Mapuslanong Kahigwaos, Makadaot nga Kahigwaos

“Sanglit ang kahigwaos mao ang dili-tinong sanong sa lawas ngadto sa bisan unsang panginahanglan, ang tanan kanunayng nailalom sa usa ka sukod sa kahigwaos.”—Dr. Hans Selye.

ARON makapatungha ug honi ang usa ka magtutugtog sa biolin, kinahanglang hugot ang kuwerdas sa iyang instrumento​—apan sa usa lang ka sukod sa kahugoton. Kon sobra kini ka hugot, kini mabugto. Apan kon sobra ka luag ang kuwerdas, dili kini mopatunghag tingog. Ang hustong kahugoton anaa sa tunga sa duha ka hingapin.

Ang kahigwaos susama niini. Ang hinobra makadaot, sumala sa ato nang nakita. Apan unsay ikasulti kon walay kahigwaos? Bisan pag ang kalaoman maorag makadani, ang tinuod mao nga imong gikinahanglan ang kahigwaos​—labing menos sa usa ka sukod. Pananglitan, handurawa nga samtang nagtabok sa usa ka kalye, sa kalit imong namatikdan ang usa ka sakyanang kusog nga nagdagan padulong nimo. Ang kahigwaos maoy mopaarang nimo nga mopahawa sa dalan sa kadaotan​—sa madali!

Apan ang kahigwaos dili lang mapuslanon sa mga emerhensiya. Imong gikinahanglan usab ang kahigwaos aron pagtuman sa inadlawng mga buluhaton. Nailalom ang tanan sa usa ka sukod sa kahigwaos sa tanang panahon. ‘Ang bugtong paagi sa paglikay sa kahigwaos maoy sa pagkamatay,’ matod ni Dr. Hans Selye. Midugang siya nga ang pahayag nga “siya naghigwaos” wala ing kahulogan sama sa pamulong nga “init ang iyang lawas.” “Ang atong tinuod nga gipasabot nianang mga pulonga,” matod ni Selye, “mao ang sobrang kahigwaos o kainit sa lawas.” Niining kontekstoha nalangkit usab ang kahigwaos sa kalingawan, ug ingon man sa pagkatulog, sanglit ang imong kasingkasing kinahanglang padayong magpitik ug moobra ang imong mga baga.

Tulo ka Matang sa Kahigwaos

Ingon nga adunay lainlaing mga sukod sa kahigwaos, adunay lainlaing mga tipo usab.

Ang grabeng kahigwaos o acute stress maoy resulta sa mga kalisod sa inadlawng pagkinabuhi. Kasagaran, naglangkit kini sa daotang mga kahimtang nga pagasulbaron. Sanglit kini dili tinuyo ug temporaryo lamang, ang kahigwaos kasagarang masagubang. Hinuon, adunay pipila nga makasinatig sunodsunod nga krisis​—sa tinuoray, ang kagubot mahimong bahin na sa ilang personalidad. Bisan kining maong sukod sa kahigwaos makontrolar. Ang nag-antos tingalig supak nga magbag-o, hinunoa, hangtod nga siya makaamgo sa epekto sa gubot niyang estilo-sa-kinabuhi diha kaniya ug niadtong alirong kaniya.

Bisan tuod ang grabeng kahigwaos temporaryo lamang, ang sugmatsugmat nga kahigwaos o chronic stress malungtaron. Ang nag-antos dili makakitag kasulbaran sa mahigwaosong kahimtang, kon kaha mga kapait sa kakabos o kaguol sa trabahong wala magustohi​—o kaha kawalay-trabaho. Ang sugmatsugmat nga kahigwaos mahimong mosangpot usab sa mapadayonong pamilyanhong mga suliran. Ang pag-atiman ug masakitong paryente makapahigwaos usab. Bisan unsay hinungdan, ang sugmatsugmat nga kahigwaos inanayng modaot sa biktima niini sa sunodsunod nga adlaw, semana, bulan. “Ang daotang bahin sa sugmatsugmat nga kahigwaos mao nga maandan kini sa mga tawo,” matod sa usa ka libro bahin sa ulohan. “Ang mga tawo makaalinggat dayon sa sobrang kahigwaos tungod kay kini bag-o; dili nila tagdon ang sugmatsugmat nga kahigwaos tungod kay kini daan, sinati, ug, usahay, halos makapahimuot na.”

