may kapin sa 70 ka taluktok nga ang matag usa mokabat sa makapahinganghang 6,400 ka metros, kining kutay sa kabukiran maoy doble sa gidak-on sa Alps sa Uropa!
Talagsaong mga Sona sa Kinabuhi
Kadaghanan sa mga bukid adunay lainlaing sona sa kinabuhi, o mga kalikopan, kasagaran tungod kay ang temperatura nagaus-os ug mga 1.8 degrado Sentigrado sa matag 300 ka metros nga gihabogon. Ang pagkalainlain sa ulan, yuta, ug hangin naghimo usab sa matag sona nga talagsaon.
Ang pananglitan sa pagkadaiya sa maong mga palibot mao ang San Francisco Peaks sa Arizona, T.B.A. Kini mao ang kinatas-ang mga bukid sa maong estado. Kon mosugod ka ug tungas gikan sa tiilan sa mga bukid sa Coconino Plateau ug motungas kutob sa taluktok sa usa sa San Francisco Peaks, una nimong maobserbahan ang usa ka ekolohikanhong komunidad nga naglakip sa mga tabili ug mga kaktus sa desyertong mga kahimtang. Sa inanay mosulod ka sa mas bugnawng mga sona sa kinabuhi, nga maoy angay sa mga kanding sa bukid ug sa mga kahoy nga spruce. Sa kataposan makaabot ka sa arctic-alpine nga mga kahimtang sa taluktok. Niining usa lamang ka pagtungas, makahibalag ka sa samang nagkadaiyang mga matang sa kinabuhi ug mga kalikopan nga mahimo lamang makaplagan kon ikaw mobiyahe pailaya duol sa lebel sa dagat gikan sa Mexico padulong sa Canada!
Nakasinati ka na ba sa makapalagsik nga pagbati sa paghanggab sa mabugnaw, preskong hangin sa bukid? Ang mas ubos nga temperatura sa hangin maoy usa ka katarongan niining maong pagbati. Apan diin walay mga siyudad sa duol, ang hangin sa bukid mahimo usab nga mas presko ug mas hinlo. Sa matag sentimetro kubiko sa hangin sa 2,000 ka metros, mahimong aduna lamang ing 2,500 ka abog, polen, ug uban pa. Itandi kana sa hangin sa dagkong mga dakbayan, diin ang ingon ka daghan sa 150,000 niining maong mga partikulo ang mahimong maanaa sa samang sukod sa hangin! Kini ang katarongan kon nganong ang modernong mga obserbatoryo sagad tukoron sa ibabaw sa mga bukid diin ang presko, walay umog nga hangin nagataganag maayo kaayong mga kahimtang alang sa astronomikanhong obserbasyon.
Siyempre, ang mga bukid dili kaayo paborable kon anaa sa mas habog nga dapit diin ang presyon sa atmospera ug ang sukod sa oksiheno mous-os, ang radyasyon sa adlaw mouswag, ug ang huros sa mga hangin mopaus-os sa mga temperatura. Kahibulongan, bisan ilalom sa maong mga kahimtang, naglungtad lang gihapon ang pipila ka kinabuhi. Tagda, pananglitan, ang gamay nga salticid, o nagaluksong lawa. Moangay kining tigpuyo-sa-bukid sa Himalayas diha sa kapin sa 6,000 ka metros! Kon sa unsang paagi nabuhi kining maong linalang maoy wala hisabti sa bug-os sa mga siyentipiko.
Mga Epekto Diha sa Tawo
Ang mga bukid adunay epekto diha sa tanang tawo. Pananglitan, tan-awa ang usa ka mapa sa kalibotan. Matikdi kon sa unsang paagi ang Pyrenees, nga may mga taluktok nga mokabat sa 3,000 ka metros, nag-ulang sa Espanya ug Pransiya ug sa nahibilin sa Uropa. Mamatikdan usab nimo nga daghang ubang politikal nga mga utlanan gipahimutang ubay sa dagkong mga kutay sa bukid. Kining dili-masibog nga mga utlanan nakalimiti sa pagbiyahe ug pagnegosyo tali sa katawhan nga lainlain ug mga pinulongan ug mga kustombre. Busa, ang paglungtad sa mga bukid hayan may nakapabag-ong impluwensiya sa porma ug gidak-on sa nasod diin ikaw nagpuyo, sa pinulongan nga imong ginasulti, ug sa kustombre sa imong nasod.
Ang habog nga mga bukid magpugong usab sa huros sa hangin. Mahimong may epekto kini sa mga siklo sa ulan, niyebe, hangin, ug temperatura. Kini, sa baylo, nakaapekto sa lainlaing pagkaon nga imong gipahimuslan, sa matang sa mga sapot nga imong ginasul-ob, tingali bisan sa arkitektural nga desinyo sa imong balay.
Pananglitan, ang Kunlun, Tien Shan, Hindu Kush, Himalayas, ug ubang mga kutay sa kabukiran sa Sentral Asia nagatadlas gikan sa sidlakan ngadto sa kasadpan. Kining walay-timik nga mga higante nagasanta sa bugnaw, dili-umog nga hangin nga nagahuyop gikan sa Siberia ug magpugong sa mainit, umogong hangin nga nagahuyop gikan sa Dagat Indian. Mao nga, usa ka bug-os lahi nga temperatura ang naglungtad sa amihanan niining mga bukira gikan nianang sa habagatan, nga nagaapekto sa mga kinabuhi sa minilyon.
Usa ka Nameligrong Kalikopan?
Katingalahan, ang katawhan nagadaot sa katahom ug kaanyag sa kabukiran. Ang lynx ug mga oso nga kanhi nagsuroysuroy sa Alps nawala na tungod sa walay-pugong nga pagpangayam. Ang bililhong ibabaw nga yuta gibanlas gikan sa daghang bakilid ingong resulta sa pagkaupaw sa kalasangan. Ang industriyal nga polusyon ug pagdagsang sa mga turista aduna usab ing grabeng epekto sa tandogonon ekolohikanhong pagkatimbang sa pipila ka bukirong mga rehiyon.
Ikalipay, ang mga bukid maoy permanenteng dagway sa talan-awon sa yuta. (Itandi ang Genesis 49:26.) Takos tagdon ang kamatuoran nga ang Bibliya nagpakasama sa umaabot nga kagamhanan sa bag-ong kalibotan sa usa ka bukid. Nga magapuno sa yuta, kining samag-bukid nga kagamhanan magaayo sa bisan unsang kadaot nga naagoman sa planeta. (Daniel 2:35, 44, 45) Mao nga kita adunay pasalig nga makapahimulos sa walay kataposan niining mga obra maestra sa kalalangan.
[Hulagway sa panid 16, 17]
Mont Blanc, sa Pransiya, 15,771 ka tiil
[Credit Line]
M. Thonig/H. Armstrong Roberts
[Hulagway sa panid 18]
Mount Fuji, sa Hapon, 12,388 ka tiil
[Credit Line]
A. Tovy/H. Armstrong Roberts