Panaghisgot Bahin sa Klima
BISAG hain ka pa nagpuyo ug bisag kinsa ka pa, ang klima nagaapektar sa imong kinabuhi. Kon ang adlaw magpadayag nga kini mahimong igang ug init, magsul-ob ka ug nipis nga sinina. Kon kini mabugnaw, magsul-ob ka ug suwiter ug kalo. Nag-ulan? Dad-on mo ang imong payong.
May mga panahon, ganahan ta sa klima; sa ubang mga panahon, kini makalaay kanato. Usahay, kini mahimong mamumuno sa porma sa mga bagyo, alimpulos, hulaw, bunok sa niyebe, o mga habagat. Gusto ka man niini o dili, maglagot ka man niini o dili-magtagad niini, ang klima kanunayng anaa diha, nga nagaimpluwensiya sa atong mga kinabuhi sukad sa adlaw nga kita nangatawo hangtod sa adlaw nga kita mangamatay.
Usa ka tawo kas-a miingon: “Ang tanan naghisgot bahin sa klima, apan walay bisan usa ang may gihimo bahin niana.” Sa tinuod, daw dugay na nga ang klima dili gayod nato arang mausab sa bisan unsang paagi. Apan, nagkadaghang siyentipiko wala na motuo niana. Matod pa nila nga ang pagpabuga ug carbon dioxide ug ubang mga gas ngadto sa atong atmospera nakausab sa atong taas-ug-abot nga mga sumbanan sa klima—atong klima.
Sumala sa mga eksperto, unsa ang kinaiyahan niining umaabot nga kausaban? Lagmit ang labing katuohang tubag nagagikan sa Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC), nga nagkuha ug ekspertong opinyon gikan sa kapin sa 2,500 ka tigtuon sa klima, mga ekonomista, ug tig-analisar sa risgo nga mga espesyalista gikan sa 80 ka nasod. Diha sa ilang 1995 nga taho, mihinapos ang IPCC nga ang klima sa yuta nagkainit. Sa sunod nga siglo, kon ang kahimtang magpadayon nga mao ra gihapon, posible nga ang temperatura motaas kutob sa 3.5 grado Celsius.
Samtang ang pipila ka sobrang grado daw dili kaayo ikabalaka nga pamation, ang gamayng kausaban sa temperatura sa klima sa kalibotan mahimong malaglagon. Ang mosunod mao ang nakita nang daan sa daghan sa umaabot nga siglo.
Rehiyonal nga mga paghinobra sa klima. Sa ubang mga dapit, ang mga hulaw mahimong mas dugayng matapos, samtang sa ubang dapit, ang mga pagbunok sa ulan mas kusog. Ang mga unos ug mga baha mahimong mas grabe; ang mga bagyo, mas makadaot. Bisan pag minilyon na ang nangamatay tungod sa mga baha ug kagutom, ang pag-init sa kalibotan magpasaka sa gidaghanon sa mangamatay.
Dugang nga risgo sa panglawas. Ang nalangkit-sa-init nga sakit ug kamatayon modaghan. Sumala sa World Health Organization, ang pag-init sa kalibotan magpataas usab sa gitas-on sa kinabuhi sa mga insekto nga nagdala ug mga sakit sa tropiko, sama sa malarya ug dengge. Dugang pa, ang pagmenos sa abiyong tubig nga tab-ang tungod sa kausaban sa rehiyonal nga gidaghanon sa pagbunok sa ulan ug niyebe magpadaghan sa pipila ka dala sa tubig ug dala sa pagkaon nga mga sakit ug mga parasito.
Ang kinaiyanhong mga puy-anan mameligro. Ang kalasangan ug kalamakan, nga mosala sa atong hangin ug tubig, mameligro sa mas init nga mga temperatura ug sa mga kausaban sa gidaghanon sa pag-ulan. Ang mga sunog sa lasang mas masubsob ug mas grabe.
Pagtaas sa mga lebel sa dagat. Kadtong nagpuyo sa ubos nga mga dapit sa baybayon kinahanglang mobalhin gawas kon himoon ang dakog-gastong mga proyekto sa pagsanta sa pagtaas sa dagat. Ang ubang mga isla bug-os nga matabonan sa tubig.
Ang maong mga kahadlok may basehanan ba? Ang klima ba sa yuta nahimong mas init? Kon mao, mga tawo ba ang mabasol? Sanglit daghan kaayo ang nameligro, dili ikahibulong nga mainit kaayong gidebatehan sa mga eksperto kining mga pangutanaha. Tukion sa sunod nga duha ka artikulo ang pipila ka isyung nalangkit ug hisgotan ang pangutana kon kaha angay ba kitang mabalaka bahin sa umaabot sa atong planeta.