Pagpaniid sa Kalibotan
Unsa ka Daghang Aborsiyon?
“Sa kalibotan mga 33 ka milyong legal nga mga aborsiyon ang gihimo matag tuig, ug kon ang tanang di-legal nga aborsiyon idugang niini, ang gidaghanon mokabat ug tali sa 40 ka milyon ug 60 ka milyon,” matud sa Buenos Aires nga buntagon nga mantalaang Clarín. “Setentay-sayes porsiento sa populasyon sa kalibotan ang nagpuyo sa mga nasod diin ang gipasiugdahan sa doktor nga aborsiyon maoy legal.” Ang gidaghanon sa mga kinabuhi nga gihunos sa aborsiyon maoy labaw pa sa populasyon sa Argentina ug ikatandi sa pagpapha sa tibuok populasyon sa usa ka nasod sama sa Britanya, Ehipto, Habagatang Aprika, Italya, Pransiya, o Turkey matag tuig. Kini ikatandi sa gidaghanon sa mga biktima sa tibuok unom ka tuig sa ikaduhang gubat sa kalibotan, nga gibanabana nga mga 50 ka milyong tawo.
Kinamaayohang Dapit nga Puy-an?
Ang Canada gihukman sa Hiniusang Kanasoran ingong ang kinamaayohang dapit nga puy-an sa kalibotan. “Mao kini ang ikaduhang higayon sa lima ka tuig nga ang talaan gitigom nga ang Canada nag-una sa listahan sa 173 ka nasod,” mitaho ang The Toronto Star. Kini nagdugang nga kini “hinuon, wala magkahulogan nga ang mga Canadiano nagpahimulos sa kinatas-ang sukdanan sa panginabuhi sa kalibotan.” Nganong ang Canada giisip nga kinamaayohang dapit? Ang taho, nga gihimo sa Programa sa Kaugmaran sa HK, nagklasipikar sa mga nasod sumala sa tulo ka puntos nga giusa: aberids nga kita, edukasyon, ug gidahom nga gitas-on sa kinabuhi. Ang mga Canadiano maoy ikaunom sa gitas-on sa kinabuhi, nga adunay aberids nga gitas-on sa kinabuhi nga 77.2 ka tuig. Ang Canada maoy duol sa kinaunahan sa listahan bahin sa nagasto nga salapi sa edukasyon ug sa pag-atiman sa panglawas, maingon man sa pagpanag-iya ug mga butang sama sa mga telebisyon ug mga awto.
Mga Grupo sa mga Indian sa Brazil
“Ang Brazil sa gihapon adunay 59 ka grupo sa Indian nga bug-os nga nalain, o adunay panalagsa ug dili-mahigalaong pakigkontak sa mga puti,” mitaho ang O Estado de S. Paulo. “Niining maong gidaghanon, siyam lamang ka grupo ang nailhan sukad sa sinugdanan sa katuigang 1980 sa Nasodnong Kapunongan sa mga Indian.” Ang bag-ong mga tribo padayong nakaplagan diha sa kalasangan sa Amazon. Kadaghanan sa nalain nga mga Indian nagpuyo diha sa grupo nga 150 ka tawo o menos pa. Ang Brazil adunay 532 ka dapit sa mga Indian, 180 ka lainlaing etnikong mga grupo, ug 260 ka libong Indian. Sila nag-okupar ug katibuk-ang 909,705 kilometro kuwadrado—mga 11 porsiento sa teritoryo sa Brazil—bisan tuod katunga niining mga dapita walay tinong mga utlanan. Sa paningkamot nga matabangan ang mga tribo nga magkahiusa ug makalahutay bisan pa sa mga pagpanghilabot sa modernong kalibotan, ang mga antropologo nagatudlo sa mga membro sa tribo kon sa unsang paagi gamiton ang usa ka video camera aron sila makarekord sa mga kustombre sa mga balangay ug makig-ambit sa mga tape sa ubang nait nga mga grupo. Di pa dugay, tapos makita ang mga salida sa matag usa, ang Waiapi ug Zo’é nagtagbo. Kay nagasulti ug susamang mga diyalekto, sila naghisgot bahin sa ilang mga leyenda ug mga rituwal, maingon man sa ilang mga paagi sa pagpangayam, pagpanambal, pagpangluto, ug paghablon.
