Kon sa Unsang Paagi Nabatonan Nato ang Bibliya—Bahin 1a

Ang mga Bahin 2 ug 3 tagsatagsang mogula sa Septiyembre 15 ug Oktubre 15 nga mga isyu.

A USA ka gamayng imprentahan, usa ka magpapatik ug iyang

batan-ong mga aprentis makompasong nagpaandar sa ilang kahoyg-gambalay nga imprentahan, nga mainampingong nagpahiluna sa blangkong mga palid sa papel ibabaw sa tipo. Sa gikuha nila kana, ilang gisusi kon mitakdo ba ang giimprentang mga pulong. Diha sa mga pisi nga gihigot gikan sa usa ka bungbong ngadto sa laing bungbong, ilang gihayhay ang pinilong mga panid aron mouga.

Sa kalit lang, dihay kusog nga pagpukpok sa pultahan. Kay nahadlok, ang magpapatik nag-abli sa pultahan, ug ang usa ka pundok sa armadong kasundalohan milugos pagsulod. Nagsugod sila sa pagpangita sa labing sinaway nga matang sa di-legal nga literatura​—ang Bibliya sa pinulongan sa komon nga mga tawo!

Sila ulahi na kaayong miabot. Napasidan-an sa kapeligrohan, ang maghuhubad ug ang usa ka katabang midagan na paingon sa imprentahan, nagkuha ug mga panid nga igong masapwang, ug niadtong tungora miikyas na paingon sa ibabawng bahin sa Subang Rhine. Labing menos naluwas nila ang bahin sa ilang gihubad.

Ang maghuhubad niining kasoha mao si William Tyndale, nga naningkamot sa pag-imprenta sa iyang gidili nga Ingles nga “Bag-ong Tugon” sa Cologne, Alemanya, niadtong 1525. Ang iyang kasinatian dili talagsaon. Latas sa duolan sa 1,900 ka tuig sukad sa pagkakompleto sa pagsulat sa Bibliya, daghang lalaki ug mga babaye ang nagrisgo sa tanan aron sa paghubad ug pag-apod-apod sa Pulong sa Diyos. Karong adlawa kita nakabaton gihapon ug kaayohan gikan sa ilang sinulat. Unsay ilang gihimo? Sa unsang paagi ang mga Bibliya nga atong gihuptan karon midangat kanato?

Unang Pagkopya ug Paghubad sa Bibliya

Ang tinuod nga mga alagad sa Diyos kanunayng nagtahod pag-ayo sa iyang Pulong. Ang New Catholic Encyclopedia miangkon: “Sama sa ilang Hudiyong katigulangan, ang unang mga Kristohanon nagpabili sa pagbasa sa Sagradong mga Basahon. Nga nagsunod sa panig-ingnan ni Jesus (Mat 4.4; 5.18; Luc 24.44; Jn 5.39), ang mga Apostol nasinati sa D[aang] T[ugon] nga nagpasabot ug tagdugay ug mainampingong pagbasa ug pagtuon, ug nag-awhag niini sa ilang mga tinun-an (Rom 15.4; 2 Tim 3.15-​17).”

Sa maong katuyoan, kinahanglang himoon ang mga kopya sa Bibliya. Sa una-Kristohanong kapanahonan, kadaghanan sa maong trabaho gihimo sa propesyonal kaayong ‘batid nga mga tigkopya’ nga nahadlok nga masayop. (Esdras 7:​6, 11, 12) Nga naningkamot sa kahingpitan, sila nagpahiluna ug taas nga sukdanan alang sa tanang ulahing mga tigkopya sa Bibliya.

Hinunoa, panahon sa ikaupat nga siglo W.K.P., mitungha ang suliran. Buot ni Alejandrong Bantogan nga ang tanang tawo sa kalibotan maedukar sa Gregong kultura. Ang iyang mga pagpangdaog nagpamatuod sa komon nga Grego, o Koine, ingong komon nga pinulongan sa tibuok Tungang Silangan. Ingong resulta, daghang Hudiyo ang nagdako nga wala gayod makakat-on sa pagbasa ug Hebreohanon ug busa wala makabasa sa Kasulatan. Busa, sa mga 280 W.K.P., usa ka grupo sa Hebreohanong mga eskolar gitigom sa Alejandria, Ehipto, sa paghubad sa Hebreohanong Bibliya ngadto sa popular nga Koine. Ang ilang hubad nailhang Septuagint, Latin alang sa “Setenta,” nga nagtumong sa gibanabanang gidaghanon sa mga maghuhubad nga gituohang nalangkit. Kana natapos sa mga 150 W.K.P.

