Ang mga Aztec—Ang Ilang Makaiikag nga Pakigbisog nga Mabuhi

SINULAT SA KORESPONSAL SA PAGMATA! SA MEXICO

“ANG DAKONG PLASA NAGHUOT SA MGA TAWO, ANG PIPILA NAMALIT, ANG UBAN NAMALIGYA . . . DIHAY DAGHANG SUNDALO NGA KAUBAN NAMO NGA NAKABIYAHE NA SA DAGHANG BAHIN SA KALIBOTAN, SA CONSTANTINOPLE UG SA TIBUOK ITALYA UG ROMA, UG SILA MIINGON NGA SILA WALA PA GAYOD SUKAD MAKAKITA UG INGON KA HUSAY, MAAYONG PAGKATUKOD NGA PLASA NGA DAKO KAAYO UG DAGHAN KAAYOG TAWO.”

ANG paghubit nga mao pay pagkutlo gipadayag ni Bernal Díaz del Castillo, usa ka sundalo sa armi sa Katsilang konkistador nga si Hernán Cortés, sa dihang iyang nakita ang siyudad sa Tenochtitlán sa Aztec sa 1519.

Sumala sa librong The Mighty Aztecs, ni Gene S. Stuart, sa dihang miabot ang mga Katsila, mga 150,000 ug 200,000 ka tawo ang nagpuyo sa Tenochtitlán. Halayo sa pagkahimong karaang lugar, kini maoy usa ka halapad nga siyudad, nga nagsakop ug daghang kuwadrado kilometros. Siyudad kini sa mga taytayan, dagkong latayan, mga kanal, ug naggilakgilak nga mga templo sa pagsimba. Ingong kaulohan, ang Tenochtitlán mao ang sentro mismo sa Empiryo sa Aztec.

Apan alang sa daghang magbabasa, kining ideya bahin sa usa ka dili-gubot, malinawong siyudad sa Aztec basin sukwahi nianang ilang nadunggan, ang nabantog nga ideya nga ang mga Aztec maoy mga tawong luog nga uhaw sa dugo. Sa pagkatinuod, ang mga Aztec nagtuo nga ang ilang mga diyos nagkinahanglag mga kasingkasing ug dugo sa tawo aron makapabiling kusgan. Apan, dunay labaw pa sa kultura ug kasaysayan sa Aztec kay sa pag-ulag-dugo. Ug ang pagsabot sa ilang pagpaningkamot nga mabuhi magpaarang sa usa sa pagsabot pag dugang sa dakong pagpakigbisog aron mabuhi nga gihimo sa ilang mga kaliwat hangtod karon.

Ang Sinugdanan sa mga Aztec

Sa pagkatinuod, mubong yugto lamang ang nagugol sa mga Aztec sa kasaysayan sa sibilisasyong Mesoamerikano.a Ang kadaghanan sa tigdukiduki nagtuo nga ang orihinal nga mga molupyo sa Mexico milalin gikan sa Asia tabok sa Bering Strait ngadto sa Alaska ug gikan didto sila anam-anam nga mipaingon sa habagatan.—Tan-awa ang Pagmata! sa Septiyembre 8, 1996, mga panid 4-5.

Ang mga arkeologo nag-ingon nga ang labing karaang kultura nga nahibaloan nga naglungtad sa Mesoamerika mao kanang sa Olmec. Ang sibilisasyong Olmec, sumala sa ubang mga awtoridad, lagmit nagsugod sa mga 1200 W.K.P. ug tingali naglungtad hangtod sa 800 ka tuig. Apan dili hangtod sa 1200 K.P.—kapin sa duha ka libo ka tuig sa ulahi—nga mitungha ang mga Aztec. Ang ilang kultura milungtad lamang ug 300 ka tuig. Ug ang ilang dakong empiryo migahom sulod lamang sa usa ka gatos ka tuig una pa kini napukan sa manunulong nga Katsila.

Apan, sa gamhanan pa kaayo kini, ang Empiryo sa Aztec nagpabanaag ug katahom nga panagsa lang hitupngan. Sumala sa usa ka tuboran, “ang Aztec nagtukod ug usa ka empiryo nga nangawankawan hangtod sa habagatan sa Guatemala.” Ang The World Book Encyclopedia nagbatbat niini ning paagiha: “Ang Aztec maoy usa sa labing modernong mga sibilisasyon sa kayutaan sa Amerika. Sila nagtukod ug mga siyudad nga ingon ka dako sa bisan diin sa Uropa niadtong panahona.”

