Ang Labing Masulob-ong Langgam sa Kalibotan
SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRAZIL
KON ikaw naghunahuna nga ang pinuntikang ngiwngiw ug ang upaw nga agila nameligro, wala pa nimo madungog ang sugilanon bahin sa Spix nga macaw. Kining Brazilianhong langgam maghatag ug bug-os bag-ong kahulogan sa ideyang “nameligrong mga espisye.” Bisan pa niana, aron iasoy kaninyo ang tibuok nga estorya sa labing masulob-ong langgam sa kalibotan, magsugod ta sa ika-17ng siglo.
Niadtong panahona, si George Marc Grav, usa ka Olandes nga lalin nga mipuyo sa Brazil, nagsulat sa unang higayon sa paglungtad ug kahubitan niining langgama. Wala madugay, ang lokal nga populasyon nagtawag niana ug ararinha azul, o gamayng asul nga macaw—usa ka yano pero haom nga ngalan. Ang kolor sa langgam maoy asul ug may pagkaabohon. Nga may gitas-ong 55 sentimetros, lakip ang 35-sentimetros-katas-on nga ikog niini, kini usab mao ang kinagamyan sa asul nga mga macaw sa Brazil.
“Sa ulahi, sa 1819,” matod sa biyologo nga si Carlos Yamashita, ang pangunang eksperto sa mga periko sa Brazil, “ang mga siyentipiko nagmugna sa opisyal nga ngalan sa langgam: Cyanopsitta spixii.” Ang cyano nagkahulogang “asul” ug ang psitta nagkahulogang “periko.” Ug ang spixii? Kanang maong pagdugang, misaysay ang biyologo, nag-ila sa Alemang naturalista nga si Johann Baptist Spix. Siya mao ang unang nagtuon niining maong espisye sa kinaiyanhon niining puloy-anan, pipila ka gilarayag-kahoy nga mga sapa sa amihanan-sidlakang Brazil.
Misugod ang Pagkapuo
Itugot, ang mga panon sa Spix nga mga macaw dili gayod hilabihan ka daghan. Bisan pa sa mga adlaw ni Spix, ang gibanabana nilang gidaghanon maoy 180 lamang, apan sukad niadto, ang ilang kahimtang padayong migrabe. Ang mga molupyo nagdaot sa daghan kaayong kakahoyan diin ang mga langgam nagpuyo nga sa tungatunga sa katuigang 1970, menos sa 60 ka macaw ang nakapabiling buhi. Bisan tuod daotan na kana, ang pagkapuo nagsugod pa lang.
Ang wala malampos sa mga lalin sa tulo ka siglo, nahimo sa mga tiglit-ag ug langgam sulod sa pipila ka tuig—halos gipapha nila ang tibuok populasyon sa Spix nga mga macaw. Niadtong 1984, 4 na lamang sa 60 ka langgam ang nagpabiling buhi sa kamingawan, apan niadtong panahona ang mga tigbuhig langgam andam nga mobayad sa hilabihan ka taas nga prisyo sa usa ka langgam nga lagmit maoy kataposan sa matang niini—abot sa $50,000 alang sa usa ka langgam. Dili ikatingala nga sa Mayo 1989, ang magasing Animal Kingdom nagpahibalo nga usa ka tuig ang milabay sukad ang mga tigdukiduki nakakita sa kataposang gawasnong mga langgam. Pipila ka bulan sa ulahi, gikataho nga ang mga tiglit-ag ug langgam nakasikop sa tanang nahibiling langgam. Ang Spix nga macaw, miagulo ang Animal Kingdom, nakadawat sa “kataposang hapak sa kamatayon.”
Kahibulong ug Paglaom
Hinunoa, mao pa lay pagdeklarar sa mga biyologo nga nahanaw na ang Spix nga macaw sa dihang ang mga tawo nga nagpuyo duol sa gipuy-an sa mga langgam nag-ingon nga nakakita sila ug ararinha azul. Mas daghan pa ang misunod pagtaho nga nakakita sa langgam. Aduna pa kahay langgam nga nagpabiling buhi? Aron masuta, niadtong 1990 lima ka tigdukiduki ang nag-empake sa ilang kasangkapan sa pagkamping, mga largabista, ug mga notbok ug mipadulong sa teritoryo sa Spix nga macaw.