Sa panahon ni Jesus, ang Hebreohanon gigamit gihapon sa Palestina. Apan ang Koine mao ang kaylap nga gigamit didto ug sa ubang lagyong mga probinsiya sa Romanhong kalibotan. Busa, ang Kristohanong mga magsusulat sa Bibliya migamit niining komon nga matang sa Grego aron maabot ang kinadaghanang tawo sa kanasoran kutob sa maarangan. Dugang pa, sila dayag nga nagkutlo gikan sa Septuagint ug migamit sa daghang termino niini.

Sanglit ang unang mga Kristohanon maoy masibotong mga misyonaryo, sila dali rang nahimong batid sa paggamit sa Septuagint sa pagpamatuod nga si Jesus mao ang dugay-nang-gipaabot nga Mesiyas. Kini nagpagubot sa mga Hudiyo ug nagtukmod kanila sa pagsulat ug pipila ka bag-ong hubad sa Grego, nga gidisenyo aron mawad-an ang mga Kristohanon sa ilang mga pangatarongan pinaagi sa pag-usab sa kanunay nilang gigamit nga pamatuod nga mga teksto. Pananglitan, sa Isaias 7:​14 ang Septuagint migamit sa Gregong pulong nga nagkahulogang “ulay,” nga matagnaong nagtumong sa inahan sa Mesiyas. Ang bag-ong mga hubad migamit ug lahi nga Gregong pulong, nga nagkahulogang “dalaga.” Ang padayong paggamit sa mga Kristohanon sa Septuagint sa kataposan nagtukmod sa mga Hudiyo sa paghunong sa bug-os sa ilang taktika ug sa pagpasiugda sa pagbalik ngadto sa Hebreohanon. Sa kataposan, kining maong aksiyon nahimong panalangin sa ulahing hubad sa Bibliya tungod kay mitabang kini sa paghupot nga buhi sa Hebreohanong pinulongan.

Ang Unang Kristohanong mga Magpapatik ug Basahon

Ang masibotong unang mga Kristohanon nagsugod sa paghimog daghang kopya sa Bibliya kutob sa ilang maarangan, ang tanan kinopya sa kamot. Sila usab ang nagsugod sa paggamit sa codex, nga may mga panid sama sa modernong libro, inay sa padayong paggamit sa mga linukot nga basahon. Gawas nga mas kombenyente alang sa daling pagpangitag teksto, ang codex mahimong masulatan ug mas daghan sa usa ka tomo kay sa masulat sa usa ka linukot nga basahon​—pananglitan, ang tibuok Gregong Kasulatan o bisan ang enterong Bibliya.

Ang kanon sa Kristohanon Gregong Kasulatan nakompleto sa mga 98 K.P. uban sa basahon sa kataposang nabuhing apostol, si Juan. Naglungtad ang usa ka bahin sa kopya sa Ebanghelyo ni Juan, gitawag ug Rylands Papyrus 457 (P⁵²), nga masubay ngadto sa dili mosaylo sa 125 K.P. Ingon ka sayo sa 150 ngadto sa 170 K.P., si Tatian, usa ka estudyante ni Justin Martyr, nagsulat sa Diatessaron, usa ka daghag-bahin nga asoy sa kinabuhi ni Jesus nga gitigom gikan sa samang upat ka Ebanghelyo nga makaplagan sa atong presenteng mga Bibliya.b Kini nagpakita nga iyang giisip lamang kanang maong mga Ebanghelyo nga tinuod ug nga kini kaylap na. Sa mga 170 K.P., ang unang nailhan nga katalogo sa mga basahon sa “Bag-ong Tugon,” nga gitawag ug Muratorian Fragment, gihimo. Kini naglista sa kadaghanang basahon sa Kristohanon Gregong Kasulatan.

