Pagpaniid sa Kalibotan
‘Ang Kataposang Absolutistang Sistema’
“Ang pagkadiskontento sa Alemang Katolikong Simbahan sa pagkakonserbatibo sa Batikano nagauswag,” nagtaho ang mantalaan sa Roma nga La Repubblica human sa di pa dugayng pagtudlo ni Juan Paulo II sa 30 ka bag-ong mga kardinal. Ang ilado-kaayong rebeldeng teologo nga si Hans Küng miergo nga sa pagpili sa sunod nga papa, adunay “dinaliang panginahanglan alang sa usa ka grupo sa mga pumipili nga tinuorayng naghawas sa tibuok Katolikong Iglesya.” Si Küng nagtuo nga “ang papa nawad-an lamang sa pagsalig sa dakong bahin sa maunongong mga membro sa iglesya.” Mipadayon si Küng: “Mamatikdan nga, human sa pagkahugno sa Stalinismo, ang Romanong sistema mao ang kataposang nahibiling absolutistang sistema sa Kasadpang kalibotan.”
Santaa ang Sayong Pagtigulang
“Ang katawhan nagpasibo ug mga balay alang sa kabataan. Nganong dili magpasibo niana alang sa mga tigulang?” nangutana ang usa ka espesyalista sa mga tigulang nga si Wilson Jacob Filho sa São Paulo University. Gawas pa sa mas luwas nga mga balay alang sa mga tigulang, siya misugyot nga sila mag-ehersisyo sa pagpalig-on sa ilang kaunoran aron mamenosan ang riyesgo sa pagkatumba. Unsa ang pangunang mga kaaway sa pagkinabuhig dugay? Sumala sa plastic surgeon nga si Rogério Izar Neves, sa São Paulo University usab, ang mga kaaway mao ang “kinabuhi nga wala kaayoy kalihokan, dili-timbang nga nutrisyon (ilabina ang mga pagkaon nga dagaya sa tambok), pagpanigarilyo, sobrang pag-inom ug alkoholikong mga ilimnon, kapit-os, kakulang sa tulog.” Ang Jornal da Tarde misaysay nga ang hilabihang kapit-os makapaluya sa imyun nga sistema, “nga suod nga nalangkit sa pagsugod sa nagkadaiyang mga sakit ug nalangkit usab sa pagkatigulang.” Si Dr. Neves dugang miangkon: “Ang kawalay-kaikag sa kinabuhi mao ang pangunang hinungdan sa sayong pagtigulang.”
Kapeligrohan sa Panglawas sa Pagtusok sa Lawas
“Ang mga tawo nagpatusok sa mga bahin sa ilang lawas nga wala tusoki katuigan kanhi,” matud ni John Pelton, direktor sa panglawas sa kalikopan alang sa Calgary Health Services sa Canada. Kini naglakip sa mga kilay, ngabil, dila, ug pusod, sumala sa usa ka taho sa The Vancouver Sun. Ang kahadlok nga kining nagatubong urog makapasa ug AIDS ug hepatitis B ug C nagtukmod sa Environmental Health Services sa Alberta Health sa pagpailaila ug mga lagda sa pagkontrolar sa pagtusok sa lawas. “Ang bag-ong mga sukdanan ngadtongadto magkobre ug bug-os nga natad sa dili-subay-sa-balaod nga personal nga mga serbisyo, sama sa pagmarka pinaagig init nga puthaw, pagpahid ug init nga talo aron maibot ang buhok, pagpatik, electrolysis ug sensory deprivation,” ug ang laraw niining maong mga lagda repasohon sa mga opisyal sa publikong panglawas ug sa industriya, midugang ang taho. Bahin sa paggamit sa kasangkapan sa pagtusok sa dalunggan aron itusok sa lawas, ang usa nga naghimo niining paagiha miadmiter: “Nakita namo ang mga tawo nga nagpaospital nga may mga impeksiyon. Sa pagkatinuod kana makahahadlok gayod.”