Human masiksik ang dapit sulod sa duha ka bulan nga walay kalamposan, ang mga tigdukiduki nakakita ug panon sa berdeg-bulok nga papagaios maracañas, o Illinger nga mga macaw, apan nakamatikod ug usa ka butang nga talagsaon. Usa sa mga membro sa panon maoy lahi—mas dako ug asul. Mao kadto ang kataposan sa ihalas nga Spix nga mga macaw! Ila kanang gipanid-an sulod sa usa ka semana ug nasayran nga ang Spix, nga sa kinaiyanhon makihugoyhugoyon, nagsunodsunod sa mga Illinger aron sa pagtambal sa iyang kamingaw ug sa pagpangitag kapikas. Nianang panahona, ang berdeng mga langgam miuyon nga sagopon kining malahutayong asul nga langgam ingong higala—apan aron makigsanay kaniya? Siyempre, adunay mga limite sa buotan nga katilingban sa Illinger nga mga macaw!
Busa, kay gisalikway, ang Spix nga macaw mibulag sa iyang mga kauban sa pagkahapon sa matag adlaw ug milupad ngadto sa usa ka kahoy diin siya ug ang iyang kanhing Spix nga macaw nga kapikas nagbatog nga magkauban sulod sa katuigan—kadto maoy hangtod sa 1988, ang tuig nga ang mga tiglit-ag misignit sa iyang tibuok-kinabuhing kaparis ug nagbaligya kaniya ngadto sa pagkabihag. Sukad niadto, siya matulog didto nga mag-inusara—usa ka gamay, masulob-ong pundok sa asul nga mga balhibo nga nagbatog sa usa ka taas, walay dahon nga sanga. Karon, gawas kon may milagrong mahitabo, dili magdugay nga ang kataposang Spix nga macaw nga nahibalong mabuhi ingong ihalas mahanaw sama sa dodo—gawas kon may usa ka tawo nga makakaplag ug kapikas alang kaniya. Kanang maong ideya nasabtan, ug niadtong 1991 ang Projeto Ararinha-Azul (Proyektong Spix-Macaw) gisugdan. Ang tumong niini? Panalipdan ang nagpabiling buhi nga laking langgam, pangitaan siyag kapikas, parison sila, ug maglaom nga kini sila mosanay diha sa silinganan. Misaler ba kini?
May pag-uswag. Ang Brazilianhong Buhatan sa Koreyo nagpaamgo sa publiko sa kahimtang sa labing nameligrong langgam sa planeta pinaagi sa pag-imprinta ug prangkiyo sa pagpasidungog niini. Sa samang panahon, ang mga biyologo malamposong nagtigom sa 8,000 ka molupyo sa Curaçá, usa ka lungsod nga haduol sa puy-anan sa langgam sa amihanang Bahia, aron mopaluyo sa nagpabiling-buhi nga Spix nga macaw. Sanglit ang mga lungsoranon nagbantay sa “ilang” langgam, nga ilang gianggaan ug Severino, ang mga tiglit-ag karon nameligrong madakpan sa akto. Kining maong estratehiya nagamalamposon. Si Severino naglupadlupad pa gihapon. Ang sunod nga babag nabuntog usab—ang pagdani sa mga tigpasanay nga buhian ang usa sa unom niini ka binihag nga langgam nga nagpuyo gihapon sa Brazil. (Tan-awa ang kahon.) Usa ka tag-iya miuyon, ug sa Agosto 1994 usa ka dumagang langgam, nga nadakpan sa mga tiglit-ag sa kuyabog pa, gisakay ug ayroplano paingon sa Curaçá aron buhian ug magpuyo pag-usab sa iyang kinaiyanhong puy-anan.
Pagpahimsog ug Paghimamat
Kining bayeng macaw gibutang sa usa ka dakong halwa sa langgam nga nahimutang didto gayod sa puy-anan sa laki nga langgam ug gihatagan ug pagkaon nga sagad nga gikaon sa mga macaw nga ihalas. Aron makapasibo ang iyang lawas sa pagkinabuhi diha sa kinaiyahan, ang iyang mga tig-atiman naglutas kaniya gikan sa mga liso sa mirasol—ang iyang naandang pagkaon samtang gibihag—ug gidalitan siya ug liso sa pino ug lokal nga tunokong mga prutas nga nagtubo nga ihalas. Nakapasibo niini ang iyang tiyan.
Ang adlaw-adlawng ehersisyo nahimong laing bahin sa programa sa pagbansay—ug alang sa maayong katarongan. Ang pagdahom nga ang usa ka langgam nga gibuhi sa usa ka halwa makasugakod, gikan sa usa ka adlaw ngadto sa sunod, uban sa usa ka kapikas nga gustong molupad ug mga 50 ka kilometros sa usa ka adlaw maoy sama ra sa paghangyo sa usa ka tawo nga luyahon nga moapil ug layong-distansiya nga lumba. Busa aron lig-onon ang iyang kaunoran, ang mga biyologo nga nag-atiman sa binihag nga langgam nagdasig kaniya sa paglupad libot sa dakong halwa kutob sa mahimo.