Ang makapayabag-sa-hunahunang kahigwaos o traumatic stress mao ang epekto sa makapaguol nga trahedya, sama sa panglugos, aksidente, o kinaiyanhong katalagman. Daghang beterano sa gubat ug mga nakaagi sa kampo konsentrasyon ang nag-antos niining tipoha sa kahigwaos. Ang mga simtoma sa makapayabag-sa-hunahunang kahigwaos tingali maglakip sa klarong mga panumdoman sa sakit nga hitabo, bisan sa daghang tuig sa ulahi, uban ang midakong pagkamatandog sa gagmayng mga hitabo. Usahay ang nag-antos idayagnos nga may sakit nga gitawag ug post-traumatic stress disorder (PTSD).​—Tan-awa ang kahon sa ibabaw.

Sensitibo Kaayo sa Kahigwaos

Ang uban nag-ingon nga ang paagi nga kita mosanong ngadto sa kahigwaos sa pagkakaron nagdepende ug dako sa kon unsay gidak-on ug kon unsang matanga sa kahigwaos ang atong nahibalag sa nangagi. Nag-ingon sila nga ang makapayabag-sa-hunahunang mga hitabo aktuwal nga makapausob sa mga reaksiyong kemikal sa utok, nga maghimo sa tawo nga labi pang sensitibo sa kahigwaos sa umaabot. Pananglitan, sa usa ka pagtuon sa 556 ka beterano sa Gubat sa Kalibotan II, si Dr. Lawrence Brass nakadiskobreng ang risgo sa estrok maoy walo ka pilong mas taas taliwala niadtong nahimong mga binilanggo sa gubat kay taliwala niadtong wala mabilanggo​—bisan 50 ka tuig human sa unang masakit nga hitabo. “Ang kahigwaos sa pagkahimong usa ka POW [priso sa gubat] maoy grabe kaayo nga kini nag-usob sa paagi sa pagsanong niining mga tawhana sa kahigwaos sa umaabot​—kini nagpasensitibo kanila.”

Ang makapahigwaos nga mga hitabo nga naagoman sa pagkabata angayng dili pakamenoson, matod sa mga eksperto, sanglit kini makaapektar ug dako. “Ang kadaghanang bata nga nag-antos sa mapait nga kasinatian wala dad-a ngadto sa doktor,” matod ni Dr. Jean King. “Sila nakabuntog sa suliran, nagpadayon sa ilang mga kinabuhi, ug sa kataposan nahidangat sa among mga buhatan katuigan sa ulahi, nga nag-antos sa depresyon o sakit sa kasingkasing.” Tagda, pananglit, ang mapait nga kasinatian nga mawad-an sa usa ka ginikanan. “Ang ingon ka dakong kahigwaos nga mahitabo sa dihang bata ka pa basin permanenteng makapausob sa kahikayan sa utok,” matod ni Dr. King, “nga magbilin niini nga dili kaayo makasagubang sa kasagaran, adlaw-adlawng kahigwaos.”

Hinuon, kon sa unsang paagi mosanong ang usa ka tawo sa kahigwaos mahimong magdepende usab sa ubay-ubayng laing mga hinungdan, apil ang iyang pisikal nga panglawas ug kahinguhaan nga magamit sa pagtabang kaniya sa pagsagubang sa makapahigwaos nga mga hitabo. Hinuon, bisan unsay hinungdan niini, ang kahigwaos masagubang. Tinuod, dili kini sayon. Si Dr. Rachel Yehuda nag-ingon: “Ang pagsulti sa usa nga sensitibo kaayo sa kahigwaos nga magrelaks lang maoy sama sa pagsulti sa usang may insomnia nga matulog lang.” Bisan pa niana, daghan pa ang mahimo sa usa ka tawo sa pagpakunhod sa kahigwaos, sumala sa ipakita sa sunod artikulo.

[Kahon sa panid 7]

Kahigwaos sa Trabaho—“Tibuok-Yutang Katingad-ang Panghitabo”

Usa ka taho sa Hiniusang Kanasoran nag-ingon: “Ang kahigwaos nahimong usa sa labing seryosong mga isyu bahin sa panglawas sa ika-20ng siglo.” Dayag ang presensiya niini diha sa dapit-trabahoan.

• Ang gidaghanon sa mga kleym tungod sa kahigwaos nga gihimo sa mga trabahante sa gobyerno sa Australia miuswag ug 90 porsiyento sa tulo-ka-tuig nga yugto lamang.

• Usa ka surbi sa Pransiya nagpadayag nga 64 porsiyento sa mga nars ug 61 porsiyento sa mga magtutudlo nag-ingong sila napikal mahitungod sa makapahigwaos nga palibot nga ilang gitrabahoan.

• Ang mga sakit nga nalambigit sa kahigwaos mokostar sa Tinipong Bansa sa gikalkulong $200 bilyon kada tuig. Gikalkulo nga 75 ngadto 85 porsiyento sa tanang aksidente sa industriya nalambigit sa kahigwaos.

