Atong Delikadong Planeta—Komosta ang Ugma-Damlag?
DUHA ka gatos ka tuig kanhi, ang Amerikanong estadista nga si Patrick Henry miingon: “Wala akoy nasayrang paagi aron pagtagna sa ugma-damlag gawas nga pinaagi sa kagahapon.” Sa nangagi, giyatakan sa tawo ang kalikopan. Magbag-o ba kaha siya ugma-damlag? Sa pagkakaron, dili makapadasig ang mga ilhanan.
Bisan pag nahimo ang pila ka dalayegong pag-uswag, kini hapawhapaw lamang, kay mga simtoma maoy gisulbad imbes ang mga hinungdan. Kon giagay-ay ang usa ka balay, ang pagpintura sa mga parteng kahoy dili mopugong sa pagkahugno niini. Ang makaluwas lamang niini mao ang usa ka dakong kausaban sa tigbalayon. Sa susama, kinahanglang bag-ohon ang paagi sa paggamit sa tawo niining planetaha. Dili igo ang yanong pagkontrolar sa kadaot.
Sa pag-analisar sa mga resulta sa 20 ka tuig nga mga pagkontrolar sa kalikopan sa Tinipong Bansa, usa ka eksperto mihinapos nga “ang pag-atake sa kalikopan dili makontrolar nga epektibo, apan kinahanglang masanta.” Dayag, ang pagsanta sa polusyon labi pang maayo kay sa pag-ayo sa daotang mga epekto niini. Apan aron makab-ot ang maong tumong kinahanglan gayod ang pasukaranang kausaban sa tawhanong katilingban ug ipunting sa dakong negosyo. Ang librong Caring for the Earth miila nga ang pag-atiman sa yuta nagkinahanglag “mga sukdanan, mga ekonomiya ug mga katilingban nga lahi gikan sa kadaghanan nga naglungtad karong adlawa.” Unsay pipila niining maong mga sukdanan nga kinahanglang usbon aron pagluwas sa planeta?
Nakagamot nga mga Hinungdan sa Krisis
Kahakog. Ang pagbutang pag-una sa intereses sa planeta kay sa mapanghimulosnong mga tawo mao ang unang kinahanglanong tikang padulong sa pagpanalipod sa kalikopan. Bisan pa niana, diyutay ra ang andam nga mobiya sa dinatong estilo-sa-kinabuhi, bisan pag kana mahimong magdaot sa planeta alang sa umaabot nga mga kaliwatan. Sa dihang ang gobyerno sa Netherlands—usa sa labing nahugawan nga mga nasod sa Kasadpang Uropa—misulay paglimite sa pagbiyahe pinaagig kotse ingong bahin sa usa ka kontra-polusyong kampanya, ang kanat nga pagsupak miguba sa plano. Bisan pag ang mga karsada sa Netherlands mao ang labing guot sa kalibotan, ang mga motorista dili gayod andam mosurender sa ilang kagawasan sa pagbiyahe pinaagig kotse.
Ang interes-sa-kaugalingon magaapektar sa mga tighimog desisyon ingon man sa katilingban. Ang mga politiko magpanuko sa pagpatuman sa mga polisa labot sa kalikopan nga basin makawagtang ug boto alang kanila, ug ang mga industriyalista mosinta sa bisan unsang mga sugyot nga mahimong makadaot sa ganansiya ug ekonomikanhong pagtubo.
Kadalo. Kon bahin na sa pagpili tali sa ganansiya ug konserbasyon, ang salapi sagad nga labawg gahom ug impluwensiya. Ang gamhanang mga industriya mangampanya sa pagpamenos sa pagkontrolar sa polusyon o bug-os nga paglikay sa mga lagda sa gobyerno. Ang kadaot sa hut-ong sa ozone naghulagway niining sulirana. Ingon ka ulahi sa Marso 1988, ang tsirman sa usa ka dakong kemikal nga kompaniya sa T.B. mipahayag: “Sa pagkakaron, ang siyentipikanhong ebidensiya wala mopunting sa panginahanglan alang sa dakong mga pagpakunhod sa buga sa CFC.”
Bisan pa niana, ang samang kompaniya misugyot sa pagwagtang sa bug-os sa chlorofluorocarbons (CFCs). Usa ka kausaban sa kasingkasing? “Kadto walay labot sa kon kaha gidaot o wala ang kalikopan,” mipatin-aw si Mostafa Tolba, direktor-heneral sa United Nations Environment Programme (UNEP). “Kadtong tanan maoy [bahin] sa kon kinsay makaangkon ug [ekonomikanhong] bentaha.” Karon daghang siyentipiko ang nakaamgo nga ang pagdaot sa hut-ong sa ozone maoy usa sa kinagrabehang ginamag-tawo nga mga katalagman sa kalikopan sa kasaysayan.