Mga Kasugiran Bahin sa mga Sinugdanan

Bisan pa sa pagkainila sa mga Aztec, gamay ra kaayo ang nahibaloan bahin sa ilang mga sinugdanan. Sumala pa sa kasugiran, ang ngalang Aztec gikuha gikan sa aztlán—usa ka pulong nga gituohang nagkahulogang “puting yuta.” Apan, walay nahibalo kon hain ang kasugirang Aztlán, o kon kini tinuod ba gayod nga naglungtad.

Bisan pa niana, sumala sa kasugiran, ang mga Aztec mao ang kataposan sa pito ka grupo nga migikan sa Aztlán. Ingon sa gisugo sa ilang diyos nga si Huitzilopochtli, ilang gisugdan ang dugayng panaw nga nagpangita sa ilang yutang-natawhan. Sa daghang dekada ang tribo naglaaglaag, nga nag-antos sa grabeng mga kalisod ug mga kawalad-on ug nakiggubat halos sa tanang panahon sa ilang mga silingan. Apan ang paglaaglaag dili mahimong magpadayon hangtod sa hangtod. Sumala sa labing popular nga kasugiran, gisugo ni Huitzilopochtli ang iyang mga sumusunod sa pagpangita sa mosunod nga ilhanan: usa ka agila diha sa usa ka kaktus. Kini nga talan-awon gikaingon nga nakita diha sa lapokon nga gamayng isla diha sa Lake Texcoco. Dinhi ang mga tiglaaglaag sa kataposan namuyo, nga nagtukod ug usa ka siyudad nga sa ulahi nailhang Dakong Tenochtitlán (nagkahulogang “Bato nga Migim-aw sa Tubig”). Sumala sa uban, ang ngalan niini gikuha gikan sa ngalan sa patriarka sa kasugiran nga ginganlag Tenoch. Karon, ang Tenochtitlán nalubong ilalom sa Mexico City.

Ang mga Aztec maoy hawod nga mga inhenyero ug mga artisano. Gigamit ang salog sa lanaw ingong pundasyon, ilang gipadako ang siyudad pinaagi sa pagtambak ug mga yuta. Ang mga dagkong latayan nagsumpay sa isla ngadto sa kinadak-ang yuta. Daghang kanal gipanukod usab.

Apan, sulod niining panahona ang mga magtutukod wala pa mailhi sa tanan ingong mga Aztec. Sumala sa kasugiran, ang ilang diyos nga si Huitzilopochtli naghatag kanila ug bag-ong ngalan sa dihang migawas sila sa Aztlán—mga Mexica. Sa ngadtongadto, ang kasikbitan nga yuta ug ang tanang molupyo niini gitawag niining ngalana.

Apan, dili lamang ang mga Mexica, o mga Aztec, ang nagpuyo niining dapita. Sanglit gilibotan sa mga kaaway, sila kinahanglang makig-anib sa ilang mga silingan. Kadtong wala makigdait sa mga Aztec nalambigit sa todotodong panaggubat. Sa pagkatinuod, naangayan sa mga Aztec ang gubat. Ang ilang diyos-nga-adlaw, si Huitzilopochtli, maoy usa lamang sa daghang diyos ug mga diyosa nga nagpangayo ug dugoong mga kasingkasing ug tawhanong mga halad kanunay. Ang mga binilanggo sa gubat nahimong tuboran niining mga halara. Ang dungog sa mga Aztec sa paggamit ug mga binilanggo niining paagiha nakahatag ug kahadlok sa mga kasingkasing sa ilang mga kaaway.

Sa ingon ang Empiryo sa Aztec nagsugod sa pagsangkad gikan sa Tenochtitlán, nga sa ngadtongadto miabot hangtod sa pipila ka dapit nianang gitawag karon nga Sentral Amerika. Ang bag-ong relihiyosong mga ideya ug mga kostumbre gisagop sa kultura sa Aztec. Sa samang higayon, ang mga butang nga mahal kaayo—buhis nga gipangayo sa bag-ong nadaog nga mga sakop—nagsugod sa pagsulod ngadto sa mga kaha sa Aztec. Ang musika, literatura, ug buhat sa arte sa mga Aztec midaghan. Nag-ingon ang magasing National Geographic: “Labot sa talagsaong kalidad sa ilang arte, ang mga Aztec dayag nga naapil sa labing hanas nga mga magkukulit sa kasaysayan.” Sa dihang miabot ang mga Katsila, naabot na sa sibilisasyong Aztec ang kinatayuktokan sa katahom niini.