Usa ka Malamposong Operasyon
Uban sa “angayang pagpasigarbo,” matud sa Italyanhong mantalaan nga La Stampa, ang medikal nga tem nga nag-opera kang Papa Juan Paulo II niadtong Abril nag-ingon nga ang pagdisdis sa bat-ang “maayo kaayong pagkahimo.” Apan ang mga operasyon nga gihimo diha sa presenteng papa dili kanunayng maayo kaayog resulta. Sa dihang siya gioperahan tapos sa 1981 nga pagsulay sa pagpatay kaniya, si Juan Paulo II kinahanglang maospital sulod sa duha ka bulan aron tambalan ang hilabihan ka grabe nga impeksiyon sa cytomegalovirus nga gipahinabo sa mga pag-abuno ug dugo. Busa, dili ikatingala nga, bisan tuod niining panahona, sumala sa La Stampa, “daghan ang nausik nga dugo,” walay gihimong pag-abuno ug dugo. Hinunoa, ang mantalaan miingon, “ang dugo sa Papa gipakondisyon, gihimong luwas sa kagaw, ug giabuno pag-usab panahon sa operasyon.”
Walay Gilaomang Tambal sa AIDS
Ang ika-10ng Internasyonal nga Komperensiya Bahin sa AIDS, nga gihimo sa Hapon niadtong Agosto sa miaging tuig, miila nga ang mga paningkamot sa pagpatunghag mga bakuna sa pagsanta sa AIDS ug sa paggama ug mga droga sa pagtambal niana kadaghanan napakyas, ug walay gidahom sa pagkatapos sa dekada. “Ania lamang kita sa sinugdanan sa epidemya sa H.I.V. sa kalibotan,” matud ni Dr. James Curran sa Centers for Disease Control and Prevention sa Atlanta, Georgia. Mga 17 ka milyong tawo sa tibuok kalibotan gikaingon nga natakboyan, labaw ug 3 ka milyon kay sa miaging tuig. Ikasubo, usa ka milyon niining maong gidaghanona maoy mga bata. Kon magpadayon ang samang pag-usbaw, ang total nga gidaghanon nga gikan sa 30 ka milyon ngadto sa 40 ka milyon ang matakboyan sa tuig 2000, matud sa World Health Organization. Ang grabeng mga kaso sa AIDS miuswag ug 60 porsiento sa 12 ka bulan, nga naghimo sa gidaghanon sa tungatungang-1994 nga upat ka milyon, lakip na kadtong nangamatay. Mokabat ug napulo ka tuig tali sa panahon sa pagtakboy sa HIV ug sa pagsugod sa mga simtomas sa AIDS. Tungod sa kahinay sa pag-uswag sa pagpakigbugno sa nagatubo nga pandemya, gipahibalo nga ang komperensiya bahin sa AIDS himoon matag duha ka tuig inay nga matag tuig, nga ang mosunod nga miting gieskedyul sa Hulyo 1996 sa Vancouver, British Columbia, Canada.
Kabataan Naapektahan sa Sayong Bahin sa Kinabuhi
“Ang gawi sa usa ka bata sa kalibotan nagdepende ug dako sa matang sa pag-atiman nga iyang madawat una mag-edad ug 3 anyos, nga sa baylo adunay epekto sa kaugmaran sa pangutok ug sa pagkamasaligon ug katakos sa bata sa pagsulbad sa mga suliran nga may kamamugnaon,” mitaho ang The Globe and Mail sa Toronto. “Ang mga batan-on nga nagpuyo sa kabos ug timawang hut-ong sa katilingban adunay menos nga purohan nga motubo ngadto sa mabungahon, maayong-mopahiangay nga mga hamtong.” Sumala ni Dr. Fraser Mustard, presidente sa Canadian Institute for Advanced Research, ang maong mga bata lagmit nga moundang pagtungha ug mokiling sa pagsulbad sa mga suliran ginamit ang kapintasan. “Kon unsa ka maayo ang imong pag-ugmad sa mga katakos sa pagdumala sa mga suliran adunay dakong epekto diha sa imong katakos sa pagpasibo sa imong kaugalingon sa katilingban,” matud niya. Ang Globe nag-ingon nga ang mga pagtuon sa Yale University ug sa University of Montreal nagpadayag nga “ang makahuloganong pakig-uban sa mga ginikanan sa kabataan may dako kaayong kaayohan sa kaugmaran sa pisikal, pagkat-on ug emosyon sa bata.”
