Pagpaniid sa Kalibotan
Ang Sekreto sa Kalipay?
Bisan tuod ang mga Briton mas himsog ug mas adunahan kay sa kahimtang nila 25 ka tuig kanhi, sila sa katibuk-an menos ug kalipay, sumala sa usa ka surbi nga gitaho sa The Daily Telegraph sa London. Usa ka Amerikanong sosyologo, nga miuyon niining maong mga kaplag sa Social Trends Report gikan sa Central Statistical Office, nagpamatuod nga ang tinuod nga kalipay naggikan sa pagkabaton ug “kahulogan sa kinabuhi” lakip “ang pagpangagpas sa mapuslanong mga tumong.” Human mainterbiyo ang duolan sa 400 ka tawo, duha ka tigdukiduki sa New Zealand midangat sa samang konklusyon—giisip sa kadaghanang tawo nga ang kalipay nagsumikad sa “pag-ila sa kahusay ug katuyoan sa ilang paglungtad.” Ang mga minyo ug kadtong may lig-ong relihiyosong mga kombiksiyon mas lagmit nga makasinatig katagbawan. Sa pagkonsiderar sa pag-us-os sa pagtuo sa kaminyoon ug sa relihiyon sa Britanya, ang mantalaan mihinapos nga “ingong usa ka nasod, padayon kitang mahimong mas dili malipayon.”
DNA ug ang Linukot nga mga Basahon sa Patayng Dagat
Ang paghubad sa karaang Linukot nga mga Basahon sa Patayng Dagat nagsugod di pa dugay human sa pagkadiskobre niini sa Judeanhong desyerto niadtong 1947. Hangtod karon, mga 15 ka linukot nga mga basahon ang gihubad. Nagpabilin ang mga 10,000 nga samag-kuko-sa-kumagko nga mga piraso gikan sa uban pang linukot nga mga basahon. Ang pagsumpaysumpay sa mga tipik napamatud-ang makapahigawad. Ang mga daplin dunot na kaayo nga dili na motakdo sama sa usa ka jigsaw puzzle, ug sanglit ang matag piraso naundan sa pipila lamang ka letra, dili malambigit ang kahulogan niini. Karon, sumala sa International Herald Tribune, ang siyensiya makatabang. Sa unsang paagi? Gisulat kini sa mga panit sa mananap, busa ang pagsusi sa tipo sa DNA magpaila sa mga matang, panon, ug indibiduwal nga mananap nga gigikanan sa matag piraso. Kini, naglaom ang mga eskolar, maghimong sayon sa pagklasipikar ug pagtakdo sa mga piraso.
Kaylap nga Pagkadaot sa Pamilya
“Sa tibuok kalibotan, sa samang dato ug pobreng mga nasod, ang gambalay sa pamilyahanong kinabuhi nakasinatig dagkong mga kausaban,” nag-ingon ang The New York Times, nga nagkomento sa usa ka bag-ohayng taho. “Ang kasamok diha sa pamilya dili limitado sa katawhan sa usa ka hut-ong sa katilingban o nasod.” Ang taho, nga gipasikad sa pagtuon sa dinosenang mga nasod sa Population Council, nagpunting sa kasagarang mga panghitabo sama sa miusbawng gidaghanon sa nagdiborsiyo ug nag-uswag nga gidaghanon sa dili-minyong mga inahan. “Ang ideya nga ang pamilya maoy usa ka lig-on ug suod nga yunit diin ang amahan nagsilbing tigpangitag kabuhian ug ang inahan nagsilbing tighatag ug emosyonal nga pag-atiman maoy tumotumo,” matod ni Judith Bruce, nga usa sa mga awtor sa pagtuon. Ang pagkabungkag sa mga kaminyoon, gumikan kaha sa panagbulag, pagbiya, o pagdiborsiyo, tuling nagauswag, ug ang dili-minyong mga inahan nahimong komon halos sa tanang dapit. Pananglitan, ingon ka daghan sa ikatulong bahin sa tanang pagpanganak sa Amihanang Uropa maoy pinaagi sa dili-minyong mga inahan. Ang mga tigdukiduki nagpunting sa “kagawasan sa kababayen-an,” nga naglangkit sa ilang kahimtang sa panalapi ug nagauswag nga papel diha sa trabahoan, ingong pangunang hinungdan sa daghang kausaban diha sa pamilya. Usa ka iladong eksepsiyon sa kasagarang kiling mao ang Hapon, diin ang dili-minyong mga inahan ug nag-inusarang-ginikanan nga mga panimalay medyo talagsaon gihapon. Bisan pa niana, tulo sa upat ka bahin sa diborsiyadong mga amahan didto wala magsustento sa bata.
