Pagtugkad sa mga Misteryo sa Paglalin sa Kalanggaman

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA ESPANYA

ADUNAY usa ka karaang awit nga naghinugilon bahin sa pagbalik sa mga sayaw sa karaang Mission San Juan Capistrano sa San Juan Capistrano, California, T.B.A. Kini giingon nga sa walay pagkapakyas, tuigtuig sa Marso 19, sila mamalik sa ilang mga salag didto.

Ang mga sayaw sa Uropa nagsunod usab ug samang orasan. Usa ka panultihon sa Katsila nanagna nga sa pagka-Marso 15 ang awit sa sayaw madunggan na usab.

Sa Amihanang Hemisperyo, gikahinangpan kanunay sa mga tawo sa baryo ang pagbalik sa mga sayaw, usa ka naandang timailhan sa tingpamulak. Apan ang uban nga gustong masayod nahibulong usab kon diin sila nangadto panahon sa ilang pagkawala sa tingtugnaw. Ang uban nagtuo nga sila nagpalabay sa tingtugnaw nga nangatulog. Ang uban nag-ingon nga sila nangadto sa bulan​—may nagbanabana nga sila makalupad didto sulod sa duha ka bulan. Usa ka ika-16 nga siglong arsobispo sa Sweden nangangkon nga nagpalabay ang mga sayaw sa tingtugaw sa ilalom sa tubig, nga magtapok sa ilalom sa mga lanaw ug sa kalamakan. Ang iyang basahon adunay usa ka ilustrasyon nga naglarawan sa mga mangingisda nga nakabutad ug baling nga puno sa mga sayaw. Katingalahan man kining mga ideyaha nga pamation karon, ang tinuod halos sama usab ka katingalahan sa tinumotumong sugilanon.

Niini nga siglo ang mga tigtuon ug langgam nakabutang ug libolibong mga singsing agig timaan diha sa mga sayaw. Ang diyutay, apan igoigong gidaghanon niining siningsingang mga langgam nakit-an diha sa ilang mga pinuy-anan sa tingtugnaw. Bisag may pagkakatingalahan, ang mga sayaw nga gikan sa Britanya ug Rusya nakit-an nga nagdungang nagpalabay sa tingtugnaw sa libolibong mga milya nga halayo gikan sa pinuy-anan​—sa halayong habagatan-sidlakang tumoy sa Aprika. Ang uban sa ilang mga isigkamatang sa Amerika del Norte manglupad nga sama ka layo sa habagatan sa Argentina o Chile. Ug dili lamang mga sayaw ang mohimo niining dagkong mga pagpanaw. Ginatos ka minilyong mga langgam gikan sa Amihanang Hemisperyo magpalabay sa tingtugnaw sa Habagatang Hemisperyo.

Ang mga tigtuon ug langgam nahingangha sa pagdiskobre nga ang usa ka langgam nga sama ka gamay sa sayaw makahimog idabuwelta nga panaw nga 22,500 ka kilometros sa dili pa mamalik sa mao gihapong salag sa pagkasunod tingpamulak. Ang pagkahibalo kon diin nangadto ang mga sayaw magpatugbaw lamang ug dugang makalibog nga mga pangutana.

“Sayaw, Nganong Biyaan Mo ang Imong Salag?”

Unsay magpalalin sa langgam ngadto sa pikas bahin sa globo? O, sama sa pagkapahayag niana sa panultihon sa Katsila, “Sayaw, nganong biyaan mo ang imong salag?” Tungod ba sa katugnaw o aron mangitag pagkaon? Sa walay duhaduha, ang ilang panginahanglag kasaligang abiyo sa pagkaon mao ang tubag kay sa pagsugod sa kamig nga tingtugnaw, sanglit daghang gagmayng mga langgam nga maglisod sa pag-agwanta sa kamig nga tingtugnaw dili man molalin. Apan ang paglalin sa mga langgam dili maoy sa paglibodlibod lamang sa pagpangitag pagkaon. Dili sama sa mga tawong molalin, ang mga langgam dili maghulat hangtod lisod na ang panahon sa dili pa mobalhin.

