Aids—Kon Unsaon Pagpakigbugno Niini

SA PAGKAKARON walay tambal sa AIDS, ug ang medikal nga siyensiya morag walay purohan nga makakaplag dayon ug tambal. Bisan tuod ang bag-ong mga pagtambal magpalangan sa paggrabe sa sakit, mas maayong maglikay nga matakboyan sa sinugdan pa. Apan, una nato hisgotan ang pagsanta konsiderahon nato kon sa unsang paagi ang virus (HIV) sa AIDS mapasa ug dili mapasa gikan sa usa ka tawo ngadto sa lain.

Ang usa ka tawo mahimong matakboyan sa upat ka pangunang mga paagi: (1) pinaagi sa paggamit ug dagom o heringgilya nga dunay virus, (2) pinaagi sa pagpakigsekso (pinaagi sa kinatawo sa babaye, sa lubot, o sa baba) uban sa gitakboyang tawo, (3) pinaagi sa mga pag-abono ug dugo ug mga produkto sa dugo, bisan tuod kini nga hulga namenosan sa mas ugmad nga mga nasod diin ang dugo sa pagkakaron gisusi kon duna bay HIV nga mga antibody, ug (4) pinaagi sa iyang gitakboyan sa HIV nga inahan, kinsa makatakod sa bata una pa o panahon sa pagpanganak o samtang nagpasuso.

Sumala sa U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC), ang siyentipikanhong ebidensiya karon nag-ingon nga (1) dili ka matakdan ug AIDS sama sa pagtakod sa sip-on o trangkaso, (2) dili ka mataptan niana gumikan sa pagtupad ug lingkod sa usa nga dunay AIDS o pinaagi sa paghikap o paggakos sa usa ka tawo nga gitakboyan, (3) dili ka mataptan niana gumikan sa pagkaon sa kalan-on nga gikuptan, giluto, o gidalit sa usa ka tawo nga gitakboyan, ug (4) dili ka mataptan niana pinaagi sa paggamit sa mao rang mga kasilyas, telepono, sinina, o kagamitan sa pagkaon ug pag-inom. Dugang pa, ang CDC nag-ingon nga ang virus dili mapasa pinaagi sa mga namok o sa bisan unsang insekto.

Mga Yawi sa Pagsanta

Ang virus sa AIDS nagpahipi diha sa dugo sa gitakboyang mga tawo. Kon ang usa ka tawo nga gitakboyan maindyeksiyonan, may diyutayng dugo duyog sa virus nga mahimong mahibilin diha sa dagom o sa heringgilya. Kon ang laing tawo indyeksiyonan sa usa ka dagom nga nahugawan nianang paagiha, ang virus mahimong mapasa. Ayaw gayod kahadlok sa pagpangutana sa doktor o nars kon nagduda ka sa dagom o sa heringgilya. Duna kay katungod nga mahibalo; nameligro ang imong kinabuhi.

Ang virus sa AIDS anaa usab sa binhi sa lalaki o sa mga inagos sa kinatawo sa babaye sa gitakboyang mga tawo. Busa, mahitungod sa pagsanta, ang CDC nagsugyot: “Ang paglikay sa pagpakigsekso mao ang bugtong seguradong panalipod. Kon makigsekso ka man, paghulat hangtod nga anaa ka na sa usa ka tagdugay, matinud-anon sa usag usa nga relasyon, sama sa kaminyoon, uban sa wala matakboyi nga kapikas.”

Matikdi nga aron mapanalipdan ka, ang “matinud-anon sa usag usa nga relasyon” kinahanglang mentinahon. Kon matinud-anon ka apan ang imong kapikas dili, dili ka mapanalipdan. Kasagarang naghatag kinig suliran sa mga babaye nga nagkinabuhi diha sa mga katilingban diin gidominar sila sa mga lalaki sa seksuwal ug ekonomikanhong paagi. Sa pipila ka nasod ang mga babaye dili gani tugotan sa pagpakighisgot sa sekso uban sa mga lalaki, ilabina sa pagpakigsabot ug mas luwas nga mga batasan sa pagpakigsekso.

