Pagpaniid sa Kalibotan
Nahiluna-sa-Wanang nga Radyong Teleskopyo
Ang Institute of Space and Astronautical Science sa Hapon niining bag-o pa naglansad ngadto sa wanang ug usa ka radyong teleskopyo nga walo ka metros ang diametro, nagtaho ang Science News. Ang pagkatalagsaon niining bag-ong teleskopyo anaa sa pagkakonektado niini sa mga 40 ka nahiluna-sa-yuta nga mga radyong teleskopyo nga nahimutang sa nagkadaiyang mga bahin sa kalibotan. Kining sistemaha nailhan nga Very Long Baseline Space Observatory. Ang mga radyasyon gikan sa mga butang sa kawanangan nga nagpatunghag mga senyas sa radyo, sama sa mga quasar ug mga black hole, madawat niining magkalagyo kaayo nga mga himan ug giusa aron sa pagpatungha ug usa ka hulagway. Kung mas layo ang distansiya tali sa mga radyong teleskopyo, mas motin-aw ang kataposang hulagway. Ang pagbiyo niining teleskopyoha sa yuta magdala niini sa mga 20,000 kilometros gikan sa yuta sa kinalay-ang punto niini. Ang bag-ong nahiluna-sa-wanang nga teleskopyo mohatag ug tin-awng hulagway nga 1,000 ka beses nga labaw pa kay sa mahimo sa Hubble Space Telescope sa makitang kahayag. “Sa maong katin-aw,” nag-ingon ang Science News, “ang usa ka tigpaniid sa Los Angeles makaila sa usa ka lugas sa humay sa Tokyo.”
TV Para sa mga Batang Gagmay?
Aron makakaplag ug panahon alang sa kinahanglanong mga buluhaton, ang nahingawang mga ginikanan sa gagmayng mga bata mahimong makiling sa pagbutang kanila atubangan sa TV. Apan sumala sa Parents nga magasin, kini magpatungha ug mga kapeligrohan ngadto sa bata. “Ang pintas nga mga programa sa TV,” lakip ang daghang kartoning, kini nag-ingon, “tatawng nagpadayag nga mosangpot sa dugang nga pagkamasupilon diha sa batan-ong mga tumatan-aw.” Dugang pa, ang mga pagtuon nga gidumalahan ni Dorothy Singer sa Yale University nagpakita nga “ang makanunayong pagtan-aw ug telebisyon sa dili pa mosugod ug eskuyla sa kindergarten dunay kalabotan usab sa dili maayong pamatasan ug pagkawalay-hilig nga mokat-on ug basa” sa ulahi. Si Singer nagrekomendar ug dili molabaw sa 30 minutos nga pagtan-aw ug TV sa usa ka adlaw para sa mga nag-edad ug usa ka tuig. Ang lain pang kabalaka mao ang mga aksidente nga mahimong mahitabo samtang ang bata mag-inusara uban sa TV. Ang tagsulat nga si Milton Chen nagtaho: “Nagkinahanglan lamang ug usa ka minuto para sa wala mabantayi ug lihokan nga gamayng bata nga mabutang sa kapeligrohan.” Ang Parents nga magasin nagsugyot nga ibutang nimo ang imong anak ug ang pila ka dili delikadong mga dulaan sa sulod sa usa ka kuna sa dapit nga dali ra nimong makita kon ikaw puliki ug dili makabantay sa bata.
“Internet Addiction Disorder”
“Ang kinaulahiang sangpotanan sa panahon sa kompiyuter mao ang pagkagiyan sa Internet,” nagtaho ang Canadian Medical Association Journal. Si Dr. Kimberly Young nagsurbi sa 496 ka mapatuyangong tiggamit sa Internet, nga 396 kanila ang nailhan ingong nagiyan sa Internet. Ang pagdukiduki nagpadayag nga ang mga sangpotanan sa pagkagiyan sa Internet naglakip sa “pag-inusara, panagbingkil sa magtiayon, pagkapakyas sa eskuylahan, naghinobrang utang, [ug] pagpahawa sa trabaho.” Si Dr. Young nag-ingon nga ang sakit “tinuod nga pagkagiyan sama sa alkoholismo o dili-mapugngang pagsugal.” Ang mantalaan nagdugang nga “ang mga tawo nga dunay kompiyuter sa balay maoy labing nameligro.” Bisan pag ang bisan kinsa mahimong malabian sa pagkaikag sa Internet, “ang kasagarang magiyan maoy usa ka edad-edaran nga babaye nga may diyutayng edukasyon,” nag-ingon si Dr. Young. Lakip sa peligrosong mga ilhanan mao ang paggahin ug nagakadaghang panahon sa pagkompiyuter, ug “pagbiya sa sosyal nga mga kalihokan o mga kalihokan maylabot sa sekular nga trabaho” aron mogamit sa Internet.
