Pagpaniid sa Kalibotan

Kapakyasan sa HK

“Kini maoy kapakyasan dili lamang alang sa Hiniusang Kanasoran; kini maoy usa ka kapakyasan alang sa internasyonal nga komunidad. Ug kitang tanan maoy responsable niini nga kapakyasan,” mimulo ang sekretaryo-heneral sa HK nga si Boutros Boutros-Ghali sa naghisgot bahin sa pagpamatay sa Rwanda. “Kini maoy pagpuo sa usa ka kaliwat. Kapin sa 200,000 ka tawo ang nangamatay ug ang internasyonal nga komunidad nagsabot gihapon kon unsay angayng himoon.” Ingon sa gitaho sa Mayo 26, ang sekretaryo-heneral miingon nga iyang gisulatan ang kapin sa 30 ka pangulo sa Estado ug naghangyo kanila sa pagpadalag mga tropa ug nakigkita uban sa nagkalainlaing mga organisasyon sa pagpaningkamot nga makakaplag ug solusyon. “Ikasubo,” siya midugang, “ako napakyas. Kini maoy usa ka kaulawan. Ako ang unang moadmiter niana.” Pipila ka nasod lamang sa Aprika ang makaabot sa mga gasto sa pagpadalag mga tropa, ilabina sukad nga gilangan sa HK ang pag-uli sa gasto tungod sa kaugalingong mga problema niini sa panalapi. Ang kadaghanan sa mga nasod sa Kasadpan wala magpalangkit, ug ang presidente sa T.B. nga si Bill Clinton miingon nga ang paggamit sa puwersa militar sa Amerika dili takos sa mga intereses nga ipangarisgo. Gibasol ni Gn. Boutros-Ghali ang “makakapoyng pagpangayo kanunay ug mga amot,” sanglit ang mga nasod nga nagsuplay sa mga tropa ug salapi gihangyo man sa pagbuhat niana alang sa 17 ka nagkalainlaing mga operatiba sa Hiniusang Kanasoran, sumala sa The New York Times.

Dili Masaysay sa Tawo

“Aduna bay butang ang makasaysay sa kalit makahahadlok nga pagbanaw sa dugo sa Rwanda?” nangutana ang The Economist sa London. “Bisan ang dugay nang [etnikong] panag-away dili makasaysay sa bangis nga mga pagpatay.” Samtang ang Tutsi ug Hutu lahi ug hitsura, sila nagkinabuhi sa daghang siglo nga magkauban sa usag usa ug usa ray pinulongan ug kultura. Gitandi sa artikulo ang kalainan sa ilang tribo tali sa mga taga-Scotland ug mga Ingles. “Apan karon sila nagdumot sa usag usa, dili pinaagi sa walay kinabuhi nga mga kanyon o layog-abot nga mga pusil kondili sa mga sundang, sarol, garote ug mga kamot. Ang mga silingan nagpinatyanay, bisan ang managhigala sukad pa sa pagkabata. Ang mga lalaki, mga babaye, ug mga bata samang gipamatay. Ngano? Daw walay usa ang makasulti.”

Naghatag ug Pasidaan ang Pagkamatay sa mga Langgam

Samtang ang lig-ong mga matang sa mga langgam​—mga goryon, mga martines, mga uwak—​modaghan ilalom sa malisod nga mga kahimtang, kadaghanan sa mga langgam sa kalibotan dili maayo ug kahimtang. Sa 9,600 ka matang sa langgam, 70 porsiento ang nagakawala ug 1,000 nga espisye ang nagaatubang nga mapuo sa haduol nga umaabot. “Ang makapabalaka, gawas sa direktang pagkamatay nga nagakahitabo, mao nga ang mga langgam, dili sama sa ubang mga matang sa kinabuhi, maoy maayong mga tigpaila sa kahimsog sa ubang mga espisye​—ug sa bug-os nga sistema sa ekolohiya,” nagkanayon ang magasing World Watch. “Ang atong nakita dili lamang usa ka pasidaan sa nagkaduol nga pagkadaot, kondili bahin sa pagkadaot mismo​—ang pagkabungkag sa ekolohikal nga sistema nga nagtipig sa maayong pagkatimbang sa kahimtang sa planeta.” Masanta sa mga langgam ang peste sa hayop ug insekto, nagatabang sa polinasyon sa mga tanom, ug nagatabang sa pagpalasang ug balik pinaagi sa pagkatag sa mga liso sa kahoy pinaagi sa ilang mga hugaw. Apan ang ilang mga kinabuhi nameligro ug gidaot ang ilang mga puy-anan samtang gibag-o sa mga tawo ang dagway sa yuta​—pagpamutol ug mga kahoy sa lasang, paggamit sa kabalilihan aron kasibsiban ug kaumahan, pagpahubas sa mga kalamakan, ug pagwagtang sa dagkong mga luna pinaagi sa pagtukod ug dagkong mga proyekto sa dam​—ug walay labot niini ang pagpatay kanila mismo pinaagi sa pagpangayam, sobrang paggamit ug kemikal, makahilong mga biya, ug mga pag-agas sa aseite. “Ang gikusgon sa pagkahanaw sa mga langgam​—duyog sa ubang mga hayop ug mga tanom—​daw kusog kaayong misaka,” nag-ingon ang artikulo.