Bisan pa niana, dili tanan nianang mga babayhana ang walay mahimo. Usa ka pagtuon sa usa ka nasod sa Kasadpang Aprika nagpakita nga ang pipila ka independente sa pinansiyal nga mga babaye nakahimo, nga walay pintas nga mga sangpotanan, sa pagdumili sa pagpakigsekso sa ilang gitakboyang mga bana. Sa New Jersey, T.B.A., ang pipila ka babaye modumili sa pagpakigsekso kon ang lalaki dili gustong magsul-ob ug kondom. Siyempre, bisan tuod ang latex nga mga kondom makapanalipod batok sa HIV ug ubang mga sakit nga mapasa pinaagi sa pagpakigsekso, kinahanglang gamiton kini sa hustong paagi ug kanunay.

Kon Kanus-a Magpaeksamin

Si Karen, nga gihisgotan sa nag-unang artikulo, diyutay rag mahimo sa pagpanalipod sa iyang kaugalingon batok sa impeksiyon. Ang iyang bana gitakboyan ubay-ubayng katuigan una pa sa ilang kaminyoon, ug sila naminyo sa panahon nga ang epidemya ug ang pagpaeksamin alang sa HIV anaa sa unang mga hugna niini. Apan, karon ang pagpaeksamin alang sa HIV nahimong rutina nga paagi sa pipila ka nasod. Busa kon ang usa ka tawo dunay pagduhaduha mahitungod sa iyang kahimtang maylabot sa HIV, mas maalamon nga magpaeksamin sa dili pa makigtrato. Ang tambag ni Karen: “Pilia ang imong kapikas sa kaminyoon sa maalamong paagi. Ang sayop nga pagpili mosangpot sa hilabihang pag-antos, mawad-an ka pa gani sa imong kinabuhi.”

Ang pagpaeksamin mahimong motabang sa pagpanalipod sa inosenteng kapikas sa mga kaso sa pagpanapaw. Sanglit ang HIV mahimong dili mopadayag diha sa usa ka pag-eksamin hangtod sa mga unom ka bulan human sa pagtakboy, ubay-ubayng mga pag-eksamin ang mahimong kinahanglanon. Kon ipasig-uli ang seksuwal nga mga relasyon (sa ingon nagpasabot nga gipasaylo ang mananapaw), ang paggamit ug kondom makatabang sa pagpanalipod batok sa impeksiyon.

Sa Unsang Paagi Makatabang ang Edukasyon?

Takos tagdon nga bisan tuod ang Bibliya dugay nang gisulat una pa mitungha ang AIDS, ang pagkinabuhi sumala sa mga prinsipyo niini mosaler sa pagpanalipod batok sa sakit. Pananglitan, ang Bibliya nagsaway sa pagpakigsekso gawas sa kaminyoon, nagbaod ug pagkamaunongon sulod sa kaminyoon, ug nag-ingon nga ang mga Kristohanon kinahanglang makigminyo lamang niadtong nagpadapat usab sa mga prinsipyo sa Bibliya. (1 Corinto 7:​39; Hebreohanon 13:4) Nagdili usab kini sa tanang matang sa pag-abuso sa substansiya ug sa pagkaon ug dugo, nga makahugaw sa lawas.​—Buhat 15:​20; 2 Corinto 7:1.

Maalamon ang pag-edukar sa imong kaugalingon mahitungod sa mga risgo ug mga kapeligrohan nga hayan nalangkit sa pagpakig-uban sa mga tawo nga positibo sa HIV. Ang pagkahibalo mahitungod sa AIDS nagsangkap sa mga tawo aron mapanalipdan ang ilang kaugalingon batok niini.

Ang AIDS Action League nag-ingon: “Sa kadaghanang kaso ang AIDS masanta. Hangtod nga makaplagan ang tambal ang edukasyon mao ang kinamaayohan ug sa pagkakaron ang bugtong depensa [sa komunidad] batok sa AIDS.” (Italiko amoa.) Maayo nga ang mga ginikanan makigsulti nga prangka sa usag usa ug uban sa ilang mga anak mahitungod sa AIDS.

Unsa ang mga Kapiliang Pagtambal?

Ang mga simtoma sa sakit kasagarang dili motungha hangtod sa unom ngadto sa napulo ka tuig human matakboyi ang usa ka tawo sa HIV. Sulod nianang mga tuiga, dunay paggubatay sulod sa lawas. Ang tagsatagsa ka virus mosanay ug mopatay sa mga selula sa imyun nga sistema. Ang mga selula sa imyun nga sistema mosukol. Ngadtongadto, samtang ang binilyong bag-ong virus ipatungha kada adlaw, ang imyun nga sistema mapildi.

