Natago nga mga Liki sa Yuta

NIADTONG Agosto 18, 1994, labing menos 171 ka tawo ang namatay sa Algeria ingong resulta sa usa ka kusog nga linog. Ginatos ang naangol, ug linibo ang nawad-ag pinuy-anan. Ubay-ubayng semana nga sayosayo ang Bolivia, Colombia, ug Indonesia naigo usab sa dagkong mga linog, nga sa tingob nakalasan ug gatosan ka tawhanong kinabuhi.

Nakahibalo ka ba nga kining dagkong mga katalagman nahitabo? Lagmit wala, gawas kon ikaw personal nga naapektahan niana o nagpuyo sa kasikbit nga nasod. Sa laing bahin, sa dihang ang dagkong mga linog miigo sa dapit sa California, T.B.A., ang balita daw mikaylap dayon, ug ang siyentipikanhong impormasyon mahitungod sa mga linog nabatonan halos dihadiha.

Ang katarongan mao nga walay laing rehiyon ang gitun-an nga ingon ka bug-os sa mga siyentipiko kay sa habagatang California, diin kapin sa 700 ka seismometer nagrekord sa mga linog nga may gikusgong ingon ka hinay sa 1.5. Ang pagtapok sa daghang sesmologo sa maong dapit nagpatin-aw sa dagayang impormasyon bahin sa linog gikan sa maong rehiyon.

Usa ka Bag-ong Kaplag

Kining dakong panukiduki sa walay duhaduha nakatabang sa mga siyentipiko sa daghang nasod sa pagsabot sa mga linog ug bisan sa pagsulay sa pagtag-an niana sa nahaigong panahon aron masanta ang kapildihan. Ang maong teknolohiya hinungdanon, sanglit matag tuig mga 40 ka kusog nga linog ang nagdaot sa lainlaing mga dapit sa kalibotan. Aduna usab ing mas gagmayng mga linog nga sa laktod dili makadaot apan may igong gikusgon nga mabatyagan. Kini sila moigo tali sa 40,000 ug 50,000 ka beses matag tuig!

Kadaghanang linog dayag nga maoy resulta sa pagkatipak sa dagkong mga bato ilalom sa yuta ug pagkahimutang sa bag-ong mga dapit sa dihang nahiagom sa pagpiit. Kasagaran kining maong mga kabaldahan mahitabo subay sa mga liki sa ibabaw nga bahin sa yuta. Kining maong mga liki nailhan ingong mga fault.

Kasagaran, ang mga siyentipiko makahimo sa pagmapa sa mga lokasyon niining maong mga liki, sa ingon makatudlo sa mga dapit nga sagad may linog. Nganong makaingon kitang “kasagaran”? Tungod kay ang mga siyentipiko bag-o lang nahibalo nga ang ilang mga mapa dili ingon ka bug-os kay sa ilang gituohan kanhi. Pananglitan, ang mga siyentipiko naukay sa bag-ong gipadayag nga ang kadaghanan sa masukod nga mga linog sa California nahitabo subay sa natagong mga liki​—sa daghang kaso diha sa mga dapit nga kanhing gihunahuna sa mga geologo nga medyo luwas sa kapeligrohan sa linog.

Sumala sa mga siyentipiko sa yuta nga si Ross Stein sa Geolohikanhong Surbi sa T.B. ug si Robert Yeats sa Oregon State University, “ang nagbalodbalod o bukiron nga dapit lagmit mao ang labing dili makahahadlok nga palibot, nga mosantop sa hunahuna ang malinawong mga kahimtang inay mopaigmat sa usa sa kapeligrohan.” Bisan pa niana, ang ilang mga pagtuon nagpaila sa aktibong mga liki sa linog ilalom sa mga linukotan sa bato, nga kadaghanan niini gipahimuslan tungod sa ilang mga depositong lana. Nganong wala madiskobrehe kining mga liki sa ilalom sa yuta, ug unsa ba gayod sila ka peligroso?

Usa ka Hulga nga Angayng Tagdon

Dugay nang giila sa mga geologo nga ang mga bato mahimong pugaon ug lukoton sama sa usa ka alpombrang linukot. Apan sa dakong bahin kini gituohang usa ka anam-anam, inanay nga proseso. Hinunoa, ang bag-ong mga pagtuon bahin sa mga linukotan sa bato nagpakita nga sila moulbo sa kalit nga mga paglukot​—kutob sa 5 metros sa pipila lamang ka segundo! Kining paglukot modasok sa dakong lawas sa bato sa ilalom. Ang kabug-at magpahinabog lalom nga liki sa bato sa ilalom sa linukot, ug ang usa ka bahin sa bato mosugod sa pagsapaw sa lain. Kining daw dili-makadaot nga mga linukot uban sa ilang natagong aktibong mga liki mahimong mga linog una pa makahigayon ang mga sesmologo sa pagmatikod kanila. Ang maong kalihokan sa liki sa ilalom sa yuta mahimong makapatunghag kusog nga mga linog sama gayod sa gipahinabo sa mas dayag nga mga liki, nga makita sa nawong sa yuta.

Ang linog sa Northridge sa dapit sa Los Angeles niadtong Enero 17, 1994 maoy usa ka bag-ong pananglitan sa mahimo sa usa ka natagong liki. Ang linog gipahinabo sa kalihokan sa lalom kaayo nga liki nga nahitabo tali sa 8 ug 19 kilometros sa ilalom sa yuta. Sa wala pa ang linog, ang mga siyentipiko walay kahibalo bahin sa paglungtad sa liki. Kining natagong liki nakapahinabo ug dakong kadaot sa kabtangan, mga pagkaangol sa kapin sa 9,000 ka tawo, ug kamatayon sa 61.

Ang mga siyentipiko nagduda nga ang natagong mga liki mao ang hinungdan sa ubay-ubayng kusog nga mga linog, dili lamang sa California apan usab sa Algeria, Argentina, Armenia, Canada, Hapon, India, Iran, New Zealand, ug Pakistan. Latas sa milabayng pipila ka dekada, linibo ang namatay niining mga nasora ingong resulta sa mga linog nga mahimong gipahinabo sa natagong mga liki.

Ang mga siyentipiko karon nag-atubang sa hagit sa pagdiskobre kon diin mahitabo kining aktibong mga linukot ug pagtagna sa lagmit nga hulga sa linog. Sa kasamtangan, dili na nila pakamenoson ang malaglagong gahom sa daw dili-makadaot nga bulobungtod.

[Kahon sa panid 22]

Nagakagamay ba ang Los Angeles?

Ang usa ka kanap nga kutay sa mga liki ug mga linukot nga nahimutang ilalom sa Los Angeles, California, naghimo niining maong rehiyon nga hilabihan ka walay-kasegurohan. Ang nalupa nga bahin sa Los Angeles daw nagsuhop sa kadaghanan sa pagpiit nga gipahinabo sa usa ka haduol nga paglukot sa Liki sa San Andreas. (Tan-awa ang Hulyo 22, 1994, isyu sa Pagmata! mga panid 15-18.) Ang lokal nga mga geologo nagkalkulo nga ang paglukot gumikan sa pagkapiit mahimong nagpamenos sa yuta sa nalupa nga bahin sa Los Angeles ug un-kuwarto akre matag tuig.

[Picture Credit Line sa panid 21]

Globo: Mountain High Maps™ copyright © 1993 Digital Wisdom, Inc.