Pagbuntog sa Kapakyasan Labot sa Dyslexia

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA BRITANYA

“UNSAY numero sa inyong telepono?” nangutana si Julie. Mitubag ang mitawag. Apan ang mga numero nga gisulat ni Julie dili gayod mao ang numerong gihatag.

‘Gigisigisi sa akong magtutudlo ang hulagway nga akong gidibuho,’ mimulo si Vanessa, nga midugang, ‘Dili gayod nako mahinumdoman kon unsay iyang gisulti.’

Si David, sa iyang edad nga kapin sa 70 anyos, naglisod pagbasag yanong mga pulong nga iyang nahanas kapig unom ka dekada kanhi.

Si Julie, Vanessa, ug David adunay suliran sa pagkakat-on​—nga makapabatig kapakyasan. Kini ang dyslexia. Unsay hinungdan niining sakita? Sa unsang paagi ang mga masakiton niini makabuntog sa pagbati sa kapakyasan nga ipahinabo niini?

Unsay Dyslexia?

Usa ka diksiyonaryo nagbatbat sa dyslexia ingong “pagkadaot sa katakos sa pagbasa.” Bisan pag kasagarang isipon nga usa ka depekto sa pagbasa, mahimong labaw pa niana ang nalangkit sa dyslexia.a

Ang mga lintunganay sa Ingles nga pulong naggikan sa Gregong dys, nga nagkahulogang “kalisdanan sa,” ug lexis, “pulong.” Ang dyslexia naglakip sa mga kalisdanan labot sa mga pulong o lenguwahe. Nalangkit pa gani niini ang mga suliran sa pagpahimutang sa mga butang diha sa ilang hustong kahan-ayan, sama sa mga adlaw sa semana ug sa mga letra diha sa usa ka pulong. Ang dyslexia, sumala ni Dr. H. T. Chasty sa Dyslexia Institute sa Britanya, “maoy kawalay-katakos sa pag-organisar nga magdaot sa paghinumdom sa dili pa dugayng mga hitabo, sa pag-ila ug sa mga kahanas sa kamot.” Dili katingad-ang kadtong adunay dyslexia mobatig kapakyasan tungod niini!

Tagda ang kaso ni David. Sa unsang paagi nga kining kanhi maikagon ug larinong magbabasa nanginahanglan sa tabang sa iyang asawa aron makatuon pag-usab sa pagbasa? Ang usa ka estrok nagdaot sa usa ka bahin sa utok ni David nga konektado sa paggamit ug pinulongan, ug tungod niini ang iyang pag-uswag sa pagbasa maoy hinay nga makapahigwaos. Bisan pa niana, mas lisdan siya sa mugbo kay sa tag-as nga mga pulong. Bisan pa sa iyang nakuha nga dyslexia, wala gayod madaot ang katakos ni David sa pagpakig-estorya ug ang kalantip sa iyang pangutok. Komplikado kaayo ang utok sa tawo nga ang mga tigdukiduki kinahanglan pang makasabot sa tanan nga nalangkit sa pagproseso sa mga tingog ug mga senyales sa panan-aw nga madawat niini.

Si Julie ug Vanessa, sa laing bahin, may naugmad nga dyslexia, nga nadayag samtang sila nagtubo. Ang mga tigdukiduki kasagarang nagtuo nga sa pag-edad ug siyete o otso ang mga bata nga magpasundayag ug normal nga pangutok apan magpasundayag ug linaing suliran sa pagkat-on sa pagbasa, pagsulat, ug pag-espel mahimong adunay dyslexia. Kasagaran, ang mga batang dunay dyslexia magsulat nga binalit-ad sa letra nga ilang gisulayan pagkopya. Hunahunaa ang kahigawad nga gibati ni Julie ug Vanessa sa dihang sayop nga ginganlan sila sa mga magtutudlo nga torpe, bugo, ug tapolan!

Sa Britanya, 1 ka tawo sa 10 nag-antos sa dyslexia. Ang kapakyasan sa bahin sa uban nga mailhan ang mga sulirang ilang giatubang makadugang lamang sa ilang pakyas nga pagbati.​—Tan-awa ang kahon sa panid 14.

Unsay Hinungdan sa Dyslexia?

Ang daot nga panan-aw kasagarang makapahinabog mga suliran sa pagkakat-on. Ayoha ang depekto sa panan-aw, ug mahanaw ang dyslexia. Ang pipila niadtong maglisod sa pagkat-on sa pagbasa nakadiskobreng mas makapokus silag maayo sa mga pulong sa dihang butangan nilag nipis nga dekolor nga palid ang basahonon. Nasayran sa uban nga wala gayod kini makatabang.

