Kadalanan—Mga Agianan sa Sibilisasyon

GIKAN pa sa kanhiayng panahon, ang mga tawo padayong nagkontakay sa usag usa pinaagig halapad nga kutay sa mga agianan, kadalanan, ug mga haywey. Nagpamatuod kini sa tinguha sa tawo sa pagbiyahe ug pagnegosyo​—ug usab sa pagpakiggubat ug pagtukod ug mga imperyo. Oo, ang kadalanan nagbutyag usab sa daotang bahin sa tawhanong kinaiyahan.

Ang kasaysayan sa kadalanan, gikan pa sa panahon nga ang mga tawo ug hayop mitaak sa kinaunhang mga agianan hangtod sa atong modernong daghag-kaagiang mga haywey, maoy dili lamang usa ka paseyo ngadto sa nangagi. Kini usab maoy pagtuon sa tawhanong kinaiyahan.

Unang Kadalanan

“Ang unang seryosong mga tiggamag dalan,” nag-ingon ang The New Encyclopædia Britannica, “lagmit mao ang mga taga-Mesopotamia.” Kining mga tawhana nagpuyo sa rehiyon sa mga suba sa Tigris ug Euprates. Ang ilang prosesyonang mga dalan, kining libroha midugang, “maoy binagtok nga mga agianan nga niana ang gihurnong tisa ug bato gipahiluna diha sa salongong apog.” Ang paghubit nagpahinumdom sa giingon sa Bibliya bahin sa unang materyales sa pagtukod: “Ang tisa nagsilbing bato alang kanila, apan ang salong nagsilbing apog.”​—Genesis 11:3.

Aron matuman sa karaang mga Israelinhon ang ilang relihiyosong mga obligasyon, ang kadalanan hinungdanon. Duolag 1,500 ka tuig una pa ang pagkahimugso ni Jesu-Kristo, ang mga Israelinhon gisugo: “Tulo ka higayon sa usa ka tuig ang matag lalaki diha kaninyo kinahanglang moatubang kang Jehova nga inyong Diyos [aron sa pagsaulog sa espirituwal nga pangilin] sa dapit nga iyang pilion.” (Deuteronomio 16:16) Ang maong dapit mao ang Jerusalem, ug sagad nga ang tibuok nga mga pamilya motambong niining sadyang mga okasyon. Kinahanglanon ang maayong kadalanan!

Dayag, ang dagkong mga agianan maayong pagkahimo. Ang Hudiyohanong historyano nga si Flavius Josephus miingon bahin kang Solomon, nga nagmandog usa ka libo ka tuig una pa sa pagkahimugso ni Kristo: “Wala niya pasagdi ang pag-atiman sa mga agianan, apan iyang gipahiluna ang haywey sa itom nga bato ubay sa kadalanan padulong sa Jerusalem.”

Dihay unom ka siyudad nga dalangpanan sa Israel nga naghatag ug dangpanan sa dili tinuyong mga mamumuno. Ang kadalanan ngadto niining mga siyudara giatiman usab pag-ayo. Ug ang Hudiyohanong tradisyon nagpakita nga ang gimentinar pag-ayong mga timailhang-poste nga nagpunting sa kinadul-ang siyudad nga dalangpanan gibutang sa matag kinasang-ang dalan.​—Numeros 35:​6, 11-34.

Ang kadalanan nahimong hinungdanon sa pagkaylap sa komersiyo, ug usa sa labing tilinguhaong mga manggad sa kanhiayng kapanahonan mao ang seda. Gikaingon nga dugay na una nahimong nasod ang mga Israelinhon, ang mga Insek nakadiskobre kon unsaon paghimog seda gikan sa hilo nga gikalinyas sa hantatawo, apan ilang gisekreto ang paggama niana hangtod human sa pagkahimugso ni Kristo. Bisan una pa niana, ang seda nailado pag-ayo sa Kasadpang kalibotan nga sumala pa sa librong A History of Roads, ni Geoffrey Hindley, ang mga balaod gipatuman “aron idili ang paggamit niini sa mga lalaki,” sanglit ang maong paggamit “giisip nga babayen-on.”

