Humay—Gusto ba Nimo Kini nga Linapwaan o Bugas?

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA INDIA

‘MOKAON ka bag humay nga linapwaan o bugas?’ Kana maoy pangutana nga mahimong isukna kanimo ingong bisita sa panimalayng Indian. Sa India mga 60 porsiento sa humay nga gikaon maoy linapwaan (gipabukalan ug kadiyot). Apan hayan makuratan ka nga masayod nga sa mga nasod sa Kasadpan, halos ang tanan nagakaon sa gitawag sa mga Indian ug bugas humay!

Kining tanan dili gayod katingad-an sa dihang inyong masabtan nga wala kami maghisgot bahin sa paglung-ag ug humay nga idalit sa lamesa, apan bahin sa paagi nga gigamit sa mga Indian sa pagproseso sa tipasi sa humay samtang ginaani kini. Kon mao, unsay ginahimo sa maong proseso, ug ngano? Ang suod nga pagsusi sa humay ug sa paagi nga kini giandam ingong lugas nga kan-onon mohatag ug tin-awng mga tubag.

Pangunang Kalan-on sa Minilyon

Ang mga kaplag sa arkeologo ug karaang mga rekord nagpaila nga ang humay gitanom sa India ug Tsina ingon ka dugay sa ikatulong milenyo W.K.P. Ang karaang mga molupyo sa India nagtawag niini ug dhanya, o “tigpatunhay sa tawhanong rasa.” Kini haom gihapon nga ngalan tungod kay mas daghang tawo ang nagakaon ug humay aron mabuhi kay sa bisan unsang kalan-on. Kadaghanan niining maong mga tawo nagpuyo sa Asia, diin, sumala sa usa ka tinubdan, kapin sa 600 ka milyong tawo ang nagakuha matag adlaw ug katunga sa kaloriya sa pagkaon gikan sa humay lamang ug diin kapin sa 90 porsiento sa humay sa kalibotan giani ug gikonsumo.

Ang tubigon, tropikonhong bukana sa Ganges maoy usa sa nangunang mga dapit sa tibuok kalibotan nga nag-ani ug humay. Ang dagayang ulan ug igang nga mga temperatura, ingon man ang daghang mamumuo, mihimo niining labing maayong dapit alang sa pagtanom ug humay. Atong dawaton ang pagdapit sa atong mga higala nga taga-balangay niining maong rehiyon ug tan-awon sa atong kaugalingon ang pag-ani ug pagproseso sa humay.

Pag-ani sa Basakan

Ang among gisakyang bus midala kanamo ngadto sa Jaidercote sa Kasadpang Bengal, ug mipadayon kami sa among panaw ngadto sa ilaya sakay ug traysikel nga ricksha. Sa wala madugay among nakita ang puliki nga kalihokan diha sa umahan. Walay moani-mogiok nga mga makinarya! Inay, ang mga amahan, mga anak, mga uyoan, ug mga magsoon maoy puliki diha sa mga basakan, nga hanas nga migalab sa upong sa mga uhay pinaagi sa gagmayng mga galab. Usa sa mga mag-aani, nga nakamatikod sa among mga kamera, dalidaling mibangan sa iyang naani pinaagi sa usa ka dagami ug giisa kini ug miposing. Nangatawa kami kay ang mga tagabalangay nahimong alerto nga sila giletratohan.

Ang mga binangan pasagdan nga mabulad sulod sa usa o duha ka adlaw aron mauga. Dayon ang mga batan-ong membro sa pamilya motabang, nga maghakot ngadto sa balay sa nagkanaas gagmayng binangan nga maayong pagkalukdo sa ilang mga ulo.

Sa kataposan, miabot kami sa balangay. “Komosta mo, Dada?” pangatahoran namo sa among gisak-an, nga migamit sa matinahorong pulong. Ang iyang pahiyom mipasalig kanamo nga maayo ang kahimtang sa tanan, ug among namatikdan ang iyang asawa nga nagdalidalig andam ug tsa.

Samtang namainit kami ug tsa, nagpakisayod kami sa abot nianang maong tuig. “Dili tantong daotan,” tubag niya uban sa kasagarang kaligdong sa mag-uuma, apan dayon mireklamo siya nga tungod sa paggamit ug taas-ug-abot nga mga semilya niining ulahing katuigan, napuga ug maayo ang kahinguhaan sa yuta. Sa sinugdan sila nakaani ug daw milagrosong mga abot, apan karon lahi na kaayo ang kahimtang. Ang gikinahanglang kemikal nga mga abuno alang sa taas-ug-abot nga mga semilya mahal na, ug dili na siya makaarang pagpalit niana.