Nagakamenos ang Impluwensiya sa Iglesya
Ang kinadak-ang Protestanteng denominasyon sa Canada, ang Hiniusang Iglesya sa Canada, “may nagakatigulang ug nagakamenos nga mga membro, ug ang mga lider ug mga parokyano niini wala magkauyon kon unsa gayod ang mga prioridad niini,” matud sa The Toronto Star. Bisan tuod kapin sa 3,000,000 ka tawo ang nag-angkong sakop sa iglesya, 750,000 lamang ang anaa sa listahan sa iglesya. Ang kadaghanan sa kinamaayohang mga tigpaluyo niini maoy kapin sa 55 anyos, samtang ang kabataan ug mga apo sa mga membro wala madani niana. Ang iglesya gipasidan-an nga kinahanglang mohimo kinig dinaliang aksiyon sa pagtul-id sa paagi niini o mahanaw. Buot sa mga membro nga hatagag unang pagtagad ang pagsimba ug ang espirituwalidad, samtang ang mga lider sa iglesya buot mohatag ug labaw pang pagtagad sa sosyal ug kalibotanong mga isyu. Kon mahugno ang iglesya, “magkahulogan usab kini nga ang mahinungdanon para sa Hiniusang Iglesya dili mahinungdanon alang sa mga Canadiano,” nagpasidaan ang sosyologo sa Alberta nga si Reginald Bibby. “Ang giisip sa iglesya nga hinungdanon dili takos sa panahon, salapi o pagtagad sa mga Canadiano.”
Ang Kabilin sa Gubat
Pito ka libong beterano sa pagsakop sa Alyado sa Uropa, 51 ka tuig kanhi, ang mibalik sa kabaybayonan sa Normandy niadtong Hunyo 1994. Apan ang mga handumanan hilabihan ra kaayo alang sa ginatos kanila nga kinahanglang hatagan ug tabang sa sikyatrista sa pagsagubang sa kabalaka nga gipahinabo sa pagsaulog. “Ang pila ka beterano naguol pag-ayo human sa D-Day,” misaysay si Dr. Graham Lucas, nga namulong alang sa Combat Stress, usa ka buhatan sa kaluoy nga nagatabang sa mga beterano. “Sila mibating sad-an, nga sila dili takos nga maluwas sa dihang ang uban nangamatay, ug nag-antos sa daotang mga damgo ug dili-hinanok nga pagkatulog.” Ang maong mga pagbati nga gipugngan sulod sa dugayng panahon mitultol sa mga ulser, hubak, ug mga sakitsakit sa panit, nagtaho ang The Sunday Times sa London. Usa ka tigulang nga sundalo, kansang mga handumanan naghatag gihapon kaniyag daotang mga damgo, mipahayag niana niining paagiha: “Ang usa mahimong maghingapin sa pagbuhat niining mga butanga. Ang mga tawo nga wala didto dili makasabot kon sama kadto sa unsa.”
Parasitikong Isda
Ang candiru maoy usa ka parasitikong isda nga nagasanay diha sa mga suba sa Amazon. Kining sihagon samag ubod nga linalang, nga may gitas-ong mga 2.5 sentimetros, kasagarang makaplagan sa mga hasang sa mas dagkong mga isda, nga magasuyop sa ilang dugo. Makasulod usab kini sa mga lungag sa tawo ug makapahinabog pagpanghubag, pagdugo, ug usahay kamatayon sa biktima. Di pa dugay ang mas gamay ug mas hingaon nga matang niining isdaa, nga halos wala sa katunga ang gitas-on, nadiskobrehan sa Brazil. Kini adunay duha ka pormag-kaw-it nga ngipon sa likod sa baba niini nga nagpahimong puwersado sa pagpaak niini, nga nagpaimposible sa pag-ukang niini gikan sa biktima. Alang sa “mga komunidad sa daplin sa suba, nga diyutay ra o walay medikal nga mga pasilidad, kini mahimong motultol sa seryosong mga impeksiyon,” nagtaho ang New Scientist.
Mga Unibersidad Naproblema
“Ang napasagdang mga unibersidad sa Aprika hapit nang mahugno,” nagtaho ang WeekendStar sa Johannesburg. Tungod sa kakulang sa pondong salapi, diyutay ra ang mga kompiyuter, ug sa pila ka kaso ang mga linya sa telepono gipamutol. Usa ka unibersidad ang adunay 35,000 ka nalistang mga estudyante, apan sa sinugdanan gidesinyo kini alang lamang sa 5,000. Katunga lamang sa mga puwesto sa magtutudlo ang naokupar sa usa ka kanhi dungganong unibersidad sa Uganda. Ang suweldo sa usa ka magtutudlo niining tunghaana dayag nga mga $19 dolyares matag bulan. Ang pila ka unibersidad gisirhan sulod sa mga bulan ingong resulta sa pagwelga sa mga magtutudlo o mga estudyante. Usa ka propesor sa Kenya miingon: “Ang kaugalingong-pagdaot sa akademya sa Aprika misamot.”
