Ang Aprikanhong Tunghaan—Unsay Gitudlo Niini?

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA GHANA

ANG Aprikanhong tunghaan? Ang ubang mga taga-Kasadpan tingali makurat sa pagkahibalo nga ang maong kahikayan aktuwal nga naglungtad sa nangaging mga panahon. Ikasubong isulti, ang paglarawan sa Hollywood sa Aprikano ingong makuyawng mga luog nga naghawid ug bangkaw mao gihapoy anaa sa hunahuna sa mga tawo. Daghan ang dili makahanduraw kon sa unsang paagi ang mga Aprikano sa nangaging panahon maisip nga edukado.

Tinuod nga ang mga Aprikano nga gimatuto sa tradisyonal nga mga katilingban wala makadawat ug pagbansay sa pagtuon sa libro ug pormal nga pagbansay diha sa saring. Ugaling, sa dugay nang panahon una pa miabot ang Uropanhong matang sa pormal nga edukasyon niini nga kontinente, daghang Aprikanhong mga katilingban adunay epektibong mga sistema sa edukasyon nga nakatabang sa kabataan nga masangkapan ug maayo sa paglihok ug sa paglambo sa ilang lokal nga kultura. Tagda, pananglitan, ang edukasyon sa mga Akan, ang Twi-ug-sinultihang mga tawo sa Ghana.

Edukasyon Diha sa Balay

Taliwala sa mga Akan, ang balay nagsilbing saring sa primariya. Ang edukasyon sa bata magsugod samtang siya nagtuon sa pagsulti gikan sa iyang mga ginikanan. Sa samang higayon, siya usab nagdawat sa iyang unang mga leksiyon sa hustong pamatasan. Pananglitan, kon pangomostahon sa usa ka bisita sa balay ang bata, ang bata tudloan sa husto, matinahorong tubag. Unya, kon sugoon ang bata, sultihan siya sa matinahorong paagi sa paghatod sa bisan unsang mensahe nga buot ipasa.

Ang pilosopiya sa edukasyon sa mga Akan kaamgid nianang gipahayag sa Bibliya diha sa Proverbio 22:6: “Bansaya ang batang lalaki diha sa dalan nga iyang pagalaktan; bisan kon siya matigulang na siya dili mobiya gikan niana.” Ang mga ginikanan, ilabina ang amahan, may kaikag sa pagmatuto sa bata. Nagkanayon ang sanglitanan sa mga Akan: “Kon ang bata dili liwat sa iyang inahan, siya liwat sa iyang amahan.”

Samtang magdako ang bata, magdako usab ang giladmon sa iyang edukasyon. Ang mga leksiyon bahin sa kinabuhi gipasa, dili pinaagi sa mga libro, kondili pinaagi sa hinanduraw nga mga estorya, sama niadtong bahin sa tinumotumong lawa nga ginganlag Kwaku Ananse. Pagkagusto kaayo niining mga estoryaha ang mga bata! Sa huyohoy sa sayo nga kagabhion, o sa bulanon tugnawng gabii, manglingkod sila palibot sa daob ug malingaw kaayo niining mga estoryaha bahin sa kadaogan ug kapildihan.

Ang usa sa iladong estorya naghinugilon bahin kang Ananse nga mipanaw sa tibuok kalibotan aron ibutang ang tanang kaalam sa kalibotan diha sa usa ka kolon. Sa daw hapit nang matapos ang iyang misyon, midesider siya sa pagbitay sa kolon sa itaas sa kahoy, aron walay usa ang makabaton niini nga kaalam. Iyang gisugdan ang malisod nga pagkatkat sa kahoy, ang punog-kaalam nga kolon gihikot sa pisi ug nagbitay gikan sa iyang tiyan. Samtang naningkamot siya sa pagkatkat, ang iyang kamagulangang anak nga lalaki, si Ntikuma, mitungha ug gitawag si Ananse: “Oy, Tay! Kinsa ba goy mokatkat ug kahoy nga adunay kolon sa iyang tiyan? Nganong dili kana ibutang sa imong likod aron maayo ang imong paglihoklihok?” Mitan-aw si Ananse sa ubos diha sa iyang anak ug misinggit: “Kinsa ka uroy nga manudlo nako?”

Apan karon nadayag nga may kaalam pa nga nagpabilin sa gawas sa iyang kolon! Nasuko niini nga kaamgohan, gihulog ni Ananse ang kolon, nga nagpusgay niana ug nagpabuagsa sa tanang kaalam. Kadtong unang nakaabot didto nangahimong mga maalamon. Ang leksiyon: Walay usa ang bug-os nakapanag-iya sa kaalam. Busa ang mga Akan moingon: “Ang usa ka ulo dili mahimong usa ka konseho.”​—Itandi ang Proverbio 15:22; 24:6.

