Mga Bolkan—Ikaw ba Nameligro?

ANG nagabutong mga bolkan, nga nagabugag init nga abo ug mga buhagay sa nagabagang lava, nagpatunghag usa ka labing talagsaong mga pasundayag sa kinaiyanhong enerhiya sa yuta. Tingali sa personal wala ka makakita sa maong panghitabo, apan mahimong nalipay kang naligo sa init nga mga tubod gikan sa bolkan o gilamian sa mga pagkaon nga produkto sa tabunok nga yuta gikan sa bolkanikong abo. Ang pila gani nakadawat ug mga kaayohan sa geothermal nga enerhiya sa ilang mga balay.

Hinunoa, niining bag-o pa daghang nagpuyo duol sa aktibong mga bolkan nakasaksig kamatayon ug kalaglagan nga gipahinabo sa bolkanikong mga katalagman. Sukad sa mabangis nga pagbuto sa Bukid St. Helens sa habagatan-kasadpang Estado sa Washington, T.B.A., niadtong Mayo 18, 1980, ang lainlaing mga dapit sa kalibotan nailalom sa daw walay puas nga pagpusotpusot sa makamatayng mga pagbuto sa bolkan. Ang namatay sulod niining yugto sa panahon milabaw sa tiningob nga gidaghanon sa natalang mga namatay sulod sa milabayng pito ka dekada, ug ang kadaot sa kabtangan mibalor ngadto sa gatosan ka milyong dolyar. Dihay hapit maaksidente sa dihang ang bolkanikong abo nagpapalyar sa mga ayroplano, nga mipugos sa kalit-panginahanglang mga paglandig.

Ang labing malaglagon mao ang mga pagbuto ug ang misangpot nga mga pagbuhagay sa lapok sa Bukid Pinatubo, sa Pilipinas, nga nagdaot sa tinagpulo ka libong mga balay, ug ang Nevado del Ruiz, sa Colombia, nga mipatay ug kapin sa 22,000 ka tawo. Dugang mga katalagman ang mahimong mahitabo. Ang mga eksperto sa bolkan nga si Robert Tilling ug si Peter Lipman, sa U.S. Geological Survey, nagpahayag nga “sa tuig 2000, ang populasyon nga mameligro sa mga katalagman sa bolkan malagmit modaghan ngadto sa labing menos 500 ka milyon.”

Busa mahimong makaplagan nimo nga maalamong mangutana: ‘Ako ba nagpuyo duol sa aktibo, o may katakos nga mahimong aktibo, nga bolkan? Unsang mga matang sa mga pagbuto ang labing peligroso, ug kini ba sila mahimong motultol sa mas makamatay pa nga mga hulga sa laing mga matang sa pagbuto? Kon ako nagpuyo sa usa ka dapit nga nameligro sa bolkan, unsay akong mahimo aron pagamyon ang peligro?’

Aktibong mga Bolkan​—Diin Sila?

Hayan makuratan kang masayod nga ikaw nagpuyo duol sa usa ka natulog nga bolkan ug nga sa dili-kalikayan mahimo kang maapektaran kon pananglit nga moaktibo kini. Ang mga siyentipikong nagtuon sa mga bolkan (nailhang mga volcanologist) nagmalamposon niining ulahing mga dekada dili lamang sa pag-ila sa aktibo ug natulog nga mga bolkan apan usab sa pagsabot kon nganong makiling sa paglungtad ang mga bolkan sa tinong mga dapit.

Tan-awa ang mapa (panid 17), nga nagpakita sa mga dapit sa pila sa kapin sa 500 ka bolkan nga natala ingong aktibo. Ikaw ba nagpuyo duol sa usa niini? Sa laing dapit, ang mga geyser, mga fumarole, ug init nga mga tubod nagpaila sa presensiya sa ubang natulog nga mga bolkan; kini sila usab may katakos alang sa umaabot nga kalihokan. Kapin sa katunga sa aktibong mga bolkan nagkatay ubay sa mga daplin sa Pasipiko, nga naglangkob sa gitawag nga Likos nga Kalayo. Ang pila niining mga bolkan anaa sa mga kontinente, sama sa Cascade Mountains sa Amerika del Norte ug sa Andes Mountains sa Amerika del Sur, samtang ang uban nagpormag mga kutay sa isla diha sa dagat, sama sa Aleutian Islands, Hapon, Pilipinas, ug habagatang Indonesia. Ang mga bolkan kasagaran usab sa Mediteranyo ug sa sikbit niini.