Ang ruta sa negosyo nga niana ang seda gidala gikan sa Tsina nailhan ingong Dalan sa Seda. Sa panahong si Marco Polo mitaak nianang dalana ngadto sa Tsina sa hapit nang matapos ang ika-13ng siglo K.P., naglungtad na kinig 1,400 ka tuig. Sa kapig 2,000 ka tuig, ang Dalan sa Seda maoy kinatas-an sa kalibotan. Ang ruta misangkad ug halos 12,800 kilometros gikan sa Shanghai, Tsina, ang tinubdan sa seda, ngadto sa Gades (modernong Cádiz), Espanya.

Kahinungdanon Diha sa Militar

Ang kinadak-ang pag-uswag sa pagpanghimog dalan milambo gikan sa kinaiyanhong gana sa pagpundar ug imperyo. Ang sistema sa dalan sa Romanhong Imperyo ilalom sa mga Cesar, pananglitan, mikaylap sa tibuok Uropa, Amihanang Aprika, ug sa Tungang Sidlakan ngadto sa gibanabanang 80,000 kilometros. Sa dihang wala makiggubat ang Romanong mga sundalo, sila usahay patrabahoon sa pagpanukod ug pag-ayog kadalanan.

Ang kahinungdanon sa kadalanan sa pagpanglupig giilustrar usab sa di pa dugayng kapanahonan. Ang pangagpas ni Adolf Hitler sa pagmando sa ubang mga tawo kusog nga milampos pinaagi sa iyang programa, nga gisugdan niadtong 1934, sa pagtukod sa autobahn. Sumala sa historyanong si Hindley, kining programaha naghatag sa Alemanya sa “unang kutay sa dagkong mga haywey sa sakyanan sa kalibotan.”

Pagpanghimog Dalan​—Usa ka Siyensiya

Ang Romanong mga tigsurbi, nga naggamit ug instrumentong gitawag ug groma, nagpahilunag kadalanan nga ingon ka tul-id sa mga pana. Ang mga kantero nagsilsil ug inartehan pag-ayong mga batong sukdanan sa milyahe, ug ang mga inhenyero naglimite sa gibug-aton sa karga. Ang kadalanan dunay pundasyon ug durableng hawan. Apan ang pangunang hinungdan sa pagkadugayng madaot niini mao ang inantigong sistema sa kanal nga gipalambo pinaagi sa diyutayng pagpakurba mao man usab ang pagpataas sa dalan nga labaw sa naglibot nga kabanikanhan. Busa ang terminong “haywey” gimugna. Ang mga tindahan namaligya pa ganig mga mapa sa dalan.

“Kay nakakita sa kalamposan sa mga Romano ingong mga tigbuhat ug dalan,” matod sa usa ka historyano, “ang usa ka magsusulat mapugos mismo sa pagpugong sa paggamit ug mga pulong sa sobrang pagdayeg, ug kaduhaduhaan kon duna pa ba kahay laing usa ka timailhan gikan sa nanglabayng panahon sa Tawo nga dunay mas dumalayong serbisyo kay sa kadalanan sa Italya.”

Ang Appian Way, nga pahabagatan gikan sa Roma, maoy, sumala sa librong A History of Roads, “ang unang sangkad sa binantok nga dalan sa bisan unsang gitas-on diha sa kasaysayan sa Kasadpanhong tawo.” Kining iladong haywey miaberids ug sayis metros ang gilapdon ug gipabantok ginamit ang dagkong bloke sa lava. Samtang nagpadulong sa Roma isip usa ka binilanggo, si apostol Pablo mipanaw niining dalana, ang mga bahin niini gigamit pa gihapon karon.​—Buhat 28:​15, 16.

Tingali makaplagan sa daghan nga ang mga kahanas sa pagpanghimog dalan sa sayong mga Indian sa Amerika del Sur samang makapahingangha. Gikan sa katuigang 1200 ngadto sa 1500, ang mga Inca naghimog kutay sa 16,000 ka kilometrong kadalanan, nga naghiusa sa nasod nga may duolag 10,000,000 ka tawo. Kining mga dalana milabang sa pipila sa labing makuyaw ug bukirong kayutaan nga mahanduraw, nga mitadlas sa desyerto ug bagang kalasangan ug mitabok pa gani sa halangdong Peruvianhong Andes!