Nadiskobrehan sa mga siyentipiko nga ang mas mubong oras sa adlaw maoy magpukaw sa gana sa mga langgam sa paglalin. Sa tinghunlak ang mga langgam nga hinawla maghigwaos sa dihang mubo ra ang hayag sa adlaw. Ingon gihapon niini kon artipisyal ang pagpamubo sa kahayag ug kon ang mga langgam inalimahan sa mga tigdukiduki. Ang hinawla nga mga langgam moatubang pa gani sa direksiyon nga kinaiyanhon niyang nahibaloan kon asa mopaingon iniglupad niya sa paglalin. Matin-aw, ang gana sa paglalin sa espisipiko nga panahon sa tuig ug sa usa ka direksiyon maoy dala-sa-pagkatawo.

Giunsa sa mga langgam pagnabigar nga malamposon ibabaw sa lagyo kaayong mga distansiya? Daghan ang molalin ibabaw sa walay mga timaan nga kalaworan ug mga disyerto, ug himoon nila kini sa adlaw ug sa gabii. Sa ubang mga espisye ang batan-ong mga langgam makapanaw sa ilang kaugalingon nga walay tabang sa eksperyensiyadong mga hamtong. Sa usa ka paagi sila magpabilin sa ilang ruta bisan pa sa mga bagyo o sa mga hanginhangin.

Ang pagnabigar​—ilabina tabok sa lapad kaayong mga lawod o mga disyerto​—dili gayod sayon. Mikabat unag libolibong katuigan ayha pa kini bug-os nga nasabtan sa tawo. Sa walay duhaduha, si Christopher Columbus dili gayod unta mangahas sa pagtabok sa lawod nga walay mga gamit sa nabigasyon sama sa astrolabe ug sa magnetikong kompas.a Bisan pa, sa naghinapos sa iyang unang panaw, ang mga langgam maoy nagtultol kaniya ngadto sa Bahamas. Nagsunod sa kustombre sa karaang mga marinero, giusab niya ang iyang direksiyon pahabagatan-kasadpan sa dihang nakakita siyag nanglalin nga mga langgam sa yuta nga nanglupad nianang direksiyona.

Ang malamposon nga nabigasyon nagkinahanglan ug usa ka sistema aron makapabilin sa direksiyon ug usa usab ka paagi sa pagtino sa posisyon. Sa yanong pagkasulti, kinahanglang mahibalo ka kon hain kang dapita may kalabotan sa imong destinasyon ug kon asa moagi aron makaabot didto. Kitang mga tawhanon wala masangkapi sa pag-atiman sa maong trabaho nga walay mga gamit​—apan dayag nga nasangkapan ang mga langgam. Sa mapailobon, ang mga siyentipiko anam-anam nga nakahipos ug impormasyon nga nagsaysay kon giunsa sa mga langgam pagkahibalo sa hustong direksiyon nga pagaluparan.

Ang Pipila sa mga Tubag

Ang mga pati nga gibansay sa pagpauli mao ang gigamit sa pag-eksperimento nga gipili sa mga siyentipiko nga naningkamot sa pagtugkad sa mga misteryo sa nabigasyon sa mga langgam. Ang taas kaayog pailob nga mga pati gitaoran ug lubog nga bildong mga “antiyohos” aron dili nila makita ang espisipikong mga timaan sa yuta. Ang uban gibutangan ug batobalani sa likod aron dili nila magamit ang magnetikong natad sa yuta ingong giya. Ang uban gihubog pa gani samtang nagpanaw gikan sa pagbuhi kanila, sa pagtino nga dili nila mahibaloan ang direksiyon sa paggawas. Nabuntog sa maayong mopakalaking mga pati ang matag babag nga bulag sa usag usa, hinunoa ang kombinasyon sa pipila ka mga babag nakasanta kanila sa malamposong pagpauli. Matin-aw, ang mga langgam wala magsalig sa usa lamang ka sistema sa nabigasyon. Unsang mga paagi ang ilang gigamit?