Proyektong Tigre Napakyas
Niadtong 1973, ang Proyektong Tigre gilansad sa India aron mapugngan ang pagkapuo sa nasodnong mananap. Niadtong panahona ang gidaghanon sa tigre sa India mikunhod na sa 1,827. Ang proyekto nakadawat ug internasyonal nga pagpaluyo ug talagsaong kalamposan. Pag-abot sa 1989 ang populasyon sa Indian nga tigre miuswag ngadto sa kapin sa 4,000. Apan, karon ang tigre sa makausa pa nameligro, sumala sa India Today. Ang gidaghanon sa tigre sa India gibanabana nga mikunhod ngadto sa ubos sa 3,000. Ngano? Ang pipila nag-ingon nga ang mga mangingilot mopatay, sa aberids, ug labing menos usa ka tigre kada adlaw. Ang Proyektong Tigre gituyo aron sa pagtaganag panalipod sa tigre. Apan morag kini wala makahimo niana. “Ang tigbantay sa lasang, nga kanunay mapusilan, nawad-an ug kadasig, nakulangan ug igong himan,” matod sa taho. Para sa tigre, “ang paglungtad gipulihan ug pagkapuo.”
Tigulang Sud-ongon Apan Batan-ong Mamatay
Ingon sa gipadayag sa mosunod nga mga taho, ang mga tigdukiduki nagtuo nga ang pagsigarilyo makapadali sa pagtigulang. Ang dugay nang mga tigsigarilyo upat ka beses nga malagmit sayo rang maubanon ug doble ang purohan nga maupaw o magakaupaw, sumala sa Lancet sa Britanya. Nga nagtaho bahin niini, ang UC Berkeley Wellness Letter mipatin-aw nga ang mga tigsigarilyo mas daghag kunot sa nawong ug doble ang purohan nga mapangag kay sa mga dili tigsigarilyo. Ang taho nagpunting sa kinaulahiang pagtuon nga gihisgotan sa British Medical Journal nga nagpakitang ang mga lalaking dugay nang nanigarilyo diyutay rag purohan nga moabot sa edad nga 73 kay niadtong wala manigarilyo. Dugang pa, ang magasin nga Good Housekeeping nagtaho nga “ang mga dili-tigsigarilyo nga magpuyo uban sa mga tigsigarilyo maoy 20 porsiyentong dunay purohan nga makabaton ug sakit sa kasingkasing.”
Kapeligrohan sa Kilat
“Ang mga kaso sa pagkaigo ug pagkapatay sa mga tawo tungod sa kilat,” nagtaho ang mantalaan nga The Australian, “mas subsob kay sa gihunahuna sa mga tawo.” Ang kilat mopatay ug tali sa lima ug napulo ka tawo sa Australia kada tuig ug magpahinabog kapin sa 100 ka samdan, mipatin-aw ang taho. Dunay diyutayng pasidaan sa purohang maigo, bisan pag “ang pipila ka tawo nga hapit nang maigo sa kilat nagtaho nga mibati sa pagpanglimbawot sa ilang balahibo,” nag-ingon si Phil Alford sa Bureau of Meteorology sa Melbourne. Aron malikayan nga maigo sa kilat, si Alford nagrekomendar nga magpasalipod gikan sa kilat ug dalugdog sa sulod sa usa ka sementong tinukod o sulod sa gahig-atop nga sakyanan nga nahamulag gikan sa metal nga mga gambalay.
Depresyon sa Edaran
“Ang depresyon sa edaran mopadayag sa lahing paagi kay sa dinha sa mga batan-on,” nagtaho ang Jornal do Brasil. Inay nga magpadayag niini mismo ingong kaguol o kabalaka, ang maong depresyon “gipaila pinaagi sa pagkawala sa mga katakos sa pag-ila—ang paghinumdom, konsentrasyon, ug katakos sa paghunahuna.” Dugang pa, sumala kang Propesor Paulo Mattos sa Federal University sa Rio de Janeiro, “ang mga tigulang nga dunay depresyon magpadayag ug naghingaping mga pagbati nga sad-an kabahin sa dili hinungdanong mga butang. Mawad-an silag interes sa ilang kanhing buluhaton o kon unsay nakapahimuot kanila sa nangagi,” lakip ang kokabildo. Ang maong mga simtoma usahay masaypang bahin lamang sa pagkatigulang, nagkanayon ang taho. Aron mailhan ang maong mga kausaban sa paggawi ug mailhan ang depresyon, nag-ingon si Dr. Mattos, “hinungdanon kaayo nga ang mga tawo dunay makanunayong pakig-uban sa edarang mga sakop sa pamilya.”
