“Lyme Disease”—Nameligro Ka Ba?

SAMTANG ang AIDS maoy nangagaw sa mga ulohan sa balita, ang Lyme disease panagsa ra nga mahisgotan. Bisan pa, ang Lyme disease kusog nga nagakaylap. Sa pagkatinuod, sa pipila ka tuig sa miagi, ang The New York Times Magazine nagtawag niana nga “ang kinatulinang-nagatubo nga sakit nga mananakod sa [Tinipong Bansa] sunod sa AIDS.” Ang mga taho gikan sa ubang kayutaan nagpakita nga ang sakit nagakaylap sa Asia, Uropa, ug maingon man sa Amerika del Sur.

Unsa ang Lyme disease? Sa unsang paagi nagakaylap kini? Ikaw ba nameligro?

Mga Libon, mga Osa, ug Ikaw

Sa mga 20 ka tuig nga milabay, usa ka misteryosong pagdaghan sa mga sakit nga arthritis nakita sa sulod ug sa palibot sa lungsod sa Lyme, Connecticut, nga nahimutang sa amihanan-sidlakang bahin sa Tinipong Bansa. Ang mga biktima kasagaran mga bata. Ang ilang arthritis nagsugod ingong nukanuka, mga paglabad sa ulo, ug panakit sa ilang mga lutahan. Usa ka molupyo miingon nga wala madugay ang iyang “bana ug duha ka anak nagkratsis na.” Wala magdugay, kapin sa 50 ka tawo niadtong lugara natakdan, ug sulod sa mga tuig, libolibo ang nag-antos sa samang ngutngot kaayong mga simtoma.

Ang mga tigdukiduki, nga nakaamgo nga kining sakita lahi sa ubang mga sakit, nagngalan niini nga Lyme disease. Ang hinungdan niini? Ang Borrelia burgdorferi​—usa ka bakterya nga pormag distornilyador sa songsong sa botelya nga nagpuyo sa mga libon. Sa unsang paagi kini mokaylap? Sa mamasiyo sa kakahoyan, mahimong motapot sa tawo ang usa ka impektadong libon. Motusok ang libon sa panit sa tawo ug itulpok niini ang mopahinabog-sakit nga bakterya ngadto sa alaot nga tawong nagpopasiyo. Sanglit kining impektadong mga libon sagad motapot, mokaon, ug mosanay diha sa osa ug sanglit mas daghang tawo ang namuyo sa mga lugar sa banika diin nabuhi ang daghang osa, dili ikahibulong nga ang pagtungha sa Lyme disease nagdaghan.

Mga Simtoma ug mga Problema

Ang unang simtoma sa Lyme disease sagad mao ang nukanuka sa panit (nga nailhang erythema migrans, o EM) nga magsugod ingong usa ka gamayng pat-ak nga pula. Sa pipila ka adlaw o mga semana, ang ilhanan nga pat-ak modako nga mahimong linginon, pormag-trayanggulo, o pormag-itlog nga nukanuka nga mahimong sama ka dak-a sa usa ka gamayng sensilyo o mahimong mokaylap sa tibuok bukobuko. Ang nukanuka kasagarang ubanan ug hilanat, labad sa ulo, pagtikig sa liog, panakit sa lawas, ug kakapoy. Kon dili dayon matambalan, kapin sa katunga sa mga biktima mag-antos sa mga atake sa masakit ug nanghubag nga mga lutahan, nga molungtad ug daghang bulan. Hangtod sa 20 porsiyento sa wala-katambaling mga pasyente nakabaton ug dukot nga arthritis. Bisag dili kaayo kasagaran, ang sakit mahimong makaapektar usab sa sistema sa nerbiyos ug mopahinabog mga sakit sa kasingkasing.​—Tan-awa ang nagaubang kahon.

Giisip sa daghang eksperto ang Lyme disease nga lisod agpason nga sakit tungod kay inigsugod niini, ang samag-trangkaso nga mga simtoma kaamgid sa ubang mga impeksiyon. Dugang pa, 1 gikan sa matag 4 ka tawong natakdan dili matugkan ug nukanuka​—ang bugtong ilhanan nga iya lamang sa Lyme disease​—ug daghang pasyente dili makahinumdom kon sila napaakan bag libon tungod kay ang paak niini sagad walay sakit.

Ang pag-apas sa sakit dugang mabalda tungod kay ang mga antibody blood test o pagsulay sa dugo karon dili-kasaligan. Makita diha sa mga antibody sa dugo sa pasyente nga ang sistema sa imyunidad sa lawas nakatiktik nga may manunulong, apan ang ubang mga pagsulay dili makaila kon kadtong maong mga manunulong mao ang bakterya sa Lyme disease. Busa mahimong masusi ang pasyente nga positibong adunay Lyme disease samtang, ang tinuod, ang iyang mga simtoma maoy tungod sa impeksiyon nga gikan sa ubang mga bakterya. Busa ang National Institutes of Health sa Tinipong Bansa (NIH) nagtambag sa mga doktor sa pagbase sa ilang pag-apas sa sakit kon napaakan ba ug libon ang pasyente, ang mga simtoma sa pasyente, ug bug-os nga dili paglakip sa ubang mga sakit nga tingalig maoy nakaingon niadtong mga simtoma.

Pagtambal ug Panagana

Kon maapas ang sakit sa tukmang panahon, ang kadaghanang pasyente epektibong matambalan sa mga antibayotiko. Kon mas sayo ang pagsugod sa pagtambal, mas dali ug mas bug-os ang pagkaayo. Sa daghang bulan human sa pagtambal, ang kakapoy ug mga kaul-ol tingalig magpabilin, apan kining mga simtomaha magkamenos nga dili na kinahanglag dugang pang tambal nga antibayotiko. Apan, ang NIH nagpasidaan, “ang pag-atake sa Lyme disease dili garantiya nga ang sakit dili na mobalik.”