Magmabinantayon Samtang Nagabiyahe
Sa dihang nagabiyahe, pagbantay kon unsay nagakahitabo sa imong palibot. “Ang kawatan ug mga karga ug mga mangunguot adunay dili-kapugngang hilig sa nagdanghag nga mga biyahedor,” nagpahibalo ang magasing Claúdia sa Brazil. Sa susama, “kon may tawo nga mobangga kanimo ug may iyabo sa imong sinina, magmaalisto. Kini maoy iladong mga paagi aron mabalhin ang pagtagad.” Dugang pa, magbantay kon adunay tawo nga magpakisayod o magpakitabang. Basin mawad-an ka sa imong karga tungod sa gamayng pagkalinga. Sumala ni Adriano Caleiro sa International Airport sa São Paulo, gikinahanglan ang espesyal nga pagtagad sa dihang magpresentar sa mga maleta samtang magpahibalo sa imong pag-abot diha sa tugpahanan, magpirma ug mga papeles diha sa abanganan ug sakyanan, magparehistro sa pagsulod ug paggawas sa usa ka otel, magpahimutang sa mga bata diha sa usa ka taksi, maglantaw sa mga baligya diha sa tindahan, o samtang anaa sa restawran. Ang magasin nagpasidaan kanimo sa pag-ilis dayon sa mga kandado kon gikawat ang imong mga yawi. Ang kawatan hayan moingon nga nakaplagan niya ang imong karga ug iuli pa gani ang tanang nawala, apan tingali nakapaduplikar na siya sa hugpong sa mga yawi aron nga makasulod siya sa imong balay sa ulahi.
Walay-Tuyong Kadaot
Ang mga bisita sa Hapon nga makakita sa mga karatula nga “Walay mga Langyawng Pasudlon” dili kinahanglang maglagot ug masuko, matud sa Japan Helpline, nga nagasusi ug nagapataliwala sa mga reklamo. Kadaghanan sa mga karatula gitaod sa mga tawo nga sa pagkatinuod naningkamot nga magmatinabangon. Ang usa ka pananglitan niining paagiha sa paghunahuna mao kining saysay nga gihatag sa tag-iya sa usa ka gamay nga tindahan sa elektronik sa Akihabara nga dapit sa Tokyo: “Sanglit dili ako makasulti ug bisan unsang [langyawng pinulongan], ako nakapahinabog kalisdanan ngadto sa daghang dili-makasultig-Hinapon nga mga tawo nga moanhi sa akong tindahan. Akong gihunahuna nga ang labing maayong butang nga akong mahimo mao ang pagbutang sa maong karatula aron ang mga tawo dili mahasol.” Mitaho ang Asahi Evening News: “Sa kadaghanang kaso ang pagpihigpihig mahitabo sa mga tawo nga dunay diyutay rang kontak sa mga langyaw ug kinsa naghunahuna nga ang pag-ingong dili mao ang labing maayong paagi sa pagdumala sa kahimtang.”
Edukadong mga Tigpatay ug Ilaga
Sa pag-anunsiyo aron makakuha ug 76 ka tawo alang sa trabahong tigpatay ug mga ilaga, ang Municipal Corporation sa Bombay nakaatubang ug suliran. “Ang kadaghanan sa kapin sa 40,000 ka aplikante maoy mga graduwado, mga estudyante sa kolehiyo ug mga miundang sa kolehiyo, samtang ang akademikong sukdanan alang sa tigpatay ug ilaga mao lamang ang primaryang edukasyon,” mitaho ang Indian Express. “Unsaon namo pagtudlo ug usa ka graduwado ingong tigpatay ug ilaga?” usa ka opisyal nangutana. Ang mga ilaga pangitaon sa magabii ug patyon ginamit ang usa ka bunal sa bayad nga Rs.100 (kapin lamang sa $3, T.B.) alang sa matag 25 ka bag-ong napatay nga mga ilaga. Ang korporasyon nangita ug “arang-arang nga plano sa pagpangitag trabahante.” Apan dili lamang kini ang suliran nga ginaatubang sa sibikong mga awtoridad. Sila may relihiyosong suliran usab. Ang mga membro sa Jain nga relihiyon, maingon man ang uban pa kansang relihiyosong mga pagtulon-an nagsaway sa pagpatay sa mga mananap, nagahiphip sa mga trabahante sa pagluwas sa mga ilaga tungod sa kaluoy.