Mga Anay nga Nagminag Bulawan
Niadtong 1984 ang usa ka tagibalangay nakakaplag ug bulawan sa Aprikanhong nasod sa Niger, ug ang misangpot nga pagpanon sa katawhan alang sa bulawan nagdani sa mga minero gikan sa daghang nasod nganha sa rehiyon. Ang taga-Canada nga geologong si Chris Gleeson nakahinumdom nga ang karaang mga sibilisasyon sa Aprika naggamit ug mga pungtod sa anay aron matultolan ang mga pondo sa bulawan. Ang Niger maoy puy-anan sa usa ka espisye sa anay nga magtukod ug dagkong mga pungtod, nga ang pipila 1.8 metros ang gitas-on ug 1.8 metros ang diametro. Ang mga pungtod magkadako samtang ang mga anay mokubkob—usahay sa giladmon nga 75 metros—sa pagpangitag tubig, nag-ingon ang magasin nga National Geographic. Si Gleeson mikuha ug mga muwestra sa yuta gikan sa daghang pungtod sa paglaom nga sila motultol kaniya kon asa mokutkot. Kadaghanan sa muwestra walay bulawan, apan ang pipila aduna! “Ang bisan unsang pungtod nga dunay timailhan sa bulawan nagbaton ug bulawan sa katibuk-an niini,” iyang nakaplagan. Ang mahitabo mao nga sa dihang ang mga anay magkubkob para sa tubig, bisag unsang ilang makita ilang dad-on sa ibabaw, lakip ang bulawan.
Maayong Pamatasan sa Paggamit ug Teleponong Selyular
Ang pagdagsang sa de-bulsang selyular nga mga telepono nagpasiugda sa panginahanglan sa pipila ka kinaraang mga pamatasan, sumala sa Far Eastern Economic Review. Ang taga-Hong Kong nga tigtambag sa negosyo nga si Tina Liu nagdasig sa pagpakitag pagtahod ug konsiderasyon, alang sa gikaestorya sa telepono ug alang niadtong anaa tingali sa imong palibot. Siya nagtambag nga mosultig tin-aw apan dili kusog ug dili mokaon o moinom samtang naggamit sa telepono. Si Liu nagrekomendar usab nga limitehan ang mga tawag nga dawaton sa panahon sa mga miting ug ibalhin ang mga tawag ngadto sa laing dapit o ibalhin ang kiring nga tunog ngadto sa pinitik nga senyal dinha sa mga dapit sama sa mga ospital, mga librarya, ug mga awditoryum. Ang pagtugaw sa sosyal nga mga okasyon pinaagig pagdawat ug mga tawag makapahinabo sa mga higala o mga paryente nga mobating wala tagda. Kabahin sa pagkaon sa restawran, si Liu nagkomento: “Ang lalaking makigsulti sa telepono samtang siya dunay kadeyt nga babaye angayng motapos sa tawag sa dili pa mawala ang epekto sa iyang gihatag nga pungpong sa mga bulak.”
‘Maantigong mga Pluwido’
Samtang ang koryente gamiton sa pipila ka pluwidong dunay gagmatoyng mga tinipik nga naglutaw, ang mga tinipik mopormag gagmayng mga kadena, nga mopahagkot ug samot sa pluwido. Kining talagsaong butang ginganlan ug Winslow effect, nga gisunod sa ngalan ni Dr. W. M. Winslow, kinsa maoy nakadiskobre niini niadtong 1940. Sukad niadto, ang industriya sa makina ug sakyanan ug uban pa, lakip si Dr. Winslow mismo, nga 93 anyos na karon, nagpadayon sa pagpangita ug praktikal nga kapadapatan sa maong ‘maantigong mga pluwido.’ Ang mga tig-eksperimento sa Michigan State University sa Tinipong Bansa nahibalo nga ang tinunawng tsokolateng may gatas dunay pipila ka kinaiya nga susama sa ‘maantigong mga pluwido.’ Sama sa gihunahuna, diha sa kinaulahiang eksperimento, ang tinunaw nga baretang tsokolate halos dihadihang migahi sa dihang gigamitan ug koryente. Ang lain pang ‘maantigong pluwido,’ nga maoy tayubong nga mais nga naglutaw sa gas, magbalhinbalhin tali sa kalasaw sa gatas ug sa panibuok sa mantekilya kon usbon ang kakusog sa koryente.