Ang pipila, sa pagmatikod nga ang sakit kinaiyanhon diha sa mga pamilya, mohatag ug henetikong katin-awan. Sa pagkatinuod, ang magasing New Scientist karong bag-o mitaho bahin sa panukiduki “nga nagsusi sa nasayrang kalangkitan tali sa mga gene nga nalangkit sa awtomatikong mga sakit sama sa migraine ug hubak, ug sa mga gene nga nakaingon sa dyslexia.” Tungod kay ang mga masakitog dyslexia ug ilang mga paryente mas lagmit nga mag-antos sa awtomatikong mga sakit, ang mga siyentipiko nagtuo nga ang mga gene sa dyslexia anaa sa rehiyon sa genome nga gipuy-an sa maong mga gene sa sakit. Apan, sumala sa giingon sa behavioral scientist nga si Robert Plomin, ang mga tigdukiduki “nakatino lamang sa ilhanan sa rehiyon sa chromosome, dili sa gene alang sa depekto sa pagbasa.”

Ang bahin sa utok nga mokontrol sa barog, katimbang, ug koordinasyon gitawag nga cerebellum. Giingon sa pipila ka siyentipiko nga kini may bahin usab sa proseso sa atong panghunahuna ug sa pinulongan. Makaiikag, ang mga tigdukiduki sa Sheffield University sa Inglaterra nakahimog usa ka pagsusi sa dyslexia nga naglangkit sa katimbang ug sa koordinasyon. Sila nangatarongan nga ang mga depekto sa cerebellum motukmod sa himsog nga mga bahin sa utok sa pagbakwi. Ang mga bata kasagarang wala gayoy kalisdanan sa paghupot sa ilang panimbang sa dihang patindogon nga walay paglihok, nga ang usa ka tiil gitambid sa laing tiil nga dinupa ang mga bukton. Apan taptapi ang ilang mga mata, ug ang mga batang may dyslexia mas magpalingpaling, sanglit nagsalig sila pag-ayo sa panan-aw aron motabang kanila nga manimbang.

Ang uban pang mga tigdukiduki mopunting nga ang mga utok sa mga batang may dyslexia magpadayag ug mga kalainan sa anatomiya. Kasagaran, ang luyong bahin sa walang bahin sa utok dakog diyutay kay sa tumbas nga bahin sa tuong kiliran, samtang sa utok sa may dyslexia, ang wala ug tuo nga mga tungang bahin mopatim-aw nga samag gidak-on. Unya ang uban moangkon nga nakakaplag ug kadaot sa kahan-ayan sa mga selula sa nerbiyos diha sa mga bahin sa utok nga nalangkit sa pinulongan.

Apan bisan unsa man ang pisikal nga hinungdan sa ilang dyslexia, sa unsang paagi kadtong adunay suliran matabangan sa labing maayong paagi?

Tabang Gikan sa mga Ginikanan

Ang pipila nga mga ginikanan sa usa ka batang may dyslexia mobating sad-an ug magbasol sa ilang kaugalingon tungod sa kahimtang sa ilang anak. Kon kini ang imong pagbati, wad-a ang kasubo pinaagi sa pag-ila nga walay mausa kanato ang hingpit ug kitang tanan lahi. Sugdi pinaagi sa pag-ila nga maingong ang usa ka batang dili makailag kolor nagkinahanglag tabang aron magkinabuhi uban sa iyang depekto, mao usab ang imong anak nga adunay dyslexia. Ingong ginikanan ikaw adunay tinong katungdanan sa edukasyon sa imong anak.

Bisan pag ang dyslexia sa pagkakaron dili masanta o matambalan, kini maalibyohan. Sa unsang paagi? Si Propesor T. R. Miles, awtor sa Understanding Dyslexia, nagtambag sa mga ginikanan sa pagdiskobre una sa tanan kon unsay malisod alang sa batang may dyslexia. Unya sila makahimog reyalistikong pagtulotimbang sa mga limitasyon sa ilang anak ug kon unsay madahom. “Ang bata angayng pabuhaton ug maayo kutob sa iyang maarangan,” nagtambag ang Reading and the Dyslexic Child, “apan dili na labaw pa niana.” Pinaagi sa pagkahimong mabination ug makapadasig, ug ilabina pinaagi sa paghikay ug haom nga pagtudlo, mamenosan sa mga ginikanan ang mga epekto sa dyslexia ug, sa samang panahon, makunhoran ang kalisdanang bation sa batang may dyslexia.

Tabang Gikan sa mga Magtutudlo

Hinumdomi, ang dyslexia maoy suliran sa pagkakat-on. Busa ang mga magtutudlo kinahanglang mogugol ug panahon uban sa mga batang may dyslexia diha sa ilang mga klase ug maningkamot sa pagtabang kanila. Limitahi ang kapakyasan sa mga bata pinaagi sa pagkareyalistiko sa kon unsay inyong dahomon kanila. Kon buot sabton, ang batang may dyslexia basin motubo nga hingkod nga tawo nga maglisod gihapon sa pagbasag kusog.