Natino sa mga siyentipiko nga kining mga bolkan nga molungtad ubay sa mga utlanan sa dagko, naglihok nga mga papan sa gahing yuta, o mga hut-ong, ilabina diha sa dapit diin ang hut-ong sa dagat nagaunlod sa ilalom sa hut-ong sa kontinente. Kining maong proseso gitawag ug subduction. Ang kainit nga moresulta niining maong proseso magpatunghag magma (natunawng bato) nga mosaka sa nawong sa yuta. Ingong dugang, ang kalit nga mga paglihok tali sa mga hut-ong magpahinabog kusog nga mga linog diha sa daghang dapit mismo nga nakasinatig mga pagbuto sa bolkan.

Mangaporma usab ang mga bolkan sa dihang ang mga hut-ong sa dagat mag-ukang. Daghan niining mga pagbuto nahitabo sa ilalom sa dagat ug dili makita sa tawo. Hinunoa, kon nagpuyo ka sa islang nasod sa Iceland, nagbatog ka sa ibabaw sa Reykjanes Ridge, nga nagkonektar sa Mid-Atlantic Ridge, diin ang mga hut-ong nga naglakip sa Amerika del Norte ug del Sur nagpalayo gikan sa mga hut-ong nga naglakip sa Uropa ug Aprika. Sa pipila ka ubang mga panghitabo, ang nahilit nga init nga mga dapit sa ilalom sa gahing-yuta nga mga hut-ong nakapatunghag dagkong mga bolkan sa Hawaii ug sa kontinente sa Aprika.

Unsay mga Kapeligrohan?

Ang sukod sa kapeligrohan gikan sa usa ka bolkan nagdepende sa ulahing narekord nga kalihokan niini, lakip sa gikusgon sa bolkanikong mga pagbuto ug sa nalangkit nga mga kapeligrohan. Ang sukod sa risgo nagbanaag sa gidak-on ug kaandam sa molupyo nga nagpuyo sa usa ka peligrosong dapit. Una, atong susihon ang mga kapeligrohan.

Sa linangkob, ang mas peligrosong mga pagbuto maoy gipatungha sa magma nga daghag silica. Kining maong matang sa magma dasok kaayo, ug sa temporaryo mahimong magsampong sa bolkan hangtod makatigom ang mga gas ug igong gikusgon sa pagbungkag sa bolkan. Ang daghag-silica nga magma mogahi ngadto sa hilawg-bulok nga mga bato ug maoy kasagaran sa mga bolkan sa ngilit sa mga hut-ong. Mahimong moresulta usab ang mga pagbuto sa dihang ang nagasaka nga magma makatagbo ug tubig ug pasidliton kini ingong inalisngaw. Ang init nga abo gumikan sa dagkong mga pagbuto mahimong makamatay​—tulo ka bolkan sa dapit sa Caribbean-Sentral Amerika nga rehiyon nakapatay ug kapin sa 36,000 ka tawo sulod sa unom-ka-bulang yugto niadtong 1902.

Sa laing bahin, ang init-nga-dapit sa dagat ug mga bolkan nga mitungha sa pag-ukang sa mga hut-ong, ug daghang uban pa, sa dakong bahin maoy gikan sa lugom nga basalt, nga menos ug silica apan daghag asero ug magnesium. Ang basalt magma maoy pluwido ug sa linangkob mosangpot gikan sa kasarangang eksplosibo o dili-makalitong mga pagbuto ug usab hinay nga mga pag-agos sa lava nga sayon ra kaayong likayan sa mga tawo. Apan, kining maong mga pagbuto mahimong dugay​—ang bolkang Kilauea sa isla sa Hawaii padayong nagbuto sukad niadtong Enero 1983. Bisan tuod miresulta ang dakong kadaot sa kabtangan tungod niining mga pagbuto, sila talagsa rang moresulta sa pagkasamad o kamatayon.

