Pagpaniid sa Kalibotan

Nagkadaghan ang Dili-Makabasa ug Makasulat sa Kalibotan

“Halos ikaunom ka bahin sa 5.9 bilyones ka tawo sa kalibotan ang dili makabasa o makasulat,” nagtaho ang The New York Times. Sumala sa United Nations Children’s Fund (UNICEF), ang gidaghanon sa dili makabasa ug makasulat gidahom nga mosaka. Ngano? Tungod kay 3 sa 4 ka bata diha sa kinapobrehang mga nasod sa kalibotan sa pagkakaron wala magtungha. Dugang pa sa pagpahinabog tibuok-kalibotang mga suliran sa ekonomiya, ang etnikong mga panagbangi naghikaw sa milyonmilyong bata ug edukasyon. Ang mga gubat dili lamang magguba sa mga tunghaan kondili maghimo usab sa daghang bata nga mga sundalo inay mga estudyante. Siyempre, ang pagkadili-makabasa ug makasulat nakaamot usab sa mga suliran sa katilingban. Ang taho sa UNICEF nga nag-ulohang The State of the World’s Children 1999 nag-ingon nga adunay direktang kalabotan tali sa pagkadili-makabasa ug makasulat ug sa gidaghanon sa gipanganak. Pananglitan, diha sa usa ka nasod sa Amerika del Sur, “ang dili makabasa ug makasulat nga mga babaye adunay aberids nga 6.5 ka anak, ug ang mga inahan nga nakatungha sa segundarya adunay aberids nga 2.5 ka anak,” matod sa Times.

Kabuangan Bahin sa Milenyo

“Ang kagamhanan [sa Israel] naggahin ug $12 milyones aron pauswagon ang seguridad diha sa Temple Mount” sa pagpangandam alang sa nalangkit-sa-milenyong kapintasan, nagtaho ang Nando Times. Ang polisya nabalaka nga basin ang Hudiyo o “Kristohanon” nga mga panatiko mosulay pagguba sa mga moske diha sa Temple Mount aron tukoron pag-usab ang Hudiyohanong templo. Ang pipila ka “Kristohanon” nga mga kulto nagtuo nga kini makapadali sa kataposan sa kalibotan ug sa ikaduhang pag-anhi ni Kristo. Sumala sa taho, ang Temple Mount, nga nailhan sa mga Muslim ingon nga al-Haram al-Sharif, “giisip nga mao ang labing talandogong luna sa panagbangi sa Tungang Sidlakan.” Nahimutang kini “diha sa pinarilang Karaang Siyudad sa Jerusalem, nga giilog sa Israel gikan sa Jordan niadtong 1967 nga gubat sa Tungang Sidlakan.” Namatikdan nga daghang “Kristohanon” ang nangabang na ug luna diha sa Bukid sa mga Olibo sa pagpaabot sa pagbalik ni Kristo.

Aspirin Alang sa Panakit sa Tanom?

Ang mga tanom tingali dili mobatig kasakit sama sa bation sa tawo, apan kini mosanong sa kadaot pinaagi sa pagpatunghag asidong jasmonic. Ang pipila magpagawas pa gani ug samag-sampaguita nga mga alisngaw nga makapahinabo ug pagsanong diha sa ubang mga tanom. “Sa katuigan, nasayran sa mga tigdukiduki nga ang aspirin sa usa ka paagi magpahunong sa pagpagawas ug asidong jasmonic sa tanom,” matod sa Science News. Karon ang mga siyentipiko sa Arizona State University nagsulbad sa usa ka bahin niining misteryosong mekanismo. Ang aspirin magpaluya sa usa ka pangunang enzyme diha sa mga tanom pinaagi sa samang matang sa kemikal nga reaksiyon nga gamiton niini aron paluyahon ang usa ka lahing enzyme diha sa mga tawo. Bisan pa niana, ang kalabotan tali sa epekto sa aspirin diha sa mga tanom ug diha sa mga tawo sa gihapon dili tin-aw, sanglit ang duha ka enzyme mopatim-aw nga halos walay gikausahan.

Pagpaabsuwelto sa Gipamatay nga “mga Ungo”?