Ang mga eksperimento nga nagagamit ug artipisyal nga mga panganod sa mga adlaw o mga gabii nagpakita nga ang mga langgam makanabigar pinaagi sa adlaw sa maadlaw ug pinaagi sa mga bituon sa magabii. Komosta kon dag-omon ang panganod? Ang mga langgam makatino usab sa ruta pinaagi sa paggamit sa magnetikong natad sa yuta, nga morag duna silay kompas sa ilang lawas. Aron makapauli sa mao gihapong salag o pinuy-anan, kinahanglang makita usab nila ang pamilyar nga mga timaan sa yuta. Dugang pa, nakaplagan sa mga tigdukiduki nga ang mga langgam mas sensitibo kay sa mga tawo sa mga tingog ug baho​—bisan tuod nga dili sila mahibalo kon asa kutob kining abilidara magamit alang sa nabigasyon.

Ang Misteryo sa “Mapa sa Langgam”

Bisan pag kining tanang pagpanukiduki dako kaayog natabang sa pagtino kon sa unsang paagi ang mga langgam makalupad sa usa ka tinakda nga direksiyon, usa ka makapalibog nga gumonhap nagpabilin gihapon. Usa ka butang ang pagkabaton ug kasaligang kompas, apan aron makapauli, nagkinahanglan ka usab ug mapa​—una sa pagtino kon hain kang dapita ug unya ang paglaraw kon unsa ang labing maayong ruta.

Unsang “mga mapa sa langgam” ang gigamit sa mga langgam? Sa unsang paagi nahibalo sila kon hain silang dapita human nga gidala ngadto sa usa ka wala-hiilhing dapit nga gatosan ka milya gikan sa pinuy-anan? Giunsa nila pagtino ang labing maayong ruta, nga sa dayag sila walay timaang mga mapa o mga poste sa paggiya kanila?

Ang biologong si James L. Gould nag-ingon nga ang “pagkahibalo [sa langgam] sa mapa malagmit magpabilin ingon nga mao ang labing maikyason ug makaiikag nga misteryo sa batasan sa kahayopan.”

Ang Hunahuna nga Anaa sa Luyo sa Misteryo

Ang dayag gayod kaayo mao nga ang paglalin sa langgam maoy kinaiyanhon nga batasan. Daghang espisye sa mga langgam sa genetikong paagi naprograma sa paglalin sa pipila ka panahon sa tuig, ug sila natawo nga may mga katakos ug mga pagsabot nga gikinahanglan aron malamposong makanabigar. Diin gikan kanang kinaiyanhong katakos?

Sa makataronganon, kining kinaiyanhong kaalam nagagikan lamang sa usa ka maalamong Maglalalang, kinsa makahimo sa “pagprograma” sa genetikanhong kodigo sa mga langgam. Ang Diyos prangkang nangutana sa patriarkang si Job: “Nakakat-on ba ang banog sa paglupad gikan kanimo sa dihang pabuklaron niini ang iyang mga pako padulong sa habagatan?”​—Job 39:​26, Today’s English Version.

Human sa usa ka gatos ka tuig sa masangkaron nga pagpanukiduki bahin sa paglalin sa mga langgam, ang mga siyentipiko nakadangat sa pagtahod sa gagmayng mga utok sa langgam. Human nalaraw ang pangunang mga ruta sa paglalin, ang mga siyentipiko nakurat lamang sa katingalahang mga distansiyang luparon sa pipila ka langgam. Sa matag kaliwatan, sa tingpamulak ug sa tinghunlak, tadlason sa milyonmilyong mga langgam nga tiglalin ang globo. Sila monabigar pinaagi sa adlaw sa maadlaw o pinaagi sa mga bituon sa magabii. Sa magkisdom ang klima gamiton nila ang magnetikong natad sa yuta, ug ilang mailhan dayon ang pamilyar nga mga timaan sa yuta. Posible nga sination pa nila ang ilang kaugalingon pinaagi sa baho o sa mga infrasonic wave.