Kinsay Mohimo sa Buluhaton sa Panimalay?
“Daw ang panag-angay [tali sa mga lalaki ug mga babaye] wala pa gihapon makasulod sa kalikopan sa pamilya,” matud sa Corriere della Sera, nga nagtaho bahin sa surbi sa Central Statistics Institute bahin sa paggamit sa Italyanhong mga pamilya sa panahon. Nagtrabaho man siya sa balay o wala, ang babaye gihapon ang angayng “mopas-an sa lulan sa pag-organisar sa pamilya,” nga naggugol—kon siya may mga anak—sa aberids nga 7 ka oras ug 18 minutos sa trabaho sa balay, kon itandi sa 1 ka oras ug 48 minutos sa iyang kapikas. Sa kasukwahi, ang nag-inusarang mga inahan daw mas maayo ang nahimo, nga naghikay sa mga butang maong mogugol lamang sila ug menos nga duha ka oras sa buluhaton sa balay matag adlaw. “Gikan sa linghod nga mga panuigon, ang mga ginikanan ‘nagdestino’ sa ilang gagmayng mga anak babaye sa paghimo sa mga buluhaton sa panimalay,” midugang ang La Repubblica.
Pagkapildi sa Pakigbugno sa Tesis
Sa pakig-away batok sa sakit, ang pakigbugno sa tesis maoy “bug-os nga kapakyasan sa tibuok-kalibotang gilapdon,” sumala ni Propesor Jacques Grosset, tagdumala sa departamento sa bacteriology-virology sa La Pitié-Salpétrière Hospital sa Paris. Kon dili matambalan ang mga pasyente, ang gidaghanon sa mangamatay sa tesis maoy mga 50 porsiento. Bisan tuod ang pagrekonosir ug pagtambal dili mabatonan sa mga katunga sa nag-antos sa TB sa kalibotan, si Propesor Grosset mipunting nga ang tinuod nga katalagman mao nga sa naugmad sa teknolohiyang mga nasod, diin ang mga antibayotik dagayang mabatonan, katunga lamang niadtong nasakit ang nagpadayon sa ilang pagtambal hangtod sila naayo sa bug-os. “Ang laing katunga dili moinom sa tambal, o dili regular nga nagainom niana, nga nagpahinabog mas daghang nangamatay (25 porsiento niadtong gitambalan) ug nagpatungha usab ug matang sa kagaw sa tesis nga dili maminaw sa mga antibayotik.”
Venezuela ug ang AIDS
Ang Venezuela mao ang ikatulo sa gidaghanon sa mga kaso sa AIDS sa Latin Amerika, sunod sa Brazil ug Mexico, nag-ingon ang El Universal sa Caracas, Venezuela. Si Dr. Arellano Médici nagbanabana nga adunay 350,000 ka tawo sa nasod nga nataptan sa makamatayng kagaw, bisan tuod ang Ministri sa Panglawas moangkon lamang ug 3,000. Ang kamatuoran nga sa matag nataptan nga tawo, adunay lagmit usa ka gatos pa nga nataptan apan wala masayod niana ikapasangil, sumala ni Médici, ngadto sa “dayag nga pagkamapatuyangon sa sekso sa atong sosyedad.” Si Médici mipunting nga ang usa ka tawong nataptan kinahanglang magkinabuhi ug hinlo sa moral nga kinabuhi, dili lang tungod sa riyesgo nga makatakod sa uban, kondili tungod sa paglungtad sa nagkalainlaing mga kagaw sa AIDS. Sila dali rang mataptan sa laing kagaw, nga magpagrabe sa ilang naglungtad na nga suliran sa panglawas. Usa ka tinubdan nagbanabana nga pagkatuig-2000, ang matag pamilya sa kalibotan adunay membro nga adunay AIDS.