Sa wala madugay nakaplagan ni Severino ang dakong halwa. Human makita ang baye, siya miiyagak, mitawag kaniya, ug miduol ug mga 30 metros sa halwa. “Ang baye,” matod ni Marcos Da-Ré, usa ka biyologong nagtrabaho sa maong proyekto, misanong ug “nagpakitag dakong kahinam” sa dihang namatikdan niya ang iyang laki nga bisita. Ang iyang kahinam, siya miingon, “nagtugob kanamo sa paglaom.”
Magtutudlo ug Amahan . . .
Sa kataposan, miabot ang dakong adlaw: gibuksan ang pultahan sa halwa. Human magduhaduha sulod sa tunga sa oras, ang baye milupad pagawas ug mitugdon sa usa ka kahoy nga 300 metros gikan sa halwa. Apan hain si Severino? Didto siya sa gilay-ong 30 kilometros, nga nanggukod na usab sa Illinger nga mga macaw. Nganong mibiya man siya? Aw, tapos siya magpaabot ug mga bulan, sa dihang ang tingsanay miabot na, ang iyang mahimo-untang kapikas binilanggo pa. Lagmit naghunahuna siya, komento sa biyologong si Da-Ré, nga “ang usa ka libreng maracaña mas bililhon pa kay sa usa ka binihag nga ararinha.” Niadtong panahona, may sangpotanan ra ang kamalahutayon ni Severino. Usa ka baye nga Illinger nga macaw ang milunga ug midawat kaniya ingong kauban.
Apan, inigkahuman sa tingsanay, ang mga biyologo naglaom nga taposon ni Severino ang iyang pagpangulitawo, mobalik sa iyang kaugalingong puy-anan, makakaplag sa gawasnong Spix nga macaw, ug kuhaon siya ingong iyang kapikas. Human niana, gidahom siya nga moabaga ug dobleng papel—magtutudlo ug amahan. Sanglit siya lang ang bugtong macaw sa kalibotan nga nahibalo kon unsaon pagkinabuhi ingong ihalas, kinahanglang tudloan niya ang iyang kapikas kon unsaon pagpangita ug pagkaon ug kapasilongan ug magpabiling buhi sa usa sa labing umaw nga mga rehiyon sa Brazil.
. . . Ug Tighimog Kasaysayan
Busa sa dihang mosugod na usab ang tingsanay, ang mga biyologo sa Proyektong Spix-Macaw maglaom nga si Severino mohunong sa iyang pagpaninguha sa Illinger nga mga macaw ug magtunong sa pagtagad diha sa pagpangitag lungagan nga kahoy nga magsilbing salag alang sa iyang kapikas. Kon maayo ang dagan, ang bayeng Spix nga macaw mangitlog ug duha ka gagmayng itlog, ug pipila ka bulan sa ulahi, si Severino magatudlo ug mga paagi sa pagkinabuhi sa klase sa tulo. Moabot ba kanang yugtoa?
“Magkinahanglan ug panahon sa pagkasayod sa maong tubag,” matod sa biyologong si Yamashita, “apan kining proyektoha lagmit mao ang bugtong paagi sa paglikay nga mahanaw ang Spix nga macaw sa kasaysayan.” Nag-agad na lang kang Severino ang pagpahimulos sa kahigayonan ug paghimog bag-ong sinugdanan. Kon molampos kining maong panaghiusa, ang mga mahigugmaon sa kinaiyahan—ug ang Illinger nga mga macaw—mahupayan unya.
[Kahon sa panid 24]
Mga Langgam nga Binihag
Ang gibanabana nga 30 ka Spix nga mga macaw maoy binihag. Kapin sa usa ka dosena niining Brazilianhong mga langgam ang gipasanay sa usa ka tigpasanay ug langgam sa Pilipinas ug nagpuyo gihapon niining Asianhong nasod. Ang nahibiling binihag nga mga langgam nagpuyo sa Brazil, Espanya, ug Switzerland. Bisan pa niana, kining tanang langgam nga binihag nakulangan sa katakos nga nabatonan lamang ni Severino—ang kahibalo sa pagkinabuhi nga ihalas.
[Hulagway sa panid 25]
Natipigan—labing menos diha sa usa ka prangkiyo
[Credit Line]
Empresa Brasileira de Correios e Telégrafos