Mga Kahanas sa Kinabuhi

Naglakip usab sa edukasyon sa mga Akan ang pagbansay sa mga kahanas sa kinabuhi. Ang kadaghanan sa mga batang lalaki mokuha sa trabaho sa ilang amahan​—kasagaran panguma. Apan aduna pay ubang mga kahanas nga kinahanglang pagatun-an, sama sa pangayam, pananggot, ug mga obra sama sa paghimog basket. Alang sa mas makuting mga obra, sama sa pagkulit ug kahoy o paghabol, ang mga batang lalaki magpaaprentis aron mahimong hanas nga mamumuo. Ug ang mga batang babaye? Ang ilang pagbansay nasentro ilabina sa mga buluhaton sa balay sama sa pagkuha sa lana gikan sa utanon, paghimog sabon ug paggamag mga kolon, pagbilik ug hilo, ug sa susama niini.

Ang siyensiya maoy lakip sa tradisyonal nga “kurso” sa tunghaan. Ang kahibalo bahin sa yerba nga magamit sa pagtambal, sa pagpreparar ug pagpadapat niini, gipasa gikan sa amahan ngadto sa anak nga lalaki o gikan sa apohan ngadto sa apo. Ang bata makakat-on usab sa pagkuwenta, ginamit ang mga tudlo ug mga diyolin, mga bato, ug mga timaan sa mga lipak. Ang mga dula sama sa oware ug checkers makapahait sa mga katakos sa pagkuwenta.

Pinaagi sa pagtambong ug mga husay sa mga korte nga bukas alang sa publiko, ang batan-ong mga Akan makakat-on usab sa mga sistema sa politika ug hudisyal. Ang mga paglubong maingon man ang masadyang mga okasyon maoy kahigayonan sa pagsabot sa lokal nga mga awit sa patay, balak, kasaysayan, musika, pagtambol, ug pagsayaw.

Responsibilidad sa Komunidad

Taliwala sa mga Akan, ang bata dili ilain gikan sa ubang tawo. Sayo sa kinabuhi pasabton siya sa iyang responsibilidad sa komunidad. Iyang makat-onan ang iyang unang mga leksiyon niining bahina sa dihang siya makigdula sa iyang mga higala. Sa ulahi nga mga tuig makigbahin siya sa mga kalihokan sa pagtabang sama sa pagtrabaho sa komunidad. Kon siya magpabadlong, ipahamtang ang silot, dili lamang sa iyang mga ginikanan kondili sa bisan kinsang hamtong nga membro sa komunidad. Sa pagkamatuod, gilantaw nga moral nga obligasyon sa usa ka hamtong ang pagdisiplina sa kang bisan kinsang bata nga magpabadlong.

Ang maong disiplina dawaton ug maayo tungod kay ang mga bata gitudloan sa pagbaton ug taas nga pagtamod sa mga hamtong. Gani, naandan sa mga Akan ang pag-ingon: “Ang usa ka babayeng tigulang dili apohan sa usa lamang ka tawo.” Ang pagtahod ug pag-alagad sa tigulang maoy usa ka obligasyon. Ug ang si bisan kinsa nga bata nga, sa walay maayong katarongan, mobalibad sa pag-alagad sa usa ka hamtong isumbong ngadto sa iyang mga ginikanan.

Relihiyosong Edukasyon

Relihiyoso kaayo ang mga Akan, nga may matinahorong tinamdan sa kinaiyahan ug sa wala-hiilhi nga uniberso. Tinuod, daghan kaayong mga diyos ang ilang gituohan. Bisan pa, ang mga Akan nagtuo nga naglungtad ang usa ka Supremong Persona. (Roma 1:20) Ang pulong sa mga Akan alang sa “Diyos,” bisan kinsa nga diyos, maoy onyame. Ugaling, alang sa mga Akan kanang pulonga daw dili-igo sa pagbatbat sa Maglalalang. Busa, ilang gitawag siya nga Onyankopon, nga nagkahulogang “ang Diyos nga Mao ang Bugtong nga Dakong Usa.”

Ang ubos-ubos nga diyos gisimba sa pagtuo nga mao kini ang kahikayan sa Usa nga Dako nga Diyos. Sa ilang mga hunahuna kaamgid kini sa paagi nga ang pangulong hepe gialagaran sa ubos-ubos nga dibisyonal nga mga hepe. Bisan pa, ang matag Akan nga bata gitudloan niining relihiyona.