Tin-edyer nga mga Inahan

Matag tuig kapin sa 15 ka milyong mga babaye tali sa edad 15 ug 20 ang nanganak sa tibuok kalibotan, nagbanabana ang Populi, usa ka magasin sa United Nations Population Fund. Walay labot niining gidaghanona ang mga babaye nga ubos sa 15, ni naglakip kini sa mga aborsiyon o mga pagkahulog sa gisabak. Sa Aprika lamang mga 28 porsiento sa tanang babaye ang nanganak sa dili pa sila makaabot sa edad nga 18 anyos. Ang mga tigdukiduki nag-ingon nga lakip sa mga katarongan sa pag-uswag sa mga pagmabdos sa mga tin-edyer niana nga kontinente mao ang kawalay-alamag bahin sa seksuwal nga mga butang, sayo nga mga kaminyoon, ug kalisod sa panalapi nga makatintal sa mga dalagita sa pakigrelasyon sa usa ka tigulang, adunahang mga lalaki aron makabaton ug materyal nga bentaha. “Dili lamang atubangon sa tin-edyer nga mga babaye, sa aberids, ang doble nga kapeligrohan nga mamatay sa pagmabdos o pagpanganak kay sa mga babaye nga 20-34 anyos,” nag-ingon ang Populi, “kondili ang mga anak sa tin-edyer nga mga inahan maoy lagmit nga mamatay, usab.”

Kompiyuter nga Tabang Alang sa mga Bungol

Usa ka bag-ong naugmad nga sistema sa kompiyuter sa dili madugay makatabang sa mga bungol nga makakat-on sa normal nga pagsulti. Alang sa mga bungol, ang pagkakat-on nga makasulti maoy halos pareho sa pagkakat-on ug langyawng pinulongan. Kining butanga mao ang nagtukmod sa pag-ugmad ug programa sa Research Centre of Language Technologies sa University of Edinburgh, Scotland. Nag-ingon ang usa ka taho sa palumagian sa balita nga Agence France-Presse nga analisahon sa sistema sa kompiyuter ang pagsulti sa estudyante ug dihadiha magpakita kon asa kinahanglana ang mga pagtul-id ug mga pagpasibo alang sa hustong paglitok. Dugang pa, ang programa maglakip sa usa ka seryal sa mga leksiyon nga gidesinyo sa pagtabang sa mga bungol nga anam-anam nga mapauswag ang tuno ug kumpas sa ilang pagsulti. Ang sistema ikapasibo usab alang sa pagtudlo sa langyawng mga pinulongan ngadto sa bungol nga mga estudyante.

Salin sa Gubat sa Kalibotan I Nakadiskaril sa Tren

Nadiskaril sa usa ka salin sa Gubat sa Kalibotan I ang gipasigarbo sa French National Railways, ang TGV (High-Speed Train) niini, sa bag-ong gibuksang Paris-Valenciennes nga linya niini ngadto sa amihanan sa Pransiya. Ang mantalaan sa Paris nga Le Monde nagtaho nga ang aksidente nahitabo sa dihang ang wala mamatikdi sa miagi nga mga lawak sa ilalom sa yuta ilalom sa mga riles sa TGV kalit nga nahugno. Ang dapit sa aksidente mao ang dapit sa usa sa labing madugoong mga gubat nga gisangka sa 1914-18, ang Gubat sa Somme. Bisag halos imposible kining makita gikan sa ibabaw, ang mga agianan, nalubong nga mga trinsera, ug mga lungag sa bomba​—mga salin sa gubat sa trinsera sa unang gubat sa kalibotan—​ang milungag sa tibuok dapit. Ang mga tawo nga batid sa teknolohiya niini gipadala aron masusig maayo ang salog sa riles aron ang uban pang peligrosong mga dapit diha sa agianan sa tren makita ug mapalig-on.