Mga Sala sa mga Amahan
Ang Ministri sa Relihiyosong mga Kahikayan sa Israel miila nga nagtipig kini ug usa ka sekretong lista sa libolibong Hudiyo nga gidid-an sa pagpakigminyo sa ubang mga Hudiyo tungod sa pagkahimong anak sa gidiling mga relasyon. Ang pipila ka managtrato nga nagplanong magminyo miangkon nga nadiskobrehan lamang nila kini sa dihang ang ilang mga plano sa kaminyoon hapit nang makompleto. Ang Ortodoksong mga rabi maoy mohimo sa kataposang desisyon. Sa dihang si Shoshana Hadad ug Masoud Cohen misulay sa pagparehistro sa ilang kuwatro-anyos nga anak lalaki sa Ministri sa Interyor, nakaplagan nila nga ang ilang kaminyoon sa 1982 maoy imbalido “tungod sa usa ka sala nga nahimo sa pamilya sa asawa mga 2,500 ka tuig kanhi,” taho sa Times Union sa Albany, New York. Kini midugang: “Ang hukom gibase sa usa ka makasaysayanhong tabitabi. Ang mga rabi nagtuo nga usa ka layong katigulangan ni Hadad . . . di-legal nga naminyo sa usa ka diborsiyada sa mga 580 W.K.P.” Sukad niadto, walay usa sa pamilya ni Hadad ang gitugotan nga maminyo kang bisan kinsang nag-apelyedog Cohen. Ang mga nag-apelyedog Cohen giisip nga mga kaliwat sa orihinal nga mga pari sa templo ug kinahanglang mosunod sa linaing mga restriksiyon. “Kon ang usa ka apohan sa tuhod mihimog usa ka butang sulod sa mga adlaw sa Unang Templo, kinahanglan ba kitang moantos gumikan niana niining adlawa?” nangutana si Shoshana. Ang Ministri sa Relihiyosong mga Kahikayan nag-ingon nga ang magtiayon mahimo usab nga mag-atubang ug mga sumbong kriminal tungod sa gihunahunang paglimbong sa rabi nga nagkasal kanila.
Hapit Nang Mahitabo: Unang Nasod sa Asia nga Walay mga Lasang
Ang Pilipinas nag-atubang ug bug-os nga pagkapuril sa kalasangan, nagpasidaan ang United Nations Development Programme (UNDP). “Ang mga pagpit-os sa populasyon ug makapuo nga mga paagi sa pagpamutol ug kahoy” naglaglag sa dugang ug dugang kakahoyan sa Pilipinas. Una pa sa ikaduhang gubat sa kalibotan, 60 ngadto sa 70 porsiento sa nasod ang napuno sa kalasangan. Karong adlawa, 15 porsiento na lamang. “Sa tuig 2000,” nagtaho ang Update, ang mantalaan sa UNDP, “ang Pilipinas mahimong unang nasod sa Asia nga mawad-an sa tanan niining kalasangan ug kakahoyan.”
“Bulahan ang mga Saksi ni Jehova”
Maingon sa daghang ubang nasod, ang usa ka eskandalo bahin sa dugo mibuto sa Italya. Giangkon nga linibong litro sa dugo ang giapod-apod ngadto sa mga sentro nga tig-abuno ug dugo nga walay igong pagsusi o walay tukmang mga pag-amping nga gihimo, sa ingon nagladlad sa linibong tawo sa riyesgo nga mataptan sa mga sakit sama sa AIDS ug hepatitis. Sa pagkomento bahin sa makapakurat nga kahimtang nga nagpalabi sa ganansiya kay sa personal nga panglawas, si Luigi Pintor, editor sa Italyanhong mantalaan nga Il Manifesto, nagsugod sa iyang artikulo niining mga pulonga: “Bulahan ang mga Saksi ni Jehova, kinsa . . . modumili sa pagpaabuno ug dugo tungod sa relihiyosong mga katarongan. Samtang ginabasa nila ang mga mantalaan niining mga adlawa, sila lamang ang dili mabalaka bahin sa nagakahitabo . . . diha sa mga industriya sa dugo ug mga klinika nga nagbaligya ug nag-abuno ug dugo, plasma, ug kalangkit niining mga deribatibo ngadto sa ilang mga isigkatawo.”