Sa 1994 ang papa nag-awhag sa Romano Katolikong Iglesya nga ‘susihon ang makasaysayanhong tanlag niini.’ Ang usa ka resulta mao ang pagmugna sa usa ka Katolikong komisyon sa Republika sa Czech—ang kinaunahan niini nga matang—aron konsiderahon kon absuweltohon ba ang ginatos ka tawong gipangsunog nga buhi tungod kay mga ungo. Ingong resulta sa giuyonan-sa-simbahan nga paglutos sa mga ungo, libolibo ka tawo ang nangamatay sa Uropa, pinaagi man sa kalayo o pagpaantos, tali sa ika-12 ug ika-18 nga mga siglo. Human magpatik ug mando si Papa Inocentes VIII bahin sa pagpang-ungo niadtong 1484, ang paglutos sa mga ungo migrabe, ug kapin sa 30 ka pamaagi sa pagpaantos ang gigamit aron sa pagpaila niadtong gidudahang mga ungo. Bisan ang gagmayng kabataan wala makalingkawas sa dihang gihimo ang mga paningkamot sa pagkuhag ebidensiya batok sa ilang mga ginikanan. Ang Alemanya nagsunog sa kinadaghanang ungo, apan ang maong mga bista komon usab sa Pransiya ug Britanya. Ang iglesya tingali maghunahuna sa pagpangayog pasaylo niining nangamatay, nagtaho ang The Sunday Telegraph sa London.

Pagkontrolar sa Yangtze River

Inigkahuman, ang Three Gorges Dam sa Yangtze River sa Tsina mao unyay kinadak-ang hydroelectric nga planta sa tibuok kalibotan. Ang dam moabot ug 185 metros ang gihabogon, mosangkad ug 2.3 kilometros, ug magpatungha ug 18.2 milyones ka kilowat nga koryente. Ugaling, ang pangunang rason sa pagtukod sa dam dili mao ang pagpatungha ug hydroelectric nga enerhiya. Kini gihimo aron motabang sa pagkunhod sa pagbaha sa Yangtze River. Ang pagtukod gisugdan sa 1994 ug gidahom nga matapos sa 2009. Sa kinatibuk-an, kining dakong proyekto manginahanglan ug pagkubkob sa 147 ka milyong metro kubiko nga yuta ug bato, pagbubo ug 25 ka milyong metro kubiko nga semento, ug pag-instalar ug halos duha ka milyong tonelada nga asero. “Apan, ang kinalisdang tahas mao ang pagbalhin sa puy-anan sa kapin sa 1.1 ka milyong tawo nga nagpuyo diha sa mga dapit nga naapektohan sa proyekto,” matod sa China Today.

Nagkadaghan ang Hubakon

Ang mga taho gikan sa World Health Organization nagpakita nga sa miaging dekada, dihay 40-porsiyentong pag-uswag sa gikusgon sa pagkaylap ug sa gidaghanon sa nagpaospital gumikan sa hubak sa tibuok kalibotan. Nganong nagkadaghan? Ang mga membro sa American College of Chest Physicians nagtumong sa kusog nga pagdaghan sa pagpanag-iyag binuhing hayop, dinuyogan sa hilig karon nga magpuyo diha sa huot, di-maayog bentilasyon nga mga puy-anan. Ang mga pag-atake sa hubak mahimong ipahinabo sa “kaliskis sa hayop (panit, fur ug mga balhibo), mga bunhok, mga agup-op, aso sa sigarilyo, mga polen, mga tighugaw sa kalikopan ug isog nga mga baho,” nag-ingon ang The Toronto Star. Apan, ang grabeng makaalerdyi mao ang kaliskis sa iring. Ang mantalaan nag-ingon nga ang hubak ilabinang gikabalak-an tungod kay ang kadaghanang kamatayon gumikan niana mapugngan. Sa pagkakaron, adunay mga 1.5 milyones nga mga hubakon sa Canada, ug mga 500 ang mamatay matag tuig tungod sa maong sakit.

Kinatas-ang Rekord sa Kadaot sa Klima

Sa unang 11 ka bulan sa 1998, ang kinatas-ang rekord nga $89 bilyones napildi sa tibuok-kalibotan tungod sa nalangkit-sa-klima nga mga katalagman. Kini nga kadaot “sobra kaayo sa $55 bilyones nga kapildihan sa tibuok dekada sa katuigang 1980,” matod pa sa taho sa Associated Press. Ang taho nag-ingon: “Bisan pag gipasibo tungod sa implasyon, ang kapildihan sa katuigang 1980, nga $82.7 bilyones, mas menos gihapon sa unang 11 ka bulan” sa 1998. Dugang pa sa kapildihan sa mga butang, ang kinaiyanhong mga katalagman sama sa mga bagyo, mga lunop, mga sunog, ug mga hulaw nagpatay sa gibanabanang 32,000 ka tawo. “Dugang ug dugang,” matod ni Seth Dunn sa Worldwatch Institute, “dunay kalabotan ang tawo sa kinaiyanhong mga katalagman.” Sa unsang paagi? Sumala kang Dunn, ang pagpamuril sa kalasangan nakadugang sa suliran tungod kay gihawanan ang yuta sa kakahoyan ug kalamakan, nga maoy nagsilbing ‘mga espongha sa kinaiyahan.’

Mga Pamilyang Nakaagom sa Kapit-os

Ang di pa dugayng pagsurbi sa mga taga-Canada naghinapos nga ang mga pamilya karon mibati nga labaw pa ang ilang pinansiyal ug emosyonal nga kapit-os kay sa tapos-gubat nga mga pamilya sa miaging tunga sa siglo. Ang National Post nga mantalaan naghisgot sa diborsiyo ug pagkabungkag sa pamilya ingong pangunang hinungdan sa kapit-os. Nagsunod niini, ang laing dagkong mga tinubdan sa kapit-os sa pamilya mao ang “mga ginikanang nagtrabaho pag-ayo ug sulod sa daghang oras, way-kasegurohang mga kahimtang sa trabaho, dagko kaayong buluhisan, ug kawalay-pagtahod sa mga paningkamot sa mga ginikanan sa pagmatuto sa kabataan.” Kining maong mga kapit-os matod pa sa mga gisurbi mas taas pa gani diha sa kadaghanang nag-inusarang-ginikanan nga mga pamilya.

Pagpanguhag mga “Iceberg”

“Ang mga taga-Newfoundland dugay nang nahibalo nga lunsay kaayo ang tubig sa iceberg,” matod sa Financial Times sa London, apan karon kining “di-mahurot nga kahinguhaan nga naglutawlutaw agi sa ilang mga baybayon” ginakuha. Human maputos ug mga pukot ang usa ka naglutawng iceberg, inigtaob ang usa ka sakayang-tigbira magguyod niini paingon sa baybay. Sa kinakusgang dagan niini, ang sakayang-tigbira mokalit ug liko inigkaduol niini sa baybayon, magbuhi sa mga pukot, ug maglamboyog sa iceberg ngadto sa baybay. Inigkahunas, ang iceberg mahibilin sa yuta. Dayon ang usa ka dakong crane magbungkag sa yelo ug magkarga niini ngadto sa lantsa “diin kini dugmokon, tunawon ug salaon una pa ipaagi sa mga sugang ultraviolet” aron sa paglunsay.

Pagdagmal sa Kababayen-an

“Sa Brazil, 63 porsiyento sa tanang lawasnong pagdagmal sa kababayen-an mahitabo diha sa panimalay, ug un-tersiya lamang ang gitaho,” matod sa O Globo nga mantalaan. Ang mantalaan midugang: “Ang kapintasan diha sa panimalay naglangkit ilabina sa kabos nga kababayen-an, apan sila ang sagad kaayong motaho ug pag-atake ngadto sa polisya. Ang datong kababayen-an halos di-makita diha sa mga estadistika.” Ang ubang mga nasod nagtaho ug susamang mga estadistika. Pananglitan, sumala sa usa ka surbi nga gipatik sa Departamento sa Hustisya sa T.B., “kapin sa katunga sa tanang babaye sa TB lawasnong gidagmalan sa usa ka yugto sa ilang kinabuhi, ug halos 1 sa 5 ang gilugos o usa ka biktima sa pagsulay ug lugos,” matod sa ahensiya sa balita sa Reuters. Ang sekretarya sa Health and Human Services sa T.B. nga si Donna Shalala nag-ingon: “Ang matag numero niini nga surbi naghawas sa atong mga anak babaye, atong mga inahan, ug atong mga silingan.”