Ang pagkaylap sa Kristohanong mga pagtulon-an sa wala madugay nagpatunghag panginahanglan ug mga hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan maingon man sa Hebreohanong Kasulatan. Daghang hubad sa mga pinulongan sama sa Armeniano, Coptic, Georgian, ug Syriac ang gihimo sa ngadtongadto. Kasagaran ang mga alpabeto kinahanglang mugnaon alang lamang nianang katuyoana. Pananglitan, si Ulfilas, ikaupat-siglo nga obispo sa Romanong Iglesya, gikaingon nga nagmugna sa Gothic nga alpabeto aron sa paghubad sa Bibliya. Apan wala niya ilakip ang mga basahon sa mga Hari tungod kay siya naghunahuna nga kini magdasig sa hilig sa pagpakiggubat sa mga Goth. Apan, kining maong lihok wala magpugong sa “Nakristohanong” mga Goth sa pag-agaw sa Roma niadtong 410 K.P.!

Latin ug Slavonic nga mga Bibliya

Kasamtangan, ang Latin nahimong inila, ug daghang Karaang Latin nga mga hubad ang mitungha. Apan kini magkalahi sa estilo ug katukma. Busa niadtong 382 K.P., si Papa Damaso nagsugo sa iyang sekretaryo, si Jerome, sa pagsulat ug awtoritatibong Latin nga Bibliya.

Si Jerome nagsugod pinaagi sa pagrebisar sa Latin nga mga hubad sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Apan, alang sa Hebreohanong Kasulatan, siya miinsistir nga hubaron kini gikan sa orihinal nga Hebreohanon. Busa, niadtong 386 K.P., mibalhin siya sa Betlehem aron sa pagtuon ug Hebreohanon ug sa pagpangitag tabang sa usa ka rabi. Tungod niini, natukbil niya ang ubay-ubayng kontrobersiya sa mga pundok sa iglesya. Ang pipila, lakip sa kontemporaryo ni Jerome nga si Agustin, nagtuo nga ang Septuagint inspirado, ug ilang giakusar si Jerome nga dili-maunongon tungod kay “midangop sa mga Hudiyo.” Nga mipadayon, nakompleto ni Jerome ang iyang buluhaton sa mga 400 K.P. Pinaagi sa pagpaduol sa tuboran sa orihinal nga mga pinulongan ug mga dokumento ug pinaagi sa paghubad niana ngadto sa buhing pinulongan sa maong adlaw, si Jerome nag-una ug usa ka libo ka tuig sa mga paagi sa modernong paghubad. Ang iyang hubad nailhang Vulgate, o Komon nga Hubad, ug kana nakabenepisyo sa mga tawo sulod sa kasiglohan.

Sa silangang Kakristiyanohan daghan ang makabasa gihapon sa Septuagint ug sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Ugaling, sa ulahi, ang Karaang Slavonic, ang nag-una sa Slavic nga mga pinulongan karon, nahimong pangunang pinulongan sa amihanan-silangang Uropa. Niadtong 863 K.P., duha ka nagsultig-Grego nga mga managsoon, si Cyril ug Methodius, miadto sa Moravia, nga karon anaa sa Republika sa Czech. Nagsugod sila sa paghubad sa Bibliya ngadto sa Karaang Slavonic. Sa pagbuhat niana, ilang gimugna ang Glagolitic nga alpabeto, nga sa ulahi gipulihan sa Cyrillic nga alpabeto, nga gikuha sa ngalan ni Cyril. Mao kini ang tuboran sa presenteng-adlaw nga Ruso, Ukrainiano, Serbiano, ug Bulgariano nga mga sinulat. Ang Slavonic nga Bibliya nag-alagad sa mga tawo sa maong dapit sulod sa mga kaliwatan. Apan, ngadtongadto, samtang ang mga pinulongan nausab, dili na kini masabtan sa ordinaryong tawo.