Paggiok ug Paglapwa

Samtang gitapos namo ang among pamainit, giawhag namo ang pamilya nga ipadayon ang ilang pag-ani, nga maoy among tuyo nga tan-awon. Niining balaya human na ang paggiok. Sa unahan lag diyutay sa agianan, sa pikas balay, puliki ang mga babaye. Ilang ibunal ang mga binangan sa ibabaw sa platapormang kawayan ug pasagdan ang mga tipasi nga mangahulog agi sa mga giwang. Ang nabiling dagami gitumpi.

Ang wala magaling nga humay, gitawag usab ug tipasion, maoy naputos sa gansangong pakpak, nga dili gayod mahilis. Busa alang niadtong mopalabi sa bugas humay, ang dugang lamang nga lakang mao ang paglug-as, o pagkuha sa pakpak, ug tingali kadiyot nga pag-islag ug paggaling kon ang produkto maoy alang sa piliang langyaw nga baligyaan.

Hinunoa, ang abot dinhi dili pang-eksportar kondili pagakomsomohon sa mag-uumang mga pamilya mismo. Ilang tipigan ang humay diha sa tikri, o dakong pinawod nga tambubo. Ang mga tawo sa bukana sa Ganges sa kasagaran mokaon ug linapwaang humay, apan among gikomedyahag hangyo ang among tagbalay, nga misugyot nga kinahanglang mohimo siyag bugas humay niining tuiga.

“Wala ta ana,” tubag niya. “Niining dapita naanad kami sa linapwaang humay ug dili lang gayod ganahan sa bugas humay sa samang paagi.”

Nadunggan namo nga ang linapwaang humay giandam pinaagi sa prosesong paghumol ug pagpabukal ug kadiyot, apan dili kami segurado kon sa unsang paagi kini gihimo. Nalipay kami nga ang among higala mitanyag sa pagpasundayag sa proseso nga gigamit sa iyang pamilya. Dili na kinahanglan ug espesyal nga galamiton tungod kay diyutay lamang ang andamon matag higayon aron matagan-an ang panginahanglan sa pamilya sa usa o duha ka semana. Ilang pun-on ang dakong hanri, o kaldero, ug tipasion nga gitipigan sa tikri ug dayon butangan ug mga usa ka litrong tubig. Dayon initon kana sa hinay nga kalayo sa kusinilya nga gisugnoran ug uhot, nga gitawag ug oonoon, hangtod mahubas ang tubig. Dayon humolan kini sa tubig tab-ang sulod sa usa ka gabii, ug human kini salaa, ibalik kini sa hanri aron paalisngawan hangtod mauga na usab. Sa kataposan, ibulad ang mga tipasion sa yuta aron mogahi sa init sa adlaw, nga matag karon ug unya ukayon pinaagi sa tiil.

Daw daghan kini ug ekstrang trabaho alang kanamo, apan dunay pipila ka bentaha niining prosesoha gawas sa pagpauyon sa gusto sa pamilya. Ang paglapwa sa wala pa magaling nga humay motugot sa pipila ka bitamina ug sustansiya sa lugas nga mosuhop ngadto sa endosperm, o sa lugas sa humay. Kini dili dayon matangtang sa mosunod nga mga pagkilis ug pagluto. Ang resulta maoy mas sustansiyadong pagkaon. Ang ekstrang sustansiya sa literal dakog ikatabang sa kahimsog niadtong nagdepende lamang sa diyetang humay.

Laing kaayohan nga mas giapresyar sa mga mag-uuma mismo mao nga ang linapwaang mga tipasion mas daling tipigan ug mas daling malug-as. Kana, uban sa dugang nga kahunit, mopamenos sa pagkadugmok.