Tradisyonal nga Edukasyon Karon

Sa katuigang dili pa dugay minilyong mga Aprikano milalin sa dagkong mga siyudad diin ang pormal nga edukasyon halos mao nay mipuli sa tradisyonal nga paagi sa edukasyon. Bisan pa, ang tradisyonal nga Aprikanhong tunghaan nagpadayon sa paglambo diha sa pila ka komunidad, ilabina sa mga baryo. Ngani, ang ubang mga Aprikano nakabenepisyo pa sa tradisyonal ug sa pormal nga mga edukasyon!

Tagda, pananglitan, ang usa ka Kristohanong ministro sa Ghana nga ginganlag Alfred. Bisan pag nakatungha sa pormal nga edukasyon, taas kaayo siya ug pagtamod sa daghang bahin sa tradisyonal nga paagi sa kinabuhi. Nag-ingon si Alfred: “Ang kadaghanan sa akong wala makaeskuyla nga mga paryenteng lalaki, bisan tuod nakabaton lamang sa ilang tradisyonal nga pagbansay, maoy maayo kaayong mga magtutudlo sa praktikal nga mga bahin sa kinabuhi. Ang pagtrabaho uban sa isigka-Kristohanon taliwala kanila nagtudlo kanako ug daghang epektibong mga paagi sa pagtanyag sa akong mensahe diha sa yano, praktikal nga estilo. Busa makahimo ako sa pag-abot sa mga tawo nga may tradisyonal nga kahibalo maingon man niadtong may pormal nga edukasyon. Masubsob, mogamit ako ug sanglitanan o ilustrasyon nga gamiton niining mga tawhana, ayohon kini pagbalay, ug ilakip kini diha sa akong mga pakigpulong sa Bibliya. Sagad makapukaw kini ug madasig nga palakpak gikan sa mamiminaw! Apan, sa pagkatinuod, ang pasidungog iya niining mga lalaki ug mga babaye nga nabansay sa tradisyonal nga paagi.”

Nan, matin-aw, ang Aprikanhong tunghaan adunay daghang dalayegong mga bahin ug takos sa pagtahod, dili pagtamay. Tingali kini wala makapatunghag mga hawod sa teknolohiya, apan kini nakapatunghag malig-ong gambalay sa pamilya, diwa sa komunidad, ug mga tawo nga mahait ug hunahuna, maayong mopakatawa, ug manggihatagon, maabiabihong espiritu. Nan, dili ikahibulong nga daghang siyudad sa Aprika ang naningkamot nga magkakontak kanunay sa mga paryente nga nagpuyo sa mga baryo pinaagi sa pagduaw panagsa. May bakikaw nga mga gutlo ang maong mga okasyon. Ang mga siyudadnon sagad masayop kon bahin sa tradisyonal nga mga batasan. Sagad sila dili mahibalo, pananglitan, nga kon makiglamano ka diha sa usa ka grupo, ang “angay” nga paagi sa paghimo niini mao ang pagsugod gikan sa tuo ngadto sa wala. Sa gihapon, ang maong mga pagduaw mahimong makapalagsik sa matag usa.

Bisan pa niana, kinahanglang dawaton nga samtang ang tradisyonal nga tunghaan sa Aprika nagtudlog pagtahod ug debosyon, kini wala magtudlo sa nagahatag-kinabuhi nga kahibalo bahin kang Jehova ug sa iyang Anak, si Jesu-Kristo. (Juan 17:3) Pribilehiyo sa mga Saksi ni Jehova ang pagtrabaho taliwala sa mga Akan ug sa ubang etnikong mga grupo sa Aprika sa pagtagana niining hinungdanong kahibalo. Sila nakatudlo ug libolibong mga Aprikano nga kulang ug pormal nga edukasyon sa pagbasa ug pagsulat aron sila makatuon sa Pulong sa Diyos mismo. Alang niadtong “mahunahunaon sa ilang espirituwal nga panginahanglan,” kini mao ang labing hinungdanong edukasyon nga posibleng mabatonan sa usa ka tawo.​—Mateo 5:3.

[Mga hulagway sa panid 25]

Taliwala sa mga Akan, pailhon ang bata sa iyang responsibilidad sa komunidad

[Hulagway sa panid 26]

Mga Kingdom Hall sa mga Saksi ni Jehova nagtaganag mga klase sa pagbasa ug pagsulat