Mausab pa ba ang makatugaw nga palaaboton? Ang balita nga giluwat sa Yale University School of Medicine sa Tinipong Bansa nagpahayag nga ang mga tigdukiduki nakahimog ginaeksperimento pang bakuna nga makasugpo sa Lyme disease. Kining “duhay-aksiyon” nga bakuna mopadasig sa sistema sa imyunidad sa tawo sa paghimog mga antibody nga moatake ug mopatay sa misulong nga bakteryang Lyme. Sa samang higayon, patyon usab niini ang kagaw nga nagpuyo sa mga libon nga mopaak sa nabakunahang biktima.

“Ang pagsulay niini nga bakuna,” matod pa ni Dr. Stephen E. Malawista, usa sa mga tigdukiduki nga nakadiskobre sa Lyme disease niadtong 1975, “maoy usa ka dakong kaugmaran sa among mga paningkamot sa pagpanalipod sa mga tawo batok sa posibleng grabeng mga resulta sa Lyme disease.” Ang mga siyentipiko naglaom, matod pa sa The New York Times, nga sa mga lugar diin ang kahadlok sa sakit nagpugong sa mga tawo sa pag-adto niining lugara, “kining maong bakuna makatabang sa pagbawi sa kamingawan aron kapasiyohan sa mga tawo.”

Kasamtangan, hinunoa, ikaw makahimog imong kaugalingong pipila ka mga paagi sa pagpanalipod. Ang NIH nagrekomendar: Kon maglakaw sa mga lugar nga daghan kaayog libon, pagpabilin diha sa tunga sa mga dalandalan. Pagsul-ob ug taas nga karsones, taas ug bukton nga polo, ug kalo. Isuksok ang sidsid sa karsones diha sa medyas, ug pagsul-ob ug sapatos nga wala gayoy bahin sa tiil nga maladlad. Ang pagsul-ob ug hilawg-kolor nga mga sapot mas magpadali nga makita ang mga libon. Ang pagpahid ug mga ig-aabog sa insekto diha sa sapot ug panit epektibo, apan mohatag kinig mga epekto nga dili maayo ilabina sa kabataan. “Ilabinang mag-amping gayod ang mga babayeng mabdos sa paglikay sa mga libon diha sa mga dapit nga adunay Lyme disease,” nagpasidaan ang NIH, “tungod kay ang impeksiyon mahimong mapasa diha sa bata nga gisabak” ug may dakong posibilidad nga makuhaan o makaanak ug patayng bata.

Inigsulod na nimo sa balay, susiha kon ikaw ug ang imong mga anak nataptan ug libon, ilabina sa buhokon nga bahin sa lawas. Ayoha gayod kini pagsusi tungod kay ang kuyamad pa nga libon sama ra ka gamya sa tulbok nga nagtapos niini nga mga pulong ug dali nimong masaypan kini ingong patak sa buling. Kon ikaw adunay mga binuhing hayop, susiha sila sa dili pa mosulod sa balay​—sila usab mataptan ug Lyme disease.

Unsaon man nimo sa pagtangtang sa libon? Dili pinaagi sa imong walay hapin nga mga tudlo kondili sa dumpol nga mga kimpit. Ibtag hinay apan malig-on duol sa ulo sa libon hangtod mobuhi kini sa paghawid sa panit, apan ayaw pigsata ang lawas niini. Unya pahirig maayo ang napaakang dapit ug igpapatayg kagaw. Ang pagkuha sa libon sulod sa 24 oras, nagkanayon si Dr. Gary Wormser, usa ka Amerikanong espesyalista sa sakit nga mananakod, mahimong makaluwas kanimo batok sa pagkaimpeksiyon sa Lyme disease.

Tinuod, bisan ang lugar puno kaayog libon, ang purohan nga mataptan ug makabakol nga Lyme disease gamay ra. Bisan pa, ang paghimo niining simpleng mga panagana magpahimo nianang gamayng purohan nga mas mogamay pa. Kini bang maong mga panagana takos sa kahago? Pangutan-a lang ang si bisan kinsang nag-antos sa Lyme disease.

[Kahon sa panid 14]

Mga Ilhanan sa Lyme Disease

Unang Impeksiyon:

○ Nukanuka

○ Panakit sa kaunoran ug lutahan

○ Labad sa ulo

○ Tikig nga liog

○ Grabeng kakapoy

○ Hilanat

○ Paralisis sa nawong

○ Meningitis

○ Dili dugayng panakit sa lutahan ug panghubag

Dili kaayo kasagaran:

○ Panghubag sa mata

○ Kalipong

○ Paghingakhingak

Ulahing Impeksiyon:

○ Arthritis, hunonghunong o dukot

Dili kaayo kasagaran:

○ Pagkawala sa panumdoman

○ Maglisod sa pagsentro sa pagtagad

○ Kausaban sa buut o mga batasan sa pagkatulog

Ang usa o kapin pa niining mga simtomaha mahimong presente sa nagkalainlaing higayon sa panahon sa impeksiyon.​—Lyme Disease​—The Facts, the Challenge, gipatik sa National Institutes of Health.

[Hulagway sa panid 15]

Ang pagpasiyo sa kakahoyan magpameligro kanimo

[Hulagway sa panid 16]

Usa ka libon (gipadako kaayo)

[Credit Line]

Yale School of Medicine

[Hulagway sa panid 16]

Libon (aktuwal nga gidak-on)