Makamatayng Paggamit sa mga Rebolber

Unsa ka daghan sa mga tawo ang namatay tungod sa mga rebolber sa 1992? Sa Australia dihay 13, sa Britanya 33, sa Canada 128, sa Hapon 60, sa Sweden 36, sa Switzerland 97, ug sa Tinipong Bansa ang makapakurat nga gidaghanong 13,220, sumala sa dili pa dugayng giluwat nga kaihapan. Sama sa gitaho diha sa International Herald Tribune, 38,317 ka tawo ang namatay pinaagi sa mga armas sa mga pagpatay, mga paghikog, ug mga aksidente sa Tinipong Bansa niadtong 1991​—kapin sa 100 ang nangamatay matag adlaw. Gihisgotan sa presidente sa T.B. nga si Bill Clinton ang usa ka ospital diin ang gidaghanon sa mga giadmit tungod sa mga samad sa bala misaka gikan sa 449 ngadto sa 1,220 sa lima lamang ka tuig. Bisan pa sa pagpamatay, ang mga mamumuhat nagahimog usa ka bag-ong rebolber sa kada 20 segundo.

Kagiw nga mga Uso

Dili lamang mga tawo ang nagapangita ug kapasilongan gikan sa mga kadaot sa gubat. “Nahadlok sa nagpadayong gubat sa kanhi Yugoslavia, ang kolor kape nga uso namahawa sa halapad kaayong lasang nga pino sa Bosnia ug nagpaamihanan sa Italya,” nag-ingon ang New Scientist. “Ang mga tig-atiman sa kalikopan sa Italya ug Slovenia nag-usa sa ilang mga puwersa aron mapanalipdan ang kagiw nga mga uso.” Ugaling, ang mga uso nakaatubang ug laing mga kapeligrohan gikan sa mga tawo. Daghang nanglalin nga mga uso nangamatay diha sa mga dalan sa Italya ug Slovenia tungod sa mga sakyanan. Ang uban gipamatay human nga miatake sa mga binuhi o gipatay sa mga mangingilot. Ang mga mag-uuma sa Slovenia gitugotan sa balaod sa pagpatay sa mga hayop nga magdaot sa ilang mga pananom o moatake sa ilang mga kahayopan. May palakaw karon sa pagbaton ug pundo nga salapi aron katagan-an ug pagkaon ang mga uso ug sa ingon tabangan sila nga magpabilin diha sa protektadong mga dapit.

Mga Kagiw Ginadaogdaog Bisan Diin

Niadtong 1993 dihay dako tibuok yutang pagdaghan sa mga kagiw sa kapin sa 20 ka milyon, miingon si Sadako Ogata, komisyoner sa United Nations High Commission for Refugees. Dihay 15 ka milyong kagiw lamang sa 1991, sa dihang siya ang naglingkod sa katungdanan. Ang pagkadili-lig-on sa politika ug etnikong mga panag-away mao ang pangunang mga hinungdan sa pagdagsang sa mga kagiw, nagtaho ang Alemang mantalaan nga Süddeutsche Zeitung. Apan, daw ang mga kagiw gidaogdaog bisan diin. Ngano? Tungod kay sa ilang bag-ong gidangpan nga mga nasod, midugang ang komisyoner, sagad ang mga kagiw mao ang dugang ug dugang nahimong puntiriya sa kapintasan. Ang pagdumot sa rasa ug pagtamay sa mga langyaw nagkakaylap, siya miingon.

Peligrosong Paglipaylipay

“Ang gidaghanon sa mga pagbuno mitaas sa 58 porsiento sa panahon nga may karnabal,” nagtaho ang mantalaan sa Brazil nga O Estado de S. Paulo. Sa São Paulo, “dihay 79 ka pagbuno ug 124 ka pagsulay sa pagpatay.” Dugang pa dihay 2,227 ka pagpangawat (277 sa 1993) ug 807 ka pag-atake (282 sa 1993) sulod sa lima ka adlaw, samtang ang “mga kawatan mangawat sa mga balay, mga tindahan, mga pabrika, mga tawo sa dalan.” Dihay 37 ka paghikog usab ug 25 ka panglugos. “Sa Rio de Janeiro, ang Civil Police nagtaho nga ang kapintasan misaka sa 14 porsiento kon itandi sa 1993 nga karnabal. Dihay 63 ka pagpatay, labaw sa 10 kay sa miaging tuig.” Sa pagsulat sa “mga kapeligrohan sa karnabal” sa mantalaang Jornal do Brasil, si Dom Eugênio de Araújo Sales, kardinal nga arsobispo sa Rio de Janeiro, miingon: “Ang Simbahan dili batok sa karnabal ingong kalingawan ug pagpakita ug kalipay, ang duha makatabang kaayo alang sa pagkatimbang sa panghunahuna sa mga tawo. Gisaway sa Simbahan, oo, ang mga paglapas sa moral nga balaod, diin kita angayng magpasakop, gusto man nato o dili.”