Ayaw dawata ang kapildihan. Hinunoa, dayega ang mga bata sa bisan unsang pag-uswag nga ilang mahimo​—ug tungod gayod sa tanan nilang paningkamot. Unya, likayi usab ang patuyang nga pagdayeg. Si Propesor Miles nagsugyot nga inigkamatikod sa mga magtutudlo ug diyutayng pag-uswag, sila moingon sa usa ka tinun-ang may dyslexia: “Oo, tinuod nga nahimo nimo ang pipila ka sayop. Apan moingon gihapon ko nga maayo ang imong nahimo; kini usa ka kauswagan sa miaging semana ug, tungod sa imong depekto, kini maayong resulta.” Apan sa dihang walay pag-uswag, siya motambag nga moingon: “Oo, kana-ug-kana daw nagpahinabo kanimog suliran; tan-awon nato kon makapangita kitag laing paagi sa pagtabang kanimo.”

Pagbantay nga makasultig matamayong mga pulong bahin sa pagbasa sa batang may dyslexia. Paningkamoti ang paghimo sa mga libro ug sa pagbasa nga makalingaw alang kaniya. Sa unsang paagi? Ang mga ginikanan ug mga magtutudlo makasugyot nga magkupot ang bata ug usa ka panimaan, tingali gamayng ruler, sa ilalom sa linya nga iyang ginabasa, kay ang hinay kaayong magbabasa kasagarang magdingawdingaw. Kon ang suliran mogimaw diha sa pagbasag mga letra sa pulong nga balit-ad, malulotong mangutana, “Unsa ang unang letra?”

Hunahunaa kon unsa ka makapaluya sa batang may dyslexia nga kanunayng sultihan sa iyang magtutudlo sa matematika nga ang iyang mga tubag maoy sayop. Pagkalabi pang maayo nga hatagan siyag mas sayong mga sulbaronon aron ang kahigawad nga ipatungha sa kapakyasan mapulihan sa katagbawan nga husto silang pagkasolbar.

“Ang makatabang sa mga may dyslexia maoy,” sumala sa usa ka espesyalistang magtutudlo “pagkakat-on pinaagi sa paggamit sa tanang sentido.” Usaha ang panan-aw, pandungog, ug paghikap aron tabangan ang bata sa hustong pagbasa ug pag-espel sa mga pulong. “Ang tinun-an kinahanglang motan-awg maayo, mamatig maayo, maghatag ug pagtagad sa mga lihok sa iyang kamot samtang siya nagsulat, ug maghatag ug pagtagad sa mga lihok sa iyang baba samtang siya nagsulti,” misaysay si Propesor Miles. Sa pagbuhat niini, ang batang may dyslexia magtumbas sa sinulat nga porma sa usa ka letra uban sa tingog niini ug sa mga lihok sa kamot nga gihimo niya sa pagsulat niini. Sa pagtabang sa bata sa pag-ila sa kalainan sa mga letra nga nakapalibog kaniya, tudloi siya sa pagsugod pagsulat sa matag usa sa mga letra sa lainlaing bahin diha sa letra. “Labing maayo,” misugyot ang Reading and the Dyslexic Child, “ang matag [may-dyslexia nga] bata kinahanglang adunay usa ka oras sa usa ka adlaw nga pribadong pagtudlo sa usa ka magtutudlo alang sa usa ka bata nga paagi.” Ikasubo, ang mga kahimtang talagsa rang motugot niini. Bisan pa niana, ang mga may-dyslexia makatabang sa ilang kaugalingon.

Tabang sa Kaugalingon

Kon ikaw may dyslexia, himoang tumong nga himoon ang kadaghanan sa imong pagbasa sa dihang ikaw labing lagsik. Namatikdan sa mga tigdukiduki nga ang mga estudyanteng may dyslexia makabatog maayong mga resulta kon sila mopadayon sa pagbasa sulod sa mga usa ka oras ug tunga apan human niana ang ilang buhat madaot na. “Ang regular apan ginagmayng pagtuon kada adlaw lagmit nga mas maayo kay sa panagsang mga adlaw sa hinobrang kahago,” nag-ingon ang Dyslexia at College. Tinuod, mas madugay nga makabasa ug makaespel kag maayo. Apan magmalahutayon.

Gamit ug madaladalang makenilya o, labi pang maayo, usa ka word processor nga may programang motabang nimo sa pagsusi sa espeling nga imong ipasulod. Duyogi kini sa pagkakat-on kon unsaon pag-organisar ug paggamit nga mahanason sa impormasyon.​—Tan-awa ang kahon sa panid 13.