Pagtilaw sa Lugas

“Panahon na usab sa dugang tsa ug meryenda,” matud sa among gisak-an. Namalik kami sa iyang balay diin si Dida (Lola) nag-andam ug moori. Kining bag-o lang gihimong ampaw maoy paborito sa tanan, ilabina sa mga bata. Si Dida nagyaka duol sa oonoon, nga nagsangag sa pipila ka tasang linug-asang linapwaang humay nga iya nang gihumod ug diyutayng tubig ug gibudboran ug diyutayng asin. Ang mga lugas niining tungora uga na ug wala magdikit aron nga iya kining ikabudbod ug tinagdiyot sa karahay nga dunay init nga balas. Samtang padayon niyang giinit ang balas, ang humay moburot ug dako kaayo kay sa normal niini nga gidak-on. Ang nahimong moori dalidali dayon nga kahigon gikan sa ibabaw sa balas pinaagi sa usa ka bugkos sa gagmayng mga sanga sa dili pa kini mapaig. Ang mga sanga gamiton usab sa paglatos sa mga kamot sa mga bata nga mokuot ngadto sa basket sa init nga moori.

Gilamian kami sa among moori uban sa pinirasong bag-ong lugit nga unod sa lubi, apan nagbantay kami nga dili makakaon ug daghan, kay among gitiman-an nga hapit na ang paniudto.

Ang kataposang proseso nga makita mao ang paglug-as. Hangtod niining bag-o pa kini gihimo pinaagi sa de-sikad nga alho ug lusong nga gitawag ug dhenki, apan karon, bisan sa hilit nga mga dapit, ang de-makinang mga galingan mas tulin nga mohimo niini. Kining kausaban gibakhoan sa pipila ka tigulang, sanglit ang inislagan-sa-dhenki magbilin nga tibuok sa kadaghanan sa pula nga ikaduhang pakpak sa lugas (epidermis), nga mohatag ug talagsaong lami ug dugang sustansiya sa pagkaon. Hinunoa, ang makina moharos sa tanan​—pakpak, tahop, ug kadaghanan sa binhi​—nga magbilin lamang sa puti, hagkot nga lugas nga himalitan kaayo karong adlawa.

Ang mga babaye niadtong tungora gusto na gayod nga among kaonon ang mga pagkaon nga ilang giandam. Ilang gilung-ag ang mga lugas sa linapwaang humay, ug nag-aso-aso kini nga gihukad ug gibutang sa dahon sa saging ingong mga plato. Sunod gidalit ang giluto nga balatong, lokal nga mga utanon, ug isda gikan sa punong aron isud-an sa kan-ong humay. Kaming tanan nagkauyon nga kini maoy usa sa labing malipayong mga bahin sa among pagduaw.

Oo, kaonon man ingong linapwaan o bugas, ang humay maoy usa ka lamiang pagkaon, usa sa mga berdeng sagbot nga gilalang sa Diyos nga moturok ingong “mga tanom alang sa pag-alagad sa katawhan.”​—Salmo 104:14.

[Kahon sa panid 26]

Jhal Moori

Sa daghang bahin sa India, ang meryendang ampaw gibaligya sa kadalanan sa mga tigbaligya nga nabistehan ug buloknong mga sapot. Ang lamian ug sustansiyadong Jhal moori dali rang iandam ug usa ka maayong kausaban gikan sa kasagarang naputos nang daan nga mga pagkaon alang sa meryenda.

Mosugod sa usa ka tasa sa kagumkom, walay asukal nga ampaw, abori sa mosunod, sumala sa imong gusto: pinong pagkahiwa nga kamatis, sibuyas, pepino, berdeng sili (sa gusto lang), pipila ka mani, chick-peas (sa gusto lang), chaat masala (sinambog sa pinulbos nga mga panakot, mabatonan sa mga tindahang Indian) o usa ka pudyot sa asin ug pamienta, tunga sa kutsarita sa lana sa mustasa o ubang lanang pang-salad. Ilugo ug maayo ang mga panakot, ug kaona dayon.

Sanglit lainlaing lami ang gusto sa matag indibiduwal, ang tigbaligya sa moori motugot nga mopili ang tigkaon gikan sa iyang daghang matang sa hiniwa nga mga utanon ug mga panakot kon unsang matanga ug kon unsa ka daghan ang ipuno. Ikadalit usab nimo ang meryenda ingong estilo-fondue, nga tugotan ang imong mga bisita sa pagsambog sa ilang kaugalingong moori.

[Mga hulagway sa panid 24, 25]

(1) Paggiok sa mga uhay sa humay (2) Pagtahop (3) Si Dida nag-andam sa “moori” (4) Basket sa “moori” nga dunay lainlaing pangsagol