Mga Bato nga Manglupad

NAKAKITA ka ba sukad ug bulalakaw nga nagdilaab latas sa langit sa usa ka gabii nga walay dag-om? Tingali sa dili magdugay makakita ka rag usa. Sumala sa mga siyentipiko kining mga kuwitis sa kinaiyahan magkudlit sa ilang mga dalan latas sa kalangitan sa planetang yuta ug mga 200,000,000 ka higayon matag adlaw!

Unsa kini sila? Yano kini silang mga piraso sa batoon o metalikong materya nga nailhang mga meteoroid nga mosiga tungod sa hataas nga temperatura inigsulod nila sa atmospera sa yuta. Ang masanag nga kilab nga ilang ikudlit latas sa langit sumala sa obserbasyon sa yuta gitawag nga meteor.

Kadaghanan sa mga meteoroid maugdaw una pa sila makaabot sa yuta, apan ang pipila dili maugdaw sa hilabihang kainit ug makaabot sa yuta. Kini gitawag nga mga meteorite. Gibanabana sa pipila ka siyentipiko nga matag adlaw mga 1,000 ka tonelada niining nagalupad nga bato ang gideposito sa yuta.a

Kining maong mga pagkahagsa dili kaayo peligroso sa mga tawo, sa dakong bahin tungod sa gigamyon niining nagalupad nga mga bato. Sa pagkamatuod, kadaghanan sa mga meteor gipahinabo sa mga meteorite nga ang gigamyon sama ra sa lugas sa balas. (Tan-awa ang kahon, “Mga Bato Gikan sa Kawanangan”) Apan komosta na man ang linibong mas dagkong mga bato nga naglupad sa kawanangan? Tagda, pananglitan, ang usa nga nailhang Ceres, nga mga 1,000 kilometros ang diametro! Ug dihay mga 30 ka ubang iladong mga bato nga dunay diametro nga mas dako pa sa 190 kilometros. Kining mas dagkong mga bato sa pagkatinuod maoy gagmayng mga planeta. Ang mga siyentipiko nagtawag kanila ingong mga asteroid.

Komosta na man kon usa niining mga asteroid ang mahagsa sa yuta? Kining dayag nga hulga maoy usa ka mahinungdanong katarongan kon nganong gitun-an sa mga siyentipiko ang mga asteroid. Bisan tuod nga kadaghanan sa mga asteroid tig-orbit diha sa dapit tali sa Mars ug Jupiter, nasubay sa mga astronomo ang pipila nga sa aktuwal molabang diay sa orbit sa yuta. Ang hulga sa panagbanggaay gipamatud-an sa paglungtad sa dagkong mga bangag sama sa Meteor Crater (gitawag usab ug Barringer Crater) duol sa Flagstaff, Arizona, T.B.A. Usa sa mga teoriya sa pagkapuo sa mga dinosaur mao nga ang usa ka kusog nga panagbangga nag-usab sa atmospera ug nagpahinabo sa yuta sa usa ka dugayng yugto sa tingtugnaw nga tungod niana ang mga dinosaur dili mabuhi.

Ang maong malaglagong panagbangga karon malagmit molaglag sa katawhan. Hinunoa, ang Bibliya nagpunting nga “ang mga matarong mismo magapanunod sa yuta, ug sila magapuyo sa walay kataposan sa ibabaw niana.”​—Salmo 37:29.

[Footnote]

[Kahon sa panid 23]

Usa ka Bola nga Kalayo sa Videotape

Ang pipila ka meteor talagsaon sa kahayag ug kadakoon. Sila nailhang mga bola nga kalayo. Niadtong Oktubre 9, 1992, ang bola nga kalayo nga gipakita diha sa letrato sa ibabaw mitadlas sa kalangitan ibabaw sa pipila ka estado sa Tinipong Bansa. Ang bola nga kalayo unang nakit-an ibabaw sa West Virginia ug mipakita sa kapin sa 700 kilometros nga gilapdon sa yuta. Usa ka tipik, nga may gibug-atong mga 12 ka kilo, nahulog sa usa ka kotseng giparking sa Peekskill, New York.

Ang nakahimo niining panghitabo nga talagsaon mao nga tungod sa pasaghid nga anggulo sa pagsulod sa meteoroid sa atmospera, usa ka masilaw nga bolang kalayo ang napatungha nga midurar ug kapin sa 40 segundos. Kini nakahatag ug walay kasamang kahigayonan aron marekord kini sa video, ug kini gihimo gikan sa labing menos 14 ka lainlaing mga punto de vista. Sumala sa magasing Nature, “mao kini ang unang mga lilas sa usa ka bola nga kalayo diin dunay nakuha nga meteorite.”