• Sa sunodsunod nga nasod, ang mga babaye nadiskobrehang labawng nag-antos sa kahigwaos kay sa mga lalaki, lagmit tungod kay ginabuhat nila ang mas daghang buluhaton tali sa panimalay ug sa trabaho.

Ang kahigwaos diha sa trabaho maoy tinuod gayod, sumala sa pagtawag niana sa taho sa HK, nga “tibuok-yutang katingad-ang panghitabo.”

[Kahon sa panid 8]

PTSD—nga Reaksiyon sa Dili-Normal nga Kasinatian

‘Tulo ka bulan human sa pagkabangga sa among kotse, dili pa gihapon ako makahunong sa paghilak, o makatulog sa tibuok gabii. Bisan ang pagbiya sa balay maoy makalilisang.’—Louise.

SI Louise nag-antos sa post-traumatic stress disorder (PTSD), usa ka makapainutil nga sakit nga gipaila sa magbalikbalik ug mosantop nga mga madumdoman o mga damgo sa makapayabag-sa-hunahunang hitabo. Ang tawong may PTSD basin makabaton usab sa hingapin nga makuratong reaksiyon. Pananglitan, usa ka eksperto sa maayong pangisip nga si Michael Davis miasoy bahin sa usa ka beterano sa Vietnam nga sa adlaw sa iyang kasal mitago nga kalit sa kabugangan sa pagkadungog sa pagutpot sa usa ka kotse. “Angay unta nga anaa ang tanang matang sa mga signal sa palibot nga magtug-an kaniya nga maayo ra ang kahimtang,” matod ni Davis. “Kadto 25 anyos sa ulahi; didto siya sa Tinipong Bansa, dili sa Vietnam; . . . nagsul-ob siyag puting tuksedo, dili patig nga uniporme sa gubat. Apan dihang kadtong pangunang pangaghat migawas, siya mitago.”

Ang mapait nga kaagi sa natad-panggubatan usa lang ka hinungdan sa PTSD. Sumala sa The Harvard Mental Health Letter, ang sakit mahimong maoy resulta sa bisan unsang “hitabo o serye sa mga hitabo nga naglangkit sa aktuwal o naghulga nga kamatayon o sa grabeng pagkasamad o usa ka hulga sa kadaot sa lawas. Kini mahimong usa ka kinaiyanhong katalagman, aksidente, o tawhanong buhat: baha, sunog, linog, pagkabangga sa kotse, pamomba, pagpusil, pagpaantos, pangidnap, pangatake, panglugos, o pag-abusar sa bata.” Ang pagsaksi lamang sa usa ka makapayabag-sa-hunahunang hitabo o pagkahibalo bahin niini​—⁠tingali pinaagig talagsaong pamahayag o mga letrato​—⁠makapahinabo sa mga simtoma sa PTSD, ilabina kon ang mga tawong nalangkit maoy mga sakop sa pamilya o suod nga mga higala.

Hinuon, ang mga tawo mosanong sa masakit nga panghitabo sa lainlaing paagi. “Ang kadaghanang tawo nga makaagig mapait nga kasinatian dili makaugmad ug seryosong mga simtoma sa kadaot sa utok, ug bisan pag adunay mga simtoma, kini sila dili gayod PTSD nga matang,” saysay sa The Harvard Mental Health Letter. Komosta ba sila kansang kahigwaos mosangpot sa PTSD? Sa ngadtongadto, ang pipila makaarang sa pagsagubang sa mga pagbating nalangkit sa mapait nga kasinatian ug mahupayan. Ang uban magpadayon sa pagpakigbisog sa mga madumdoman sa usa ka mapait nga hitabo sa daghang tuig human sa pagkahitabo niini.

Sa bisan haing paagi, kadtong nag-antos sa PTSD​—⁠ug kadtong gustong motabang kanila​—⁠angayng mahinumdom nga ang pagkaayo nanginahanglag pailob. Ang Bibliya nagtambag sa mga Kristohanon nga “pamulong nga mahupayon sa magul-anong mga kalag” ug “magmataas-ug-pailob sa tanan.” (1 Tesalonica 5:14) Alang kang Louise, nga gikutlo sa sinugdan, milabay ang lima ka bulan una siya makabalik sa pagmanehog kotse. “Bisan pa sa mga kauswagang akong nahimo,” mipahayag siya upat ka tuig human sa aksidente, “alang kanako ang pagmaneho dili na gayod makapahimuot nga kasinatian nga sama kaniadto. Kini usa ka butang nga kinahanglang akong buhaton, busa ako kining ginabuhat. Apan dako na ang akong kauswagan sukad sa panahon sa kawalay-katakos human sa aksidente.”

[Hulagway sa panid 9]

Daghang trabahante sa opisina ang mobatig kahigwaos

[Hulagway sa panid 9]

Dili tanang kahigwaos makadaot kanimo