Nagkadaiyang medisina ang gihimo sa pagpaningkamot nga tabangan ang imyun nga sistema, mga medisina nga dunay komplikadong mga ngalan nga gipaila sa mga letra​—AZT, DDI, ug DDC. Bisan tuod ang pipila nagtuo nga kining maong mga droga nagsaad ug dagkong mga benepisyo ug bisan posibleng pagkaayo, ang maong mga paglaom dali rang mahanaw. Dili lamang kay mohupas ang pagkaepektibo niini sa paglabay sa panahon kondili usab magpahinabog peligrosong segundaryong mga epekto diha sa pipila ka tawo​—ang pagkunhod sa mga selula sa dugo, mga suliran sa pagtibug-ok sa dugo, ug kadaot sa nerbiyos ug sa mga kamot ug tiil.

Karon ang usa ka bag-ong matang sa mga medisina ang miabot: mga protease inhibitor. Ang mga doktor nagreseta niini sa tulo-ka-droga nga kombinasyon uban sa laing kontra-virus nga mga medisina. Ang mga pagsusi nagpakita nga bisan tuod kining tripleng terapiya dili mopatay sa virus, kini mopahunong, o halos mopahunong, sa pagsanay niini diha sa lawas.

Ang tripleng terapiya nagpaarang-arang pag-ayo sa panglawas niadtong nagmasakiton. Bisan pa niana, ang mga eksperto nagtuo nga ang tambal mas mosaler kon sayong ihatag sa mga tawo nga gitakboyan sa HIV, una pa mopadayag ang mga simtoma. Kon himoon kana, posible tingali nga masanta, hayan hangtod sa hangtod, ang impeksiyon nga dili mahimong grabe nga AIDS. Sanglit bag-o pa ang pagtambal, tan-awon pa kon unsa ka dugay nga mapugngan sa terapiya ang impeksiyon.

Ang tripleng terapiya mahal kaayo. Ang aberids nga kantidad sa tulo ka kontra-virus nga mga medisina ug ang pagpaeksamin sa laboratoryo maoy $12,000 kada tuig. Gawas pa sa kabug-at sa pinansiyal, ang pasyente nga gitambalan sa tripleng terapiya kinahanglang magsigeg adto sa repridyeretor, diin kinahanglang ibutang ang mga tambal. Kasagaran, ang usa ka tawo motomar ug pildoras kaduha sa usa ka adlaw ug ang uban katulo sa usa ka adlaw. Ang uban kinahanglang tomaron sa dihang wala pay sulod ang tiyan, ang uban sa dihang busog na. Ang terapiya mahimong labi pa ka komplikado sa dihang dugang mga tambal ang kinahanglang tomaron aron sa pag-away sa ubang mga impeksiyon nga niana dali rang mataptan ang pasyenteng dunay AIDS.

Nabalaka pag-ayo ang mga doktor sa mahimong mahitabo kon hunongon sa usa ka tawo ang tripleng terapiya. Ang pagsanay sa virus mobalik nga walay puas, ug kadtong mga virus nga wala mamatay sa pagtambal mahimong dili na mosanong sa mga medisina nga ginatomar kanhi sa maong tawo aron sa pagpakigbugno niana. Ang dili-mosanong sa medisina nga mga matang sa HIV mas lisod nga tambalan. Dugang pa, kini nga mga supervirus ikapasa ngadto sa laing mga tawo.

Ang mga Bakuna Mao ba ang Solusyon?

Ang ubang mga tigdukiduki bahin sa AIDS nagtuo nga ang yawi sa pagpahunong sa tibuok-kalibotang epidemya sa AIDS mao ang usa ka luwas, epektibong bakuna. Ang malamposong mga bakuna batok sa yellow fever, tipdas, bayuok, ug dalap hinimo gikan sa gipaluyang mga virus. Sa naandan, kon ang gipaluyang matang sa virus ipasulod sa lawas, ang imyun nga sistema dili lamang mosanong aron sa pagpatay niini kondili magtukod usab ug mga depensa nga malamposong mobuntog sa bisan unsang pagsulong sa tinuod nga virus.