Ang Pagkonkista

Sa Nobyembre 1519, ang emperador sa Mexica, si Montezuma II, makigdaitong miabiabi sa mga Katsila ug sa ilang lider nga si Hernán Cortés, nga nagtuo nga siya ang nagpakatawo nga diyos sa Aztec nga si Quetzalcoatl. Gidawat sa mga Katsila ang pag-abiabi nga gipakita kanila sa matuotuohong mga Aztec. Apan, sa pagkainosente gipakita sa mga Aztec ngadto sa mga Katsila ang mga bahanding bulawan sa Tenochtitlán. Si Cortés masibotong nagplano sa pag-ilog niining tanan. Sa dakong pagkamapangahason, gipriso ni Cortés si Montezuma sa iyang kaugalingong siyudad. Ang uban nag-ingon nga si Montezuma misurender nga halos walay pagtutol. Bisan pa niana, si Cortés milampos sa pagdaog sa kaulohang siyudad sa usa ka dako kaayong empiryo nga walay pagpakiggubat.

Apan ang dili-madugoong kadaogan wala nagpabiling dili-madugoon. Si Cortés kalit nga milarga ngadto sa kabaybayonan sa pag-atiman sa usa ka emerhensiya, nga gibilin ang usa ka tawong pugoso nga ginganlag Pedro de Alvarado nga maoy magdumala. Nahadlok nga ang mga tawo sa Tenochtitlán moalsa batok kaniya kay wala didto si Cortés, si Alvarado mihukom sa pag-atake ug una. Iyang gipamatay ang ubay-ubayng mga Aztec panahon sa pista. Si Cortés mibalik nga nakakaplag sa siyudad nga nagkagubot. Sa panahon sa gubat nga misilaob niadtong tungora, si Montezuma gipatay, tingali sa mga Katsila. Apan, sumala pa sa Katsila nga bersiyon sa mga hitabo, si Cortés nag-awhag kang Montezuma sa pag-atubang ug paghangyo sa iyang katawhan nga hunongon na ang pagpakiggubat. Sa dihang iyang gihimo kini, si Montezuma gibato sa iyang kaugalingong katawhan hangtod nga namatay. Bisan unsa may nahitabo, si Cortés ug ang pipila ka naluwas nga samdan sa gubat nakaeskapo.

Gikapoy ug nasamdan, gitapok pag-usab ni Cortés ang iyang mga puwersa. Ang mga Katsila giduyogan sa kanait nga mga tribo nga nagdumot sa mga Aztec ug naghinamhinam nga makalingkawas sa pagkahimong ilang ulipon. Si Cortés karon mibalik sa Tenochtitlán. Sa panahon sa madugoong pag-asdang nga misunod, gikataho nga gitanyag ingong mga halad sa mga Aztec ang nadakpang mga sundalong Espanyol. Nakapasuko pag-ayo kini sa mga sundalo ni Cortés ug gipadako pa ang ilang determinasyon sa pagdaog bisag unsa pay mahitabo. Ang sakop nga mga tribo kanhi, sumala pa sa usa ka magsusulat nga Aztec, naningamot sa pagpanimalos, “nga mapintasong mibalos sa nangaging mga buhat sa mga Mexica [mga Aztec] ug gipanglungkab ang tanan nilang mga kabtangan.”

Sa Agosto 13, 1521, ang Dakong Tenochtitlán napukan. Ang mga Espanyol ug ang ilang mga kaabin karon bug-os nang nagmando sa mga Mexica. Ang National Geographic nag-ingon: “Sa daklit lang nga panahon ang dagkong mga siyudad sa Mesoamerika ug ang mga sentro sa seremonya nahimong mga kagun-oban samtang gisiksik sa mga Espanyol ang yuta alang sa bulawan. Ang mga lumad giulipon ug gihimong Kristohanon, ug ang Empiryong Aztec, ang kataposang dakong lumad nga sibilisasyon, nawagtang.”

Ang kadaogan nagdalag labaw pa kay sa kausaban sa politika. Ang mga Katsila nagdala ug bag-ong relihiyon—ang Katolisismo—ug kasagarang gipugos kini diha sa mga Mexica pinaagig espada. Tinuod, ang relihiyong Aztec uhaw sa dugo ug nagsimbag mga diyosdiyos. Apan imbes lukaon ang tanang salin sa paganismo, ang Katolisismo nagpormag mangil-ad nga panag-abinay sa relihiyong Aztec. Si Tonantzin, ang diyosa nga gisimba diha sa Tepeyac Hill, gipulihan sa Birhen sa Guadalupe, ang Basilika sa Guadalupe nagtindog sa mismong lugar diin gisimba niadto si Tonantzin. (Ang basilika ginaingon nga nagtimaan sa mismong luna diin milagrosong nagpakita ang Birheng Maria.) Sa panahon sa sagradong relihiyosong mga pista nga gisaulog agig pasidungog sa Birhen, ang mga magsisimba magtuyoktuyok duyog sa tempo sa ilang paganong mga sayaw sa katigulangan atubangan sa basilika.