Tigpatahom Alang sa mga Elepante
Ang mga elepante sa habagatang Indian nga estado sa Kerala nagapas-an ug bug-at nga mga palas-anon, kasagaran diha sa ilang tag-as nga mga sungo. Apan daghan sa mga elepante ang gigamit usab diha sa mga prosesyon sa templo ug sa relihiyosong mga piyesta. Una pa niining maong mga okasyon, ang usa ka propesyonal nga tigpatahom, dili magpatahom sa ilang nawong, kondili magputol sa sungo. Ang bugtong tawo sa Kerala nga nagabuhat niining hago nga trabaho, si P. K. Sasidharan, nakapanunod sa iyang mga kahanas gikan sa iyang apohang lalaki. Sa unsang paagi siya mohukom kon unsa kadak-a ang putlon? Ang mga katinoan—nga gipasikad sa gitas-on, gidak-on, ug porma sa lawas sa elepante—maoy tinipigan pag-ayong sekreto sa pamilya. Kon mokooperar ang mananap, ang pagpatahom dangtag mga tulo ka oras, apan ang usa ka sukihang elepante magpahinabog kapeligrohan ug mahimong mas dugay. Gawas pa sa pagpatahom, ang mga sungo sa nanagtrabahong mga elepante kinahanglang putlan matag duha ka tuig aron mamentinar ang gitas-on niini nga kombinyente sa pagpangarga.
Ang Batan-ong mga Biktima sa Gubat
Sa usa ka panahon, ang mga biktima sa gubat kadaghanan maoy mga sundalo. Dili na ingon niini. Sulod sa milabayng napulo ka tuig, ang mga gubat naghimong baldado ug nagpatay sa mas daghang bata kay sa mga sundalo. Mga duha ka milyong kabataan ang nangamatay sa mga gubat latas sa miaging dekada, nag-ingon ang The State of the World’s Children 1995, nga usa ka taho sa United Nations Children’s Fund. Ang dugang nga 4 ngadto sa 5 ka milyong kabataan ang nangaputlan, kapin sa 5 ka milyon ang napugos sa pagpuyo sa mga kampo sa mga kagiw, ug kapin sa 12 ka milyon ang walay pinuy-anan. Nag-ingon ang taho: “Kini maoy makauulaw nga mga estadistika. Ug kini sila maoy tinubdan sa kagul-anan sa umaabot nga mga kaliwatan ug sa ilang pakigbisog alang sa kalig-on ug sosyal nga panaghiusa.”
Walay-Bili nga Usa ka Sentabo
“Daghang tawo ang dili gani mohunong sa pagpunit ug usa ka dako karong adlawa,” matod sa usa ka tigpamaba alang sa Royal Mint sa Britanya. Apan wala mag-inusara ang Britanya. Sa Tinipong Bansa, daghan kaayong tagsa ka dako ang nangawala o gipanglabay matag adlaw nga ang mga bangko nahutdan na. Di pa dugay, ang Key Bank sa New York mitanyag ug 55 sentabos ngadto kang bisan kinsa nga magdala ug 50 ka dako. Ingong resulta, lima ka milyong tagsa ka dako ang nakolekta sulod sa duha ka semana. Sa Massachusetts usa ka dakong sentro nga sunoganan sa mga basura ang nagkolektag $1,000 matag adlaw sa ginagmayng sensilyo—kadaghanan mga usa ka dako—pinaagi sa pag-ayag sa mga abo, nagtaho ang The Sunday Times sa London.
Paglaom Alang sa mga Biktima sa Atake sa Kasingkasing
“Kaniadto gihunahuna nga ang pagpadulong ngadto sa pagkapalyar sa kasingkasing dili kalikayan human sa dugayng kadaot sa kasingkasing, apan ang pag-alim sa kadaot mahimo pinaagig ehersisyo,” miangkon si Dr. Peter Liu, direktor sa panukiduki bahin sa kasingkasing sa Toronto Hospital. Tapos sa usa ka masaarong pagtuon sa mga ilaga, ang Cardiac Function Clinic sa ospital “nagpalakaw sa mga pasyente nga may sakit sa kasingkasing diha sa inanayng nagauswag nga mga gilay-on kada adlaw,” nagtaho ang The Globe and Mail. “Ang unang mga resulta nagpakita nga ang paglakaw ug labing menos usa ka kilometro kada adlaw makapabali sa pag-anam ka grabe sa sakit sa kasingkasing diha usab sa mga tawo.” Bisan pa niana, ang paglakaw kinahanglang may igoigong gikusgon, ug ang paglakaw himoon nga may superbisyon, matod ni Dr. Liu.