Kaignorante. Daghan kaayo ang wala nato mahibaloi. “Kita diyutay ra gihapon ug nasayran bahin sa kadagaya sa kinabuhi diha sa tropikanhong bagang kalasangan,” misaysay si Peter H. Raven, direktor sa Missouri Botanical Garden. “Katingad-anan, mas daghan—daghan kaayo—ang atong nahibaloan bahin sa nawong sa bulan.” Matuod usab kana bahin sa atmospera. Unsa ka daghang karbon dioksido ang ikapadayon nato pagbuga ngadto sa kahanginan nga dili maapektahan ang klima sa tibuok kalibotan? Walay nasayod. Apan sumala sa giingon sa magasing Time, “dinanghag ang pagpaagom sa kinaiyahan sa ingon ka dagko kaayong mga eksperimento sa dihang ang sangpotanan wala hisayri ug ang posibleng mga resulta maoy makalilisang kaayo nga palandongon.”
Sumala sa mga banabana sa UNEP, posible nga ang pagkawagtang sa ozone sa kataposan niining dekadaha sa ngadtongadto magpahinabo ug ginatos ka libo nga bag-ong mga kaso sa kanser sa panit kada tuig. Ang epekto diha sa mga tanom ug mga pangisda wala pa hisayri, apan gidahom nga kini dako.
Mubog-panglantaw nga mga punto de vista. Lahi sa ubang mga katalagman, ang mga suliran labot sa kalikopan malipoton nga motungha kanato. Mobabag kini sa mga paningkamot nga ipatungha ang duyogay nga paglihok sa dili pa mahitabo ang malungtarong kadaot. Ang librong Saving the Planet nagtandi sa atong presenteng kahimtang ngadto sa iya sa padulong sa kamatayon nga mga pasahero sakay sa naguba na nga Titanic niadtong 1912: “Diyutay ra ang nahibalo sa gidak-on sa posibleng trahedya.” Nagtuo ang mga awtor nga ang planeta maluwas lamang kon ang mga politiko ug mga negosyante moatubang sa kamatuoran ug maghunahuna bahin sa mosaler nga tagdugay nga mga solusyon inay sa makadiyut nga mga kaayohan.
Mahunahunaon-sa-kaugalingong mga tinamdan. Sa Tigom Bahin sa Yuta niadtong 1992, ang Espanyol nga primer ministro nga si Felipe González mipunting nga “ang problema maoy globonhon, ug ang solusyon kinahanglang globonhon.” Tinuod kana, apan ang pagkaplag ug mga solusyon nga madawat sa tibuok yuta maoy usa ka nagbuntaog nga tahas. Usa ka delegado sa T.B. ngadto sa Tigom Bahin sa Yuta miingon nga prangka: “Dili biyaan sa mga Amerikano ang ilang estilo-sa-kinabuhi.” Ang Indian nga batid sa kalikopan nga si Maneka Gandhi, sa laing bahin, mireklamo nga “ang usa ka bata sa Kasadpan mogamit ug sama sa gidaghanon nga magamit sa 125 ka tawo sa Silangan.” Miangkon siya nga “halos ang tanang kadaot sa kalikopan sa Silangan maoy tungod sa paggamit diha sa Kasadpan.” Matag karon ug unya, ang internasyonal nga mga paninguha nga mapaarang-arang ang kalikopan nahugno tungod sa mahunahunaon-sa-kaugalingong nasodnong intereses.
Bisan pa niining tanang pasukaranang mga suliran, adunay mga katarongan nga molantaw sa ugma-damlag nga masaligon. Usa niini mao ang pagkaelastiko sa sistema sa depensa sa atong planeta.
Ang Pagkaayo sa Yuta
Sama sa lawas sa tawo, ang yuta adunay katingad-anang katakos sa pag-ayo sa kaugalingon. Usa ka talagsaong pananglitan niini nahitabo sa miaging siglo. Niadtong 1883 ang Indonesian nga bolkanikong isla sa Krakatau (Krakatoa) mibuto sa labihan ka dakong pagbuto nga nadunggan halos 5,000 ka kilometros nga gilay-on. Halos 21 kubikong kilometrong materya ang gisalibay ngadto sa kahanginan, ug dos-tersiya sa isla ang nawala sa ilalom sa dagat. Siyam ka bulan sa ulahi ang bugtong timaan sa kinabuhi mao ang usa ka mikroskopikanhong lawalawa. Karong adlawa ang tibuok nga isla naputos sa labong tropikanhong mga talamnon, nga maoy puy-anan sa ginatos ka espisyeng mga langgam, mga mamalya, mga halas, ug mga insekto. Walay duhaduha nga kining pagkanaulian nabuligan sa panalipod nga gipahimuslan sa isla ingong bahin sa Ujung Kulon National Park.