Ang pila ka pagbuto magdepositog daghang buhaghag nga abo sa kilid sa bolkan, nga mahimong magpadailos sa yuta o, sa dihang sagolan sa daghang niyebe, yelo, o tubig, mahimong bug-at nga miksklada nga mahimong mobuhagay ug kalit sa mga walog. Ang maong mga pagbuhagay sa lapok (gitawag usab ug mga lahar, gikan sa Indonesiang termino alang sa lava) mahimong moabot ug daghang kilometros gikan sa usa ka bolkan, tingali human sa hataas nga panahon pagkatapos sa mga pagbuto.

Ilabinang dakog epekto, apan sa kasaysayanhon talagsa ra, mao ang mga tsunami​—higanteng mga balod sa dagat nga motungha pinaagi sa usa ka pagbuto diha sa dagat o tungod sa usa ka pagdailos sa yuta sa ilalom sa tubig sa kilid sa usa ka nagbugdong bolkan. Kining kusog nga mga balod makadagan sa gikusgong gatosan ka kilometros matag oras. Bisan tuod kon ang mga tsunami mubo kaayo sa ibabaw sa lalom nga lawod, nga sa pagkatinuod walay peligro sa lumalabayng mga barko, sila tulin nga motaas dihang duol sa yuta. Kining mga balod molabaw sa mga atop sa mga balay ug daghang tinukod. Niadtong 1883 sa dihang mibuto ang Krakatau, 36,000 ang nakalasan sa kinabuhi sa dihang gidakdakan sa mga tsunami ang mga baybayon sa Java ug Sumatra.

Ang ubang bolkanikong mga kapeligrohan nga makadaot o makabalda sa kinabuhi naglakip sa pag-ulan sa bolkanikong abo ug mga tinipik, atmosperikong mga balod sa pagbuto nga moresulta sa eksplosibong mga pagbuto, makahilong mga alisngaw, ulan nga asido, ug mga linog. Tungod sa daghang taas-ug-risgong mga bolkan nga nailhan sa tibuok kalibotan ug daghang umaabot nga mga peligro, ang makahuloganong pagtimbangtimbang sa bolkanikong mga kapeligrohan sa pagkamatuod maoy usa ka makuti, mahagitong buluhaton.

Mamenosan ba Nimo ang Risgo?

Samtang nagtubo ang populasyon sa kalibotan, mas daghang tawo ang nagpuyo sa peligrosong bolkanikong mga dapit. Tungod niining maong katarongan, ingon man sa ulahing pagdaghan sa bolkanikong kalihokan sa tibuok kalibotan, ang mga volcanologist naningkamot pa ug dugang aron pagamyon ang bolkanikong risgo. Sa pipila ka kaso, ang mga pagdahom ug pagtagna sa pagbuto nagmalamposon, ug naluwas ang mga kinabuhi. Unsay pasikaran alang sa maong mga pagtagna?

Ang mga pagbuto sagad nga unhan sa mga paglinog diha sa bolkan o sa mga gambalay niini sa ilalom, nga magpaila sa pagsaka sa magma. Samtang magtigom ang magma diha sa taas sa bolkan, magkakusog ang puwersa niini. Ang mga gas mohungaw, ug ang tubig sa yuta mahimong mas moinit ug mas moaslom. Ang ginagmayng mga pagbuto mahimo usab nga mahitabo una sa mas dakong pagbuto. Kining tanang mga kalihokan mahimong mabantayan.

Mas abante kay sa usa ka pagbuto, ang mga geologo makakuha ug ideya sa umaabot nga mga risgo pinaagi sa pagtan-aw sa rekord sa bato. Sa makadaghan ang mga matang sa bolkanikong mga pagbuhagay ug ikaduhang mga kapeligrohan magbalikbalik, o ang mga pagbuto popareho niadtong ubang gitun-ang mga bolkan. Pinasikad sa maong mga impormasyon, ang mga mapa nga nagpakita sa mga dapit nga peligroso kaayo gihimo alang sa daghang bolkan.