Ang Hebreohanong Bibliya Nagpabilin

Niining yugtoa, gikan sa mga ikaunom ngadto sa ikanapulo nga mga siglo K.P., usa ka grupo sa mga Hudiyo nga nailhang mga Masorete nag-ugmad ug sistematikong mga paagi sa pagkopya aron sa pagtipig sa teksto sa Hebreohanong Kasulatan. Naningkamot gani sila sa pag-ihap sa tanang linya ug bisan sa matag letra, nga nagtimaan sa mga kalainan tali sa mga manuskrito, ang tanan sa paningkamot nga matipigan ang tinuod nga teksto. Ang ilang mga paningkamot wala makawang. Sa paghisgot ug usa ka pananglitan, ang pagtandi sa modernong Masoretikong mga teksto sa mga Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat, nga gisulat tali sa 250 W.K.P. ug 50 K.P., nagpadayag nga walay kausaban sa doktrina sulod sa kapin sa 1,000 ka tuig.c

Sa Uropa ang Edad Media sa katibuk-an susama sa Mangiob nga Katuigan. Menos kaayo ang kaikag sa mga tawo sa pagbasa ug pagtuon. Ngadtongadto, bisan ang klero, sa dakong bahin, dili na makabasa ug Latin nga gigamit sa simbahan ug kasagaran dili gani makabasa sa ilang lumad nga pinulongan. Mao usab kini ang panahon sa Uropa dihang ang mga Hudiyo gitigom ngadto sa mga ghetto, o mga dapit nga gipapuy-an sa mga Hudiyo. Sa usa ka bahin tungod niining maong paglain, ang kahibalo bahin sa Biblikanhong Hebreohanon natipigan. Hinunoa, tungod sa pagpihig ug kawalay-pagsalig, ang kahibalo sa mga Hudiyo kasagarang dili mabatonan niadtong anaa sa gawas sa ghetto. Sa kasadpang Uropa, ang kahibalo sa Grego nagkahanaw usab. Ang kahimtang misamot pa tungod sa pagtahod sa Kasadpang Iglesya sa Latin Vulgate ni Jerome. Kadto giisip sa kadaghanan ingon nga bugtong awtorisadong hubad, bisan tuod sa pagkatapos sa Masoretikong yugto, ang Latin nahimong patay nga pinulongan. Busa, samtang ang tinguha sa pagtuon sa Bibliya naghinayhinay pagturok, gipahiluna ang sukaranan alang sa dakong panagbangi.

Ang Paghubad sa Bibliya Nakasagubang ug Pagsupak

Niadtong 1079, si Papa Gregorio VII miisyu sa una sa daghang mando sa edad mediang iglesya nga nagdili sa pagsulat ug usahay bisan sa pagbaton ug mga hubad sa lumad nga pinulongan. Iyang gianular ang pagtugot nga ang Misa saulogon sa Slavonic sa katarongan nga kana magkinahanglan nga ang mga bahin sa Balaang Kasulatan hubaron. Bug-os nga kasukwahi sa baroganan sa unang mga Kristohanon, siya misulat: “Nakapahimuot sa Labing Gamhanan nga Diyos nga ang balaang kasulatan mahimong tinago sa pipila ka dapit.” Nga mao kini ang opisyal nga baroganan sa iglesya, ang mga tigpasiugda sa pagbasa sa Bibliya labi pang giisip nga peligroso.

Bisan pa sa dili maayong kahimtang, ang pagkopya ug paghubad sa Bibliya ngadto sa komon nga mga pinulongan nagpadayon. Ang mga hubad sa daghang pinulongan mikaylap nga tinagotago sa Uropa. Kining tanan kinopya sa kamot, sanglit ang movable-type nga pag-imprenta wala pa maimbento sa Uropa hangtod sa tungatunga sa katuigang 1400. Apan sanglit ang mga kopya mahal ug limitado ang gidaghanon, ang usa ka ordinaryong lungsoranon lagmit mag-isip sa iyang kaugalingon nga malipayon nga makabaton ug bahin lamang sa usa ka basahon sa Bibliya o pipila lang ka panid. Ang pipila nakamemorya ug daghang bahin, bisan sa enterong Kristohanon Gregong Kasulatan!

Hinunoa, paglabay sa panahon gidasig ang kaylap nga mga kalihokan sa pagreporma sa iglesya. Kini gitukmod sa usa ka bahin sa nabag-ong kaamgohan sa kahinungdanon sa Pulong sa Diyos diha sa adlaw-adlawng kinabuhi. Sa unsang paagi kining maong mga kalihokan ug ang pagkaugmad sa pag-imprenta nag-apektar