Ang pagpanaot sa tawo mahimong mawagtang usab. Sa nahaigong panahon, ang yuta mamaayo sa kaugalingon. Ang pangutana mao, Ang mga tawo mohatag ba sa yuta sa pahulay nga gikinahanglan niini? Lagmit dili. Apan adunay Usa nga matinguhaon gayod nga pasagdang ang atong planeta mamaayo sa kaugalingon—ang Usa nga naglalang niini.
“Papaglipaya ang Yuta”
Dili gayod katuyoan sa Diyos nga daoton sa tawo ang yuta. Gisugo niya si Adan nga ‘tikaron ug atimanon’ ang tanaman sa Eden. (Genesis 2:15) Ang paghunahuna ni Jehova sa pagpanalipod sa kalikopan napasundayag usab diha sa daghang balaod nga iyang gihatag ngadto sa mga Israelinhon. Pananglitan, gisugo sila nga pasagdan ang yuta nga dili matamnan kas-a matag pito ka tuig—ang tuig nga Igpapahulay. (Exodo 23:10, 11) Sa dihang ang mga Israelinhon subsob nga wala magtagad niini ug sa ubang mga sugo sa Diyos, sa kataposan si Jehova nagtugot sa mga Babilonyanhon sa paghimo sa yuta nga awaaw, nga unya nagpabiling walay molupyo sulod ug 70 ka tuig “hangtod nga nabayran sa yuta ang mga igpapahulay niini.” (2 Cronicas 36:21) Tungod niining panig-ingnan sa kasaysayan, dili katingad-ang ang Bibliya nag-ingon nga ang Diyos ‘magagun-ob niadtong nagagun-ob sa yuta’ aron ang yuta maulian gikan sa pagdaot sa tawo sa kalikopan.—Pinadayag 11:18.
Kanang lihoka, hinunoa, maoy una lamang nga tikang. Ang paglahutay sa planeta, sumala sa tukmang gipunting sa biyologo nga si Barry Commoner, “nagdepende nga sama sa pagtapos sa pakigbugno batok sa kinaiyahan ug pagtapos sa mga gubat taliwala sa atong kaugalingon.” Aron makab-ot ang maong tumong, ang katawhan sa yuta kinahanglang “tinudloan ni Jehova” aron pag-atiman sa usag usa ug pag-atiman sa ilang yutang pinuy-anan. Ingong sangpotanan, ang ilang pakigdait mao unyay “dagaya.”—Isaias 54:13.
Gipasaligan kita sa Diyos nga aduna unyay pagbag-o sa mga ecosystem sa yuta. Inay nga moabante nga way-hunong, ang mga desyerto “mamulak ingon sa rosas.” (Isaias 35:1) Imbes sa mga kanihit sa pagkaon, aduna unyay “daghang trigo sa yuta.” (Salmo 72:16) Imbes mamatay gumikan sa polusyon, ang mga suba “mopakpak sa ilang mga kamot.”—Salmo 98:8.
Kanus-a ba mahitabo ang maong pagbag-o? Sa dihang “si Jehova mismo nahimong hari.” (Salmo 96:10) Ang pagmando sa Diyos magpasalig sa panalangin alang sa matag buhing butang sa yuta. “Papaglipaya ang yuta,” matod sa salmista. “Papaglanoga ang dagat, ug ang tanan nga anaa niini; pasadyaa ang mga kapatagan, ug ang tanan nga anaa niini. Unya ang tanang kahoy sa lasang moawit tungod sa kangaya.”—Salmo 96:11, 12, New International Version.
Ang usa ka yuta nga gipanalanginan sa Maglalalang niini ug gimandoan diha sa pagkamatarong adunay mahimayaong ugma-damlag. Ang Bibliya nagbatbat sa mga resulta: “Ang pagkamatarong ug ang pakigdait—sila naghalokay sa usag usa. Ang kamatuoran mismo mogitib gikan sa yuta mismo, ug ang pagkamatarong modungaw gikan sa mga langit mismo. Usab, si Jehova, sa iyang bahin, mohatag kon unsay maayo, ug ang atong yuta mismo mohatag sa iyang abot.” (Salmo 85:10-12) Sa dihang mamanagbanag na ang maong adlaw, ang atong planeta dili na unya mameligro sa walay kataposan.
[Hulagway sa panid 13]
Sama sa lawas sa tawo, ang yuta adunay katingad-ang katakos sa pag-ayo sa kaugalingon