Busa ang mga yawi sa pagluwas sa mga kinabuhi gikan sa bolkanikong mga kapeligrohan naglakip sa pagtimbangtimbang sa kapeligrohan ug pagbantay sa mga volcanologist ingon man sa sayong pagpasidaan sa umaabot nga katalagman nga pagahimoon sa lokal nga mga awtoridad. Sukwahi sa mga linog, nga sa dakong bahin dili gihapon matagnaan, daghang mobutong mga bolkan mahimong mabantayan ug tukma nga ang mga tawong maapektaran mahimong pabalhinon una pa sa malaglagong pagbuto. Ang pagbiya sa peligrosong dapit mahinungdanon, tungod kay ang gamag-tawong mga tinukod sa linangkob dunay gamay o walay mahatag nga panalipod batok sa kabangis ug kainit sa bolkanikong mga buhagay ug mga pagbuto ug sa malaglagong mga puwersa sa nagdailos nga yuta, nagbuhagay nga lapok, ug mga tsunami.

Bisan tuod gihimo ang dalayegong mga paningkamot sa pagpakunhod sa kadaot sa tawo tungod sa bolkanikong mga pagbuto ug nalangkit nga mga kapeligrohan, ang tawo nagpabiling dili makatagna sa mga pagbuto ug sa konektadong malaglagong panghitabo uban sa hingpit nga pagkatukma aron mapaneguro ang hingpit nga kaluwasan gikan sa bolkanikong mga kapeligrohan. Bisan ang pipila niadtong nagbantay sa mga bolkan namatay pa gani tungod kay hing-apsan sa wala-damhang pagbuto. Hinunoa, kon ikaw nagpuyo duol sa lagmit maaktibong bolkan, angay nimong paminawan ang mga pasidaan nga ihatag sa lokal nga awtoridad. Pinaagi sa pagbuhat niana, madugangan nimo ug dako ang imong mga purohan nga makalabang buhi sa usa ka bolkanikong katalagman.​—Tinampo sa usa ka astrogeologist.

[Kahon sa panid 18]

Pagtagna sa Bolkanikong mga Pagbuto Gikan sa Kawanangan?

Handurawa ang mga lihok sa nawong sa mga bolkan nga tukmang gisukod kutob sa usa ka sentimetro pinaagig mga satellite nga 20,000 kilometros sa ibabaw sa yuta​—nga naglupad sa gikusgong lima ka kilometros matag segundo! Kini nahimong posible pinaagi sa Global Positioning System (GPS), nga gilangkoban sa kutay sa mga satellite ingong dugang sa mga receiver sa radyo nga nahimutang sa estratehikong mga dapit sa yuta. Sa matag pagsukod, ang mga posisyon sa labing menos upat ka satellite nasubay sa tukma. Ang panahon gisukod pinaagig atomikong mga orasan, nga hilabihang tukmaa. Kining maong mga pagsukod, nga mahimong himoon sa halos tanang matang sa panahon, may pipila ka bentaha kay sa mga pagsurbi base dinhi sa yuta. Ang mga pagsukod sa GPS makapauswag ug dako sa pagtagna sa mga pagbuto sa bolkan, nga mahimong mosunod sa daghang tuig nga pagdako sa bolkan. Kining maong teknolohiya gigamit na alang sa mga bolkan sa Hapon, Iceland, Italya, ug Tinipong Bansa.

[Mapa sa panid 17]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

Aktibong mga bolkan ug gahing-yuta nga mga hut-ong sa kalibotan

Aktibong mga bolkan

Mga utlanan sa hut-ong

Gihawasan sa ibabaw ang pipila sa kapin sa 500 ka aktibong mga bolkan

[Credit Line]

Mountain High Maps™ copyright © 1993 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 16]

Abo gikan sa bolkang Unzen, Hapon, nga miagos sa residensiyal nga dapit

Orion Press-Sipa Press

[Hulagway sa panid 16]

Bukid St. Helens nga nagbuto, Hulyo 22, 1980

[Credit Line]

USGS, David A. Johnston, Cascades Volcano Observatory

[Hulagway sa panid 16]

Ang Bukid Etna, sa Sicily, di pa dugayng mibuga ug lava sulod sa 15 ka bulan

[Credit Line]

Jacques Durieux/Sipa Press

[Hulagway sa panid 17]

Ang Bukid Kilauea, sa Hawaii, nagdugang ug mga 200 ka ektarya sa isla

[Credit Line]

©Soames Summerhays/Photo Researchers