May Nahibilin pa Bang Buhi sa mga Aztec?

Bisan pag ang Empiryong Aztec dugay nang nawagtang, ang impluwensiya niini mabati gihapon karon. Ang mga pulong, sama sa “tsokolet,” “tamates,” ug “sili,” hinulam gikan sa pinulongang Aztec, nga Nahuatl. Dugang pa, ang kinabag-an sa populasyon sa Mexico gilangkoban sa mga kaliwat sa mga konkistador nga mga Katsila ug lumad nga mga rasa.

Diha sa daghang bahin sa Mexico, ang daang lumad nga mga kultura nagpabilin gihapon, samtang ang pipila ka etnikong mga grupo naningkamot sa pagpreserbar sa mga tradisyon sa ilang katigulangan. Tanantanan, dunay 62 ka giilang lumad nga mga grupo ug 68 ka narehistrong mga sinultihan sa Republika sa Mexico. Usa ka bag-ong pagtuon nga gihimo sa Instituto Nacional de Estadística, Geografía e Informática (National Statistics Institute of Geography and Computing) mihinapos nga kapin sa lima ka milyong tawo ang nagsulti ug usa sa lumad nga mga pinulongan. Kana motumbas ug mga 7 porsiyento sa 92 ka milyong molupyo sa nasod. Nag-ingon ang magasing National Geographic: “Walay-gahom ug kabos sa mga panahon sa kolonisasyon, diktadora, ug rebolusyon, natipigan sa mga nakalabang-buhi ang mga pinulongan, mga tradisyonal nga mga kostumbre, ug ang hugot nga paglaom nga makab-ot ang pagkinaugalingon.”

Bisan pa niana, ang kadaghanan sa mga kaliwat sa mapasigarbohong mga Aztec nagkinabuhi sa kakabos, nga nag-ayom-ayom sa pagpangabuhi diha sa gamayng mga uma. Daghan ang nagpuyo sa hilit nga mga lugar diin ang edukasyon nihit. Sa ingon ang kauswagan sa ekonomiya malisod gayod alang sa kadaghanang lumad nga mga Mexicano. Ug ang ilang kahimtang maoy naandan sa lumad nga mga tawo sa tibuok Mexico ug sa Sentral Amerika. May gipatugbawng mga tingog alang kanila. Si Rigoberta Menchú, usa ka taga-Guatemala nga nakadaog ug Nobel Prize, mihimo niining makapatandog nga hangyo: “Kinahanglang kuhaon nato ang naglungtad nga mga babag—tali sa etnikong mga grupo, mga Indian ug mga mestiso, mga pundok sa pinulongan, mga lalaki ug babaye, mga makinaadmanon ug dili-makinaadmanon.”

Ikasubo, ang kahimtang sa mga Aztec—sa miagi ug karon—maoy usa lang sa makasubong pananglitan sa ‘pagmando sa tawo sa iyang ikadaot.’ (Ecclesiastes 8:9) Nagkinahanglan ug labaw pa kay sa makatandog nga mga pulong ug diskurso sa politika aron mabag-o ang kahimtang sa mga kabos ug sa mga hinikawan sa kalibotan. Ubay-ubayng mga tawong nagsultig Nahuatl sa ingon maikagong midawat sa paglaom sa Bibliya sa usa ka umaabot nga kagamhanan sa kalibotan, o “gingharian.”—Daniel 2:44; tan-awa ang kahon niining panira.

Ang pipila dili moangay sa ideya nga tudloan ang lumad nga mga tawo sa Bibliya. Sila tingali nagtuo nga ang relihiyon sa mga tawong Nahuatl ug sinultihan—panagsagol sa Katolisismo ug daang Aztec nga paganismo—maoy bahin sa ilang kultura nga kinahanglang preserbahon. Apan kadtong masanongon sa mensahe sa Bibliya nakasinati sa tinuod nga kagawasan gikan sa patuotuo ug relihiyosong kabakakan. (Juan 8:32) Alang sa libolibong kaliwat sa Aztec, ang Bibliya nagtanyag ug bugtong paglaom sa kaluwasan.