Kalingawi ang mga libro pinaagi sa pagpamati niadtong narekord na sa mga audiocassette. Sa pagkatinuod, kining magasina ug ang kauban niini, Ang Bantayanang Torre, karon regular nga girekord sa cassette diha sa daghang pinulongan, sama ra sa tibuok nga Bibliya.

Kon human sa pagbasa sa kahon nagtuo ka nga ikaw may dyslexia, ayawg itago ang suliran. Dawata kini, ug tagda. Pananglitan, tingali nag-andam ka alang sa usa ka interbiyo sa trabaho. Sama sa daghang tawo, basin tungod sa makapahigwaos nga kahimtang malisdan ka nga magpahayag sa imong kaugalingon sa tin-aw ug pinamubong paagi. Nganong dili abanteng sulayan ang pipila ka bansaybansay nga mga interbiyo?

Ang mga suliran nga ipahinabo sa dyslexia dili sayong masulbad. Apan ang utok, tungod kay kini kahibulongang organo, makabakwi sa suliran. Ang permanenteng kasubo lagmit nga dili diay mahitabo. Si Julie, Vanessa, ug David naningkamot pag-ayo sa pagbuntog sa ilang kapakyasan. Makahimo ka sa sama. Ilha nga ang imong espesipikong suliran dili kinahanglang magpugong kanimo sa pagkat-on. Magmalahutayon sa pagsulay sa pagbasa, pagsulat, ug pag-espel sa hustong paagi. Ang pagbuhat niana motabang kanimo sa pagbuntog sa kapakyasan sa dyslexia.

[Footnote]

[Kahon sa panid 13]

Mga Sugyot Alang sa Pag-organisar-sa-Kaugalingon

Gamita ang mosunod:

• personal nga buletin

• kalendaryo para sa plano

• sudlanan ug mga sulat ug ubang papeles nga atimanonon

• personal nga payl

• talaadlawan

• sulatanag adres

[Kahon sa panid 14]

Kon Unsaon Pag-ila sa Dyslexia Diha sa Kabataan

Kon motubag kag oo sa tulo o upat sa mga pangutana sa ubos alang sa matag grupo sumala sa edad, posible nga ang mga batang hingtungdan may dyslexia.

Mga batang nag-edad ug 8 o ubos:

Dugay ba silang nakatuon sa pagsulti?

Sila ba dunay linaing suliran sa pagbasa o pag-espel? Kini ba makapatingala kanimo?

Nagtuo ka ba nga sa mga butang nga dili konektado sa pagbasa ug pag-espel, sila igmat ug utokan?

Sila ba magsulat sa mga letra ug mga numero nga balit-ad?

Sa dihang magahimog mga kalkulasyon, nagkinahanglan ba sila sa tabang sa mga kahonkahon, mga tudlo, o mga marka diha sa papel sa mas taas nga panahon kay sa uban nga sama nilag edad? Sila ba adunay talagsaong suliran sa paghinumdom sa mga talaan sa multiplikasyon?

Sila ba maglisod sa pag-ila sa wala gikan sa tuo?

Talagsaon ba ang pagkabakikaw nila? (Dili tanang batang may dyslexia maoy bakikaw.)

Mga batang nag-edad ug 8 hangtod 12:

Gihimo ba nila ang talagsaong mga sayop sa pag-espel? Sila ba molaktaw usahay sa mga letra gikan sa mga pulong o masayop paghan-ay kanila?

Sila ba sa pagkadanghag lagmit magkasayopsayop sa pagbasa?

Ang pagsabot ba sa gibasa morag mas hinay kay sa gidahom alang sa mga bata sa ilang pangedaron?

Maglisod ba sila pagkopya gikan sa pisara sa tunghaan?

Sa dihang magbasag kusog, ila bang laktawan ang mga pulong o linya, o kaduha ba nila basahon ang samang linya? Dili ba nila gustong mobasag kusog?

Malisdan ba gihapon sila sa paghinumdom sa mga talaan sa multiplikasyon?

Sila ba dili maayog panabot sa direksiyon, nga ibaylo ang wala ug tuo?

Kulang ba silag pagsalig-sa-kaugalingon ug dunay ubos nga pagtahod-sa-kaugalingon?

[Credit Line]

—Awareness Information, nga gipatik sa British Dyslexia Association, ug Dyslexia, nga gigama sa Broadcasting Support Services, Channel 4 Television, London, Inglaterra.

[Hulagway sa panid 12]

Aron matabangan pagpokus sa pagtagad, kupti ang usa ka timaan ubos sa linyang basahonon