Maylabot sa usa ka dalan, ang The New Encyclopædia Britannica nagtaho: “Talagsaon ang ruta sa Andes. Ang dalan maoy 25 ka piye (7.5 ka metros) ang gilapdon ug mitadlas sa kinatas-ang kabukiran nga may nag-ekis-ekis ug hanayhay nga kabungtoran. Naglakip kini sa tag-as ug hiktin nga mga agianan nga gitabas diha sa solidong bato ug nagpugong nga mga paril sa bato nga gitukod sa ginatos ka piye aron sa pagpalig-on sa agianan. Ang mga lugot ug mga bung-aw gipuno sa lig-ong mga bato ug tisa ug sa nagbitayng mga taytayan nga gigamitag delana o mga kableng lanot nga gitabok sa mas halapad nga mga sapa sa bukid. Ang hawan gigama sa bato sa kadaghanang mga dapit ug ang aspaltong materyales gigamit pag-ayo.”

Walay kasayoran ang mga Inca bahin sa kabayo, apan ang ilang kutay sa kadalanan nagtagana kanila sa gitawag ug “usa ka maayong kadaganan alang sa mga mensahero sa hari.” Usa ka historyano miingon: “Dunay mga hunonganan ubay sa kinatibuk-ang gilay-on, halos duha ka kilometros ang gilay-on, ang matag usa adunay gamayng garison ug pasahanan ug mensahe sa propesyonal nga mga magdadagan. Igoigo ang gidul-on sa matag kal-ang aron paspas ang pagpasa ug, kay nagpadayon adlaw ug gabii, ang serbisyo makadalag mensahe gikan sa kapital sa Cuzco ngadto sa siyudad sa Quito, 2,000 kilometros ang gilay-on, sulod lamang sa lima ka adlaw. Kini nagkahulogan nga nag-aberids ug 15 kilometros sa usa ka oras subay sa dalan sa kapin sa 4,000 metros ibabaw sa lebel sa dagat​—usa ka gikusgon nga wala sukad makab-ot sa regular nga sistema sa koreyo sa Romanhong Imperyo!”

Tinubdan sa mga Katalagman

Ang kaugatan sa tawhanong lawas mahimong masap-ongan, ug kini mahimong moresulta sa makapaguol nga mga sangpotanan. Mao man usab, ang kadalanan nga nagsilbi sa pagpalambo sa kalidad sa kinabuhi mahimong maalihan ug makatampo sa pagkubos niana. Ang kadalanan latas sa bagang kalasangan, kamingawan, kakahoyan, ug nasodnong mga parke nakadaot sa kinabuhi sa kalasangan. Ug sagad nga ang lumad nga mga tawo ug ilang pinuy-anang lasang nag-antos usab. Nag-ingon ang librong How We Build Roads: “Ang Haywey Latas sa Amazon, bisag gihimo alang sa kauswagan, naglaglag sa dagkong luna sa bagang kalasangan ug nahimong katalagman sa daghang tawo nga nanimuyo sa lasang, kay kini nagdaot sa ilang tibuok nga paagi sa kinabuhi.”

Ang mga siyudad usab nakasinatig makadaot kaayong epekto samtang matag tuig dugang nga mga sakyanan ang naghuot sa kadalanan sa siyudad. Ngadtongadto, kon dunay salapi, himoon ang usa ka dakong haywey. Apan sa kadugayan, kining mga dalana mopasamot pa sa trapiko, nga mopausbaw sa polusyon nga nakadaot sa minilyon. Dugang pa, mga 500,000 ka tawo sa tibuok kalibotan ang mamatay sa mga aksidente sa dalan kada tuig, ug lain pang 15 milyones ang nangaangol, ang uban ngilngig kaayo. Sa pagtandi, ang Gubat sa Kalibotan I nagpatay sa duolag siyam ka milyong manggugubat. Apan kadtong gubata nahunong. Ang mga kamatayon sa kadalanan, sa laing bahin, maoy kamatayong tinagidyot​—kapin sa 1,000 ka kamatayon kada adlaw, sa tanang adlaw!

Oo, sa daghang paagi ang atong kadalanan maoy mensahe bahin kanato​—usa ka pamatuod nga nagpaila sa atong kusog ug mga kahuyangan. Nagsugid usab kini kon unsay atong panglantaw niining kahibulongang planeta nga gisalig sa atong pag-atiman.

[Hulagway sa panid 21]

Ang Appian Way, nga giagian ni apostol Pablo, gigamit pa gihapon

[Hulagway sa panid 22]

Mga 500,000 ang mamatay sa mga aksidente sa dalan sa tibuok kalibotan kada tuig