Kon giunsa nila “pagmapa” sa ilang mga panaw nagpabiling usa ka misteryo. Kita nahibalo kon asa paingon ang tanang sayaw; kita wala mahibalo kon sa unsang paagi sila nakaabot didto. Bisan pa, inigkakita nato sa mga sayaw nga dungang magpanon sa tinghunlak, ang mahimo lamang nato mao ang pagpalandong sa katingalahan sa kaalam sa Diyos nga nagpaposible sa ilang paglalin.

[Footnote]

[Kahon sa panid 18]

Hawod nga mga Tiglalin sa Kalibotan

Distansiya. Sa ting-init sa amihanan niadtong 1966, usa ka arctic tern ang nasingsingan sa North Wales, Great Britain. Niadtong Disyembre sa mao gihapong tuig, kini mitungha​—nga tukma gayod​—sa New South Wales, Australia. Kini nakalupad ug kapin sa 18,000 ka kilometros sulod sa unom ka bulan. Ang maong paglupad tingali normal alang sa mga arctic tern. Sa pagdagan sa tuig, ang uban niining mga langgama regular nga molibot sa globo.

Katulinon. Ang mga tohil sa Amerika malagmit mao ang labing kusog kaayong molupad nga mga tiglalin. Ang uban niining mga langgama nakatabok ug 3,200 kilometros sa lawod nga nagbulag sa Hawaii gikan sa Aleutian Islands, Alaska, sa 35 lamang ka oras​—sa aberids nga gikusgong 91 kilometros por ora!

Pagkamalanaton. Ang mga blackpoll warbler sa Amerika del Norte, nga motimbang lamang ug 20 gramos, mao ang labing malanaton nga mga tiglupad. Sa ilang pagpanaw ngadto sa Habagatang Amerika, luparon nila ang 3,700 ka kilometros nga walay hunonghunong tabok sa Atlantiko sa tulo ug tunga ka adlaw lamang. Kining talagsaon kaayong pagsulay sa pagkamalanaton ikatandi sa usa ka tawo nga nagdagan ug 1,900 ka kilometros sa upat ka minutos. Ang paglupad maoy pangandoy usab sa mga tawong nagpakunhod ug timbang​—ang warbler makasunog ug halos katunga sa gibug-aton sa lawas niini.

Pagkauntop. Gawas sa mga sayaw, ang talabong (gipakita sa ibabaw) gidungog usab nga moabot sa untop nga panahon. Gihubit ni manalagnang Jeremias ang talabong ingong langgam nga “nahibalo kaayo sa tinudlong mga panahon” ug sa panahon sa “pag-abot.” (Jeremias 8:7) Duolan sa kinyentos ka libo ka talabong ang moagi gihapon sa Israel matag tingpamulak.

Mga katakos sa pagnabigar. Alang sa mga Manx shearwater wala gayoy dapit nga sama sa kaugalingong pinuy-anan. Usa ka baye nga langgam nga gikuha gikan sa iyang salag sa Great Britain gibuhian sa mga 5,000 ka kilometros ang kalay-on didto sa Boston, T.B.A. Iyang gitabok ang Atlantiko sa 12 1/2 ka adlaw ug miabot sa pinuy-anan una pa nahatod ang sulat pinaagig ayroplano nga naghatag sa mga detalye bahin sa pagbuhi kaniya. Ang maong paglupad labaw pang katingalahan tungod kay kining mga langgama wala pa gayod makatabok sa North Atlantic sa ilang mga panaw sa paglalin.

[Hulagway sa panid 16]

Ang talabong untop gayod sa panahong mobalik sa mga salag niini matag tuig

[Hulagway sa panid 17]

Mga crane nga nanglalin sa naandang pormang-V

[Picture Credit Line sa panid 15]

Letrato: Caja Salamanca y Soria