[Footnote]

[Kahon/Hulagway sa panid 20]

“AKO MALIPAY SA PAGPAAMBIT SA KAMATUORAN UBAN SA MGA NAHUATL”

NATAWO ako sa Mexico sa gamayng baryo nga gitawag ug Santa María Tecuanulco, 60 kilometros lamang gikan sa Mexico City. Kini maoy usa ka maanindot, lunhawng lugar nga nahimutang sa kabakiliran, diin ang pangabuhi sa mga tawo mao ang pagpananom ug mga bulak. Sa dihang andam nang kutloon ang mga bulak, makalipay kaayong tan-awon ang pagkakitag daghang kolor bisan asa. Ang tanan sa Santa María makamaong mosulti kaniadto ug Nahuatl, usa ka karaang pinulongan sa Mexico. Nahinumdom ako nga ang matag balay adunay ngalan alang sa mga katuyoan sa pag-ila, siyempre, sa Nahuatl. Ang ngalan sa akong balay maoy Achichacpa, nga nagkahulogang “Dapit nga Nag-agay ang Tubig.” Sa maghatag ako sa akong adres, sultihan nako ang mga tawo sa mga ngalan sa mga balay nga naglibot sa akong balay. Bisan hangtod karon, daghang balay adunay ngalan. Nakakat-on ako ug Kinatsila sa 1969, sa edad nga 17. Ako nagtuo nga matahom nga pinulongan ang Nahuatl. Sa pagkaalaot, mga tigulang na lamang sa baryo ang makamaong mosulti niini; ang mga batan-on karon dili na makamaong mosulti niini.

Ako lamang sa baryo ang nagtuon uban sa mga Saksi ni Jehova. Sa kalit, ang tibuok baryo buot nga ang akong mga anak ug ako mohawa. Gipugos ako sa paghatag ug regular nga mga amot sa Iglesya Katolika, diin ako mibalibad sa paghatag. Ang akong mga paryente dili na gani makigsulti kanako. Bisan pa sa grabeng pagsupak diha sa akong baryo, ako gibawtismohan sa Disyembre 1988. Nagpasalamat ako kang Jehova nga ang akong tulo ka anak nga babaye nag-alagad ingong bug-os-panahong mga magwawali ug ang akong anak nga lalaki maoy usa ka bawtismadong Kristohanon. Malipay ako sa pagpaambit sa maayong balita sa Santa María. Akong sangyawan ang mga tawong tigulang sa pinulongang Nahuatl. Determinado ako sa pagpadayon sa pag-alagad sa atong mahigugmaong Diyos, si Jehova, nga maluluy-on sa mga tawo sa tanang rasa.—Tinampo.

[Graph sa panid 17]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

PANAGTANDI SA KRONOLOHIYA SA PIPILA SA PANGUNANG MGA KULTURA UG MGA HITABO SA AMERIKA UG SA KALIBOTAN

GIKAN SA 1200 W.K.P. NGADTO SA 1550 K.P.

INKWISISYON SA KATSILA

1500 UROPANHONG RENAISSANCE

AZTEC

“KRISTOHANONG” MGA KRUSADA

TOLTEC

BYZANTINE

1000 UNANG KRISTIYANIDAD

ROMANO

500 K.P.

TEOTI- HUACÁN

ZAPOTECK

GREGO

EHIPTOHANON

500 W.K.P.

MAYA

OLMEC ASIRYANHON

1000 W.K.P.

[Mapa/Hulagway sa panid 18]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

GISANGKARON SA KALIBOTAN SA AZTEC

MEXICO

Tenochtitlán

GUATEMALA

[Hulagway]

Ang dakong siyudad nga nailhang Tenochtitlán nalubong ilalom sa modernong-adlawng Mexico City

[Credit Line]

Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

[Hulagway sa panid 15]

Kalendaryong Aztec

[Hulagway sa panid 19]

Ang mga Aztec migamit sa Teotihuacán nga Piramide sa Adlaw alang sa ilang pagsimba

[Picture Credit Line sa panid 15]

Mga dibuho sa mga panid 15-16: “Mexico Through the Centuries,” orihinal nga dibuho ni Diego Rivera. National Palace, Mexico City, Mexico

[Picture Credit Line sa panid 17]

Agila ug dibuho sa panid 18: “Mexico Through the Centuries,” orihinal nga dibuho ni Diego Rivera. National Palace, Mexico City, Mexico