Duha ka di pa dugayng mga eksperimento ginamit ang mga unggoy nagsugyot nga ang suliran sa HIV mao nga bisan ang gipaluyang virus mahimong makamatay. Sa laing pagkasulti, ang bakuna mahimong magpahinabo sa sakit nga sumpoon unta niana.

Ang pagpangita ug usa ka bakuna makapaluya ug makapahigawad. Ang HIV wala maunsa sa daghang gieksperimentong mga sinagol nga seguradong mopatay sa dili kaayo isog nga mga virus. Gawas pa, ang HIV mag-usab-usab, nga naghimo niana nga maikyasong target. (Sa pagkakaron dunay labing menos napulo ka matang sa HIV sa tibuok kalibotan.) Nagpagrabe sa suliran, ang virus direktang moatake sa mga selula sa imyun nga sistema nga mao untay tabangan sa bakuna sa pagdepensa.

Ang ekonomiya may bahin usab sa panukiduki. Dunay “diyutay rang pasalig gikan sa pribadong industriya,” nag-ingon ang gibase-sa-Washington nga International AIDS Vaccine Initiative. Gipasangil kini sa kahadlok nga ang usa ka bakuna dili moganansiya, sanglit kadaghanan niana ibaligya sa dili-kaayo-ugmad nga mga nasod.

Bisan pa sa mga kalisdanan, ang mga tigdukiduki nagpadayon sa pagsusi sa daghang pamaagi sa pagpangita ug malamposong bakuna. Apan, sa pagkakaron morag walay purohan nga ikapatungha ang usa ka bakuna sa dili madugay. Sa dihang ang lagmit mosaler nga bakuna motungha man gayod gikan sa laboratoryo, nan mosunod ang hago, mahal, ug may pagkapeligroso nga tahas sa pagsulay niana diha sa mga tawo.

[Kahon sa panid 5]

Kinsay Natakboyan sa HIV?

Sa tibuok kalibotan, mga 16,000 ka tawo ang natakboyan matag adlaw. Gikaingon nga kapin sa 90 porsiyento ang nagpuyo sa nagaugmad nga mga nasod. Mga 1 sa 10 ang bata nga ubos sa 15 anyos ang edad. Ang nahibilin maoy mga hamtong nga kanila kapin sa 40 porsiyento ang mga babaye ug kapin sa katunga ang tali sa edad nga 15 ug 24.​—World Health Organization ug ang Joint United Nations Programme on HIV/AIDS.

[Kahon sa panid 7]

Unsaon Nimo Pagkahibalo Kon Kinsay Gitakboyan?

Dili ka mahibalo kon ang usa ka tawo gitakboyan ba pinaagi lamang sa pagtan-aw kaniya. Bisan tuod morag himsog tan-awon ang walay-simtomas nga dunay HIV, ikapasa nila ang virus ngadto sa lain. Makasalig ka ba sa pasalig sa usa ka tawo nga wala siya matakboyi? Dili awtomatiko. Daghan niadtong gitakboyan sa HIV wala mahibalo niana mismo. Kadtong nahibalo magtago tingali niana, o mahimong mamakak sila. Usa ka surbi sa Tinipong Bansa nagpadayag nga 4 sa 10 nga gitakboyan ug HIV nga mga tawo wala magpahibalo sa ilang gipakigseksohan bahin sa ilang kahimtang.

[Kahon/Hulagway sa panid 6]

Ang Kalambigitan sa HIV ug AIDS

Ang HIV nagkahulogan ug “human immunodeficiency virus,” ang virus nga inanayng modaot sa mga bahin sa tigbugno-sa-sakit nga imyun nga sistema sa lawas. Ang AIDS nagkahulogan ug “acquired immunodeficiency syndrome.” Mao kini ang kataposan, nagahulga-sa-kinabuhi nga hugna sa impeksiyon sa HIV. Ang ngalan naghubit kon sa unsang paagi ang HIV grabeng nagdaot sa imyun nga sistema, nga naghimo sa pasyente nga daling mataptan sa mga impeksiyon nga suklan unta sa imyun nga sistema.

[Credit Line]

CDC, Atlanta, Ga.

[Hulagway sa panid 7]

Ang pagpaeksamin alang sa HIV una magplanong magminyo maoy maalamong pagpili