Ang bola nga kalayo nabungkag ngadto sa labing menos 70 ka tipik, nga makita diha sa pipila sa mga videotape ingong tinagsatagsang nagabaga nga mga udyong. Bisan tuod usa lamang ka meteorite ang nakaplagan gikan niining maong panghitabo, ang mga siyentipiko nagtuo nga usa o kapin pa sa ubang mga tinipik ang mahimong nakalusot sa atmospera ug nahagsa sa yuta. Mao kanay nabilin sa dakong meteoroid nga kanhi may gibug-atong 20 ka tonelada.

[Kahon sa panid 24]

Mga Bato Gikan sa Kawanangan

Asteroid: Nailhan usab ingong planetoid o usa ka gamayng planeta. Kining hilabihang gagmaya nga mga planeta nagbiyahe diha sa orbit tuyok sa adlaw. Kadaghanan dunay dili-regular nga mga korte nga mahimong magpaila nga sila maoy mga tinipik sa kanhi usa ka mas dagkong mga butang.

Meteoroid: Usa ka gamayng piraso sa metaliko o batoong materya nga naglutawlutaw diha sa wanang o mahulog lahos sa atmospera. Ang pila ka siyentipiko naghunahuna nga kadaghanan sa mga meteoroid maoy mga tinipik gikan sa mga asteroid nga mitungha gumikan sa mga panagbanggaay o batoong mga kagun-oban gikan sa nahanawng mga kometa.

Meteor: Sa dihang ang usa ka meteoroid makasulod sa atmospera sa yuta, ang bag-id sa hangin makapatunghag hilabihang kainit ug pagbaga. Kining maong badlis sa nagabaga nga mga gas makita sa makadiyut ingong usa ka badlis sa kahayag diha sa langit. Ang badlis sa kahayag gitawag ingong meteor. Daghan nagtawag niini ug bulalakaw o nahulog nga bituon. Kadaghanan sa mga meteor unang makita sa dihang sila anaa sa mga 100 kilometros sa ibabaw sa nawong sa yuta.

Meteorite: Usahay ang usa ka meteoroid dako kaayo nga dili kini bug-os maugdaw sa dihang mosulod sa atong atmospera, ug kini mahagsa sa yuta. Ang meteorite maoy termino alang sa maong meteoroid. Hayan ang pila dako kaayo ug bug-at. Usa ka meteorite sa Namibia, Aprika, may gibug-atong kapin sa 60 ka tonelada. Ang ubang dagkong mga meteorite nga may gibug-atong 15 ka tonelada o kapin pa nakaplagan sa Greenland, Mexico, ug Tinipong Bansa.

[Kahon/​Hulagway sa panid 24]

Si Ida ug ang Anak Niini nga Bulan

Samtang nagkuhag letrato sa usa ka asteroid nga ginganlag Ida, ang salakwanang nga Galileo, sa nagpaingon kini sa Jupiter, nakahimog wala damhang diskobre​—ang unang dokumentadong pananglitan sa usa ka bulan nga naglibot sa usa ka asteroid. Sama sa gitaho sa Sky and Telescope, gibanabana sa mga siyentipiko nga kining korteg-itlog nga bulan, nga ginganlag Dactyl, may sukod nga 1.6 kilometros por 1.2 kilometros. Ang orbit niini maoy mga 100 kilometros gikan sa sentro sa asteroid Ida, nga may sukod nga 56 kilometros por 21 kilometros. Ang mga hiyas sa ilang infrared nga bulok nagasugyot nga ang Ida ug ang gamay niini nga bulan maoy bahin sa pamilyang Koronis sa mga asteroid, nga gituohang mga tinipik sa nag-inusara, dakong bato nga nabungkag tungod sa usa ka panagbangga diha sa kawanangan.

[Credit Line]

Letrato sa NASA/​JPL

[Hulagway sa panid 25]

Ang Meteor Crater, duol sa Flagstaff, Arizona, T.B.A. maoy 1,200 metros sa diametro ug 200 metros ang giladmon

[Credit Line]

Photo by D. J. Roddy and K. Zeller, U.S. Geological Survey

[Picture Credit Line sa panid 23]

Sara Eichmiller Ruck