Kinaiyanhong mga Katalagman—Diyos ba ang Nakaingon?
“DIYOS, unsay gibuhat nimo kanamo?”
Kana ang gikataho nga reaksiyon sa usa ka naluwas nga nagsurbi sa kalaglagan nga gipahinabo sa pagboto sa naputos-sa-yelo nga Nevado del Ruiz sa Colombia sa Nobyembre 13, 1985. Ang misangpot nga pagkabanlas sa lapok naglubong sa tibuok siyudad sa Armero ug nagpatay sa kapig 20,000 ka tawo sa usa ka gabii.
Hisabtan nga ang naluwas makasanong nianang paagiha. Kay walay arang mahimo atubangan sa makalilisang nga mga puwersa sa kinaiyahan, ang katawhan sa karaang kapanahonan nagpasangil sa maong mga katalagman sa Diyos. Ang karaang mga tawo naghimog mga halad, bisan sa tawhanong mga halad, sa paghupay sa ilang mga diyos sa dagat, langit, yuta, bukid, bolkan, ug ubang tinubdan sa kapeligrohan. Bisan karong adlawa, yanong dawaton sa pipila ang sangpotanan sa kinaiyanhong mga katalagman ingon nga kapalaran o pagbuot sa Diyos.
Ang Diyos mao ba gayod ang nakaingon sa mga katalagman nga mopahinabo sa labihang pag-antos sa tawo ug kapildihan sa tibuok kalibotan? Siya ba ang mabasol? Sa pagkaplag sa mga tubag, susihon nato pag-ayo kon unsay nalangkit sa maong mga katalagman. Sa pagkamatuod, tugkaron nato pag-usab ang pila ka nasayran nang impormasyon.
Unsa ang “Kinaiyanhong Katalagman”?
Sa dihang ang usa ka linog mihapak sa Tangshan, Tsina, ug sumala sa opisyal nga mga taho sa Tsina mipatayg 242,000 ka tawo, ug sa dihang ang Urakang Andrew mibunal sa Habagatang Florida ug Louisiana sa Tinipong Bansa ug mipahinabog binilyong dolyares nga kapildihan, gihatagag dakong pagtagad sa media ang maong kinaiyanhong mga katalagman. Apan, unsa man kon ang linog nakahapak sa way-nagpuyong Desyertong Gobi, 1,100 kilometros amihanan-kasadpan sa Tangshan, o unsa man kon ang Urakang Andrew nakasubay sa laing dalan ug nakapabilin lang sa dagat, nga wala makalatas sa mamala? Sila dili mahinumdoman karon.
Nan, matin-aw nga inighisgot natog kinaiyanhong mga katalagman, kita wala lang maghisgot sa makapaukyab nga mga pasundayag sa mga puwersa sa kinaiyahan. Kada tuig adunay libolibong linog, dagko ug gagmay, ug dinosenang mga bagyo, mga unos, mga urakan, mga buhawi, mga pagboto sa bolkan, ug ubang mapintas nga mga hitabo nga maoy rekord lamang sa mga estadistika. Bisan pa niana, sa dihang ang maong mga hitabo mopahinabog dakong kapildihan sa kinabuhi o propiedad ug pagkabalda sa naandang paagi sa kinabuhi, sila mahimong mga katalagman.
Pagamatikdan nga ang kadaot ug ang misangpot nga kapildihan dili kanunayng mahiangay sa kinaiyanhong mga puwersa nga nalangkit. Ang kinadak-ang katalagman dili kanunayng ipahinabo sa labing kusganong pasundayag sa kinaiyanhong mga puwersa. Pananglitan, sa 1971 ang usa ka linog nga misukod ug 6.6 sa Richter nga sukdanan mihapak sa San Francisco, California sa Tinipong Bansa, ug mipatayg 65 ka tawo. Usa ka tuig sa ulahi ang 6.2 nga linog sa Managua, Nicaragua, mipatayg 5,000 ka tawo!
Sa ingon, kon mahitungod sa mausbawong kamalaglagon sa kinaiyanhong mga katalagman, kita mangutana gayod, Ang kinaiyanhon bang mga elemento nahimong mas mapintas? O ang mga hinungdan nga may kalabotan sa tawo ang nakaamot sa suliran?
Kinsay Nakaingon?
Gipaila sa Bibliya nga si Jehova nga Diyos mao ang Dakong Maglalalang sa tanang butang, lakip ang kinaiyanhong mga puwersa niining yutaa. (Genesis 1:1; Nehemias 9:6; Hebreohanon 3:4; Pinadayag 4:11) Kini wala magpasabot nga siya ang magpahinabo sa matag lihok sa hangin o matag salibo sa ulan. Hinunoa, gipalihok niya ang pila ka balaod nga magamando sa yuta ug sa silinganan niini. Pananglitan, sa Ecclesiastes 1:5-7, atong mabasa ang bahin sa tulo sa pangunang mga kalihokan nga mopaposible sa kinabuhi sa yuta—ang matag adlaw nga pagsubang ug pagtunod sa adlaw, ang way-pagkabalhing sumbanan sa hangin, ug ang siklo sa tubig. Kon ang katawhan nakaamgo niini o wala, sa libolibong katuigan kining kinaiyanhong mga sistema, ug uban nga sama kanila, nga naglangkit sa klima, geolohiya, ug ekolohiya sa yuta naglihok na. Sa pagkamatuod, ang manunulat sa Ecclesiastes nag-awhag sa pagtagad sa dakong kalainan tali sa way-pagkabalhin ug way-pagkatapos nga mga paagi sa kalalangan ug sa umalagi ug temporaryong kinaiyahan sa kinabuhi sa tawo.
Dili lang kay si Jehova mao ang Maglalalang sa kinaiyanhong mga puwersa apan siya usab may gahom sa pagpugong kanila. Sa tibuok Bibliya makakaplag kitag mga asoy sa pagpugong o pagmaneobra ni Jehova sa maong mga puwersa aron pagpalampos sa iyang katuyoan. Naglakip kini sa pagbahin sa Pulang Dagat sa adlaw ni Moises ug pagpaurong sa adlaw ug bulan sa ilang mga dalan agi sa kalangitan panahon ni Josue. (Exodo 14:21-28; Josue 10:12, 13) Si Jesu-Kristo, ang Anak sa Diyos ug ang gisaad nga Mesiyas, nagpasundayag usab sa iyang gahom ibabaw sa kinaiyanhong mga puwersa sama, pananglitan, sa dihang siya nagpakalma sa usa ka unos sa Dagat sa Galilea. (Marcos 4:37-39) Ang mga asoy nga sama niini nila dili magpaduhaduha nga si Jehova nga Diyos ug ang iyang Anak, si Jesu-Kristo, makapugong sa bug-os sa tanan nga moapektar sa kinabuhi dinhi sa yuta.—2 Cronicas 20:6; Jeremias 32:17; Mateo 19:26.
Kay matuod kana, mahimo ba natong isipon nga ang Diyos maoy nakaingon sa miusbaw nga kadaot ug kalaglagan nga sangpotanan sa kinaiyanhong mga katalagman sa dili pa dugay? Sa pagtubag niining pangutanaha, kinahanglang tagdon nato pag-una kon adunay ebidensiya nga ang mga puwersa sa kinaiyahan sa dili pa dugay nahimong labi pa ka mas mapintas, tingali dili na gani mapugngan.
Niining bahina, matikdi kon unsay giingon sa librong Natural Disasters—Acts of God or Acts of Man?: “Walay ebidensiya nga ang mga kinaiyahan sa klima nga nalangkit sa mga hulaw, baha ug unos nagakausab. Ug walay geologo ang nagaangkon nga ang mga kalihokan sa yuta nga nalangkit sa mga linog, mga bolkan ug tsunami (mga balod sa linog) nahimong mas mapintas.” Sa susama, ang librong Earthshock nagpahayag: “Ang kabatoan sa matag kontinente adunay talaan sa di-maihap dagko ug gagmayng mga panghitabo sa yuta, nga ang matag usa niana maoy katalagman alang sa katawhan kon kini sila mahitabo karong adlawa—ug sa siyentipikanhong paagi tino nga ang maong mga panghitabo mahitabo nga balikbalik sa umaabot.” Sa laing mga pulong, ang yuta ug ang dagkong mga puwersa niini kapin kon kulang nagpabiling sama latas sa kapanahonan. Busa, kon kaha gipaila o wala sa pila ka estadistika ang pag-usbaw sa pila ka matang sa geolohikanhon o ubang kalihokan, ang yuta wala mahimong mapintas nga dili mapugngan sa dili pa dugay.
Nan, unsay hinungdan sa pag-usbaw sa kasubsob ug kamalaglagon sa kinaiyanhong mga katalagman nga atong nabasahan? Kon ang mga puwersa sa kinaiyahan dili kapasanginlan, ang tawo mahimong mapasanginlan. Ug, sa pagkamatuod, giila sa mga awtoridad nga ang mga kalihokan sa tawo naghimo sa atong silinganan nga mas kiling sa kinaiyanhong mga katalagman ug mas maapektahan kanila. Sa nagakaugmad nga kanasoran, ang nagdakong panginahanglan sa pagkaon magpugos sa mga mag-uuma sa hinobrang pagtikad sa yuta nga ilang naangkon o pagkaingin sa yuta nga makuha ang bililhong tabon sa lasang. Motultol kini sa grabeng pagkakankan sa yuta. Ang nagdaghang populasyon makapadali usab sa pagkaugmad sa mga dapit sa kabos ug mga barongbarong nga tinapaktapak nga pagkatukod diha sa peligrosong mga dapit. Bisan diha sa mas ugmad nga kanasoran, ang katawhan, sama sa minilyon nga nagpuyo ubay sa San Andreas Fault sa California, nagladlad sa ilang kaugalingon sa kapeligrohan bisan pa sa tin-awng mga pasidaan. Sa maong mga kahimtang, sa dihang ang talagsaong hitabo—usa ka bagyo, baha, o linog—mohapak, ang kadaotan nga mosangpot tinuod bang matawag nga “kinaiyanhon”?
Ang usa ka pananglitan mao ang hulaw sa Aprikanhong Sahel. Sagad hunahunaon nato nga ang hulaw mao ang pagkawalay ulan o tubig, nga mosangpot sa kagutmanan, kawalay pagkaon, ug kamatayon. Apan ang hilabihang kagutmanan ug kawalay pagkaon ba nianang dapita tungod lang sa kawalay tubig? Matud sa librong Nature on the Rampage: “Ang ebidensiya nga nahipos sa siyentipikanhon ug hinabang nga mga ahensiya nagpaila nga ang kagutmanan karon nagpadayon dili tungod ilabina sa tagdugayng hulaw kay sa tagdugayng mga pagdaot sa kahinguhaan sa yuta ug tubig. . . . Ang nagpadayon nga paghimong desyerto sa Sahel ilabina maoy gipahinabo-sa-tawo nga katingad-anan.” Usa ka mantalaan sa Habagatang Aprika, The Natal Witness, nag-ingon: “Ang kagutmanan dili kay kakulang sa pagkaon; kini maoy pagkadili-makaabot sa pagkaon. Sa laing mga pulong, kini maoy kakabos.”
Ang sama ikaingon sa kadaghanan sa kalaglagan nga sangpotanan sa ubang mga katalagman. Gipadayag sa mga pagtuon nga ang mas kabos nga kanasoran makaagom ug mas daghang kamatayon gumikan sa kinaiyanhong mga katalagman kay sa datong kanasoran sa kalibotan. Pananglitan, gikan sa 1960 ngadto sa 1981, sumala sa usa ka pagtuon, ang Hapon may 43 ka linog ug ubang katalagman ug napildihag 2,700 ka kinabuhi, nga nag-aberids ug 63 ka patay matag katalagman. Sa samang yugto, ang Peru may 31 ka katalagman uban sa 91,000 ka patay, o 2,900 matag katalagman. Nganong adunay kalainan? Ang kinaiyanhong mga puwersa tingali nagpahinabo sa kinaiyanhong katalagman, apan ang kalihokan sa tawo—sosyal, ekonomikanhon, politikanhon—ang kinahanglang moabaga sa responsabilidad sa dakong kalainan sa kapildihan sa kinabuhi ug sa kagun-oban sa propiedad nga misangpot.
Unsa ang mga Solusyon?
Ang mga siyentipiko ug mga eksperto sa daghang katuigan nakasulay pagmugna ug mga paagi sa pagsagubang sa kinaiyanhong mga katalagman. Gitugkad nila ang kahiladman sa yuta sa tinguha nga hisabtan ang mga lihok sa mga linog ug mga pagboto sa bolkan. Pinaagi sa mga satelayt sa wanang ilang panid-an ang mga sumbanan sa panahon aron mabantayan ang mga dalan sa mga bagyo ug mga urakan o pagtagna sa mga baha ug hulaw. Kining tanang panukiduki nakahatag nilag impormasyon nga gidahom nila nga makapaarang kanila sa pagkunhod sa epekto niining kinaiyanhong mga puwersa.
May maayo bang sangpotanan ang maong mga paningkamot? Mahitungod niining matanga sa gastoso, abante-teknolohiya nga lakang, usa ka tigsubay nga organisasyon miingon: “Ang maong mga lakang hinungdanon. Apan kon mokostar kinig sobra ka dakong salapi ug kahago—kon sila mahimong pasangil sa dili pagtagad sa mga kapeligrohan nga maoy di-malaksing bahin sa mga katilingban sa mga biktima nga mopagrabe sa mga katalagman—nan kana sila labi pang makadaot kay sa makaayo.” Pananglitan, bisan tuod mapuslanon ang pagkasayod nga ang kabaybayonan sa Bangladesh nameligro kanunay sa mga baha ug mga balod sa linog, ang maong kasayoran dili mopugong nga ang minilyong taga-Bangladesh mapugos sa pagpuyo didto. Ang sangpotanan mao ang balikbalik nga mga katalagman uban sa mga patay nga mokabat ug ginatos ka libo.
Tin-aw, ang teknikal nga impormasyon mahimong puslanon lamang sa limitadong sukod. Ang laing butang nga gikinahanglan mao ang katakos sa paghupay sa mga kabug-at nga mopahinabo nga ang mga tawo walay kapaingnan gawas sa pagpuyo sa mga dapit nga naladlad ilabina sa kapeligrohan o sa pagpuyo sa mga paaging modaot sa silinganan. Sa laing mga pulong, ang pagpagaan sa kadaot nga gipahinabo sa mga elemento magkinahanglan ug bug-os nga pag-umol pag-usab sa sosyal, ekonomikanhon, ug politikanhong sistema nga ubos niini nagpuyo kita. Kinsay makahimo sa maong tahas? Ang Usa lamang nga makapugong bisan sa mga puwersang makabikil sa kinaiyanhong mga katalagman.
Mga Buhat sa Diyos sa Unahan
Si Jehova nga Diyos dili lang magsulbad sa mga simtoma kondili abton niya ang gamot nga hinungdan sa kalisdanan sa tawo. Iyang taposon ang hakog ug malupigong politikanhon, komersiyal, ug relihiyosong mga sistema nga “nagmando sa tawo sa iyang kadaotan.” (Ecclesiastes 8:9) Si bisan kinsang sinati sa Bibliya dili mapakyas sa pagmatikod nga sa tanang panid niini adunay daghang tagna nga nagpunting sa panahon sa dihang ang Diyos molihok na aron wad-on sa yuta ang pagkadaotan ug pag-antos ug ipasig-uli ang yutan-ong paraiso nga may kalinaw ug pagkamatarong.—Salmo 37:9-11, 29; Isaias 13:9; 65:17, 20-25; Jeremias 25:31-33; 2 Pedro 3:7; Pinadayag 11:18.
Sa pagkamatuod, kana ang gitudlo ni Jesu-Kristo nga iampo sa tanan niyang sumusunod, nga mao, “Umanhi ang imong gingharian. Mamatuman ang imong kabubut-on, maingon sa langit, dinhi usab sa yuta.” (Mateo 6:10) Ang Mesiyanikong Gingharian magwagtang ug magpuli sa tanang di-hingpit nga pagmando sa tawo, sumala sa gitagna ni propeta Daniel: “Sa mga adlaw nianang mga haria ang Diyos sa langit magatukod ug usa ka gingharian nga dili gayod malaglag. Ug ang gingharian mismo dili igahatag ngadto sa ubang katawhan. Kini magadugmok ug magalaglag niining tanan nga gingharian, ug kini mismo ang mobarog sa mga panahong walay tino.”—Daniel 2:44.
Unsay malamposong buhaton sa Gingharian sa Diyos nga dili mabuhat sa mga nasod karong adlawa? Ang Bibliya nagtaganag madanihong pasiunang talan-awon kon unsay moabot. Inay sa mga kahimtang nga gihulagway niining mga panira, sama sa kagutmanan ug kakabos, “aduna unyay dagayang trigo sa yuta; sa tumoy sa kabukiran may pag-awas,” ug “ang kahoy sa kapatagan mohatag sa iyang mga bunga, ug ang yuta mismo mohatag sa iyang abot, ug sila sa pagkamatuod magapuyo sa ilang yuta sa kasegurohan.” (Salmo 72:16; Ezekiel 34:27) Bahin sa kinaiyanhong kalikopan, ang Bibliya nagtug-an kanato: “Ang kamingawan ug ang mamala nga dapit magmaya, ug ang desyertong patag magmasadyaon ug mamulak sama sa rosas. . . . Kay sa kamingawan mobugwak ang mga tubig, ug ang mga tubod sa desyertong patag. Ug ang yutang napagba sa kainit mahimong sama sa usa ka linaw, ug ang giuhaw nga yuta ingon sa mga tubod sa tubig.” (Isaias 35:1, 6, 7) Ug ang mga gubat mawala na.—Salmo 46:9.
Kon unsaon kana pagbuhat nga malamposon ni Jehova nga Diyos, ug kon unsaon niya pagsagubang ang tanang kinaiyanhong puwersa aron sila dili na makapandaot, ang Bibliya walay gisulti. Apan, ang tino mao nga ang tanan nga magapuyo ilalom nianang matarong nga kagamhanan “dili magahago sa walay kapuslanan, ni sila manganak alang sa kagul-anan; tungod kay sila mao ang mga kaliwat nga gilangkoban sa mga binulahan ni Jehova, ug ang ilang mga kaliwat uban kanila.”—Isaias 65:23.
Sa mga panid niining magasina, ingon man sa ubang mga basahon sa Watch Tower Society, ang mga Saksi ni Jehova balikbalik nga nagpunting nga ang Gingharian sa Diyos natukod sa langit sa tuig 1914. Ubos sa pagtultol nianang Ginghariana, ang tibuok-yutang pamatuod gihatag na sulod sa halos 80 ka tuig, ug karong adlawa kita anaa sa ganghaan sa gisaad nga “bag-ong mga langit ug usa ka bag-ong yuta.” Ang katawhan pagawson dili lamang gikan sa mga kadaot sa kinaiyanhong mga katalagman kondili gikan usab sa tanang kasakit ug pag-antos nga nagsakit sa katawhan sulod sa miaging unom ka libo ka tuig. Mahitungod sa maong panahon kini ikaingon gayod, “ang unang mga butang miagi na.”—2 Pedro 3:13; Pinadayag 21:4.
Apan, unsa na man ang karon? Ang Diyos naglihok ba alang niadtong anaa sa kasakitan tungod sa kinaiyanhong mga kahimtang o sa ubang hinungdan? Segurado gayod nga siya milihok apan dili kanunay sa paagi nga pagadahomon tingali sa kadaghanang tawo.
[Mga hulagway sa panid 8, 9]
Ang mga kalihokan sa tawo naghimo sa atong silinganan nga mas makiling sa kinaiyanhong mga katalagman
[Credit Lines]
Laif/Sipa Press
Chamussy/Sipa Press
Wesley Bocxe/Sipa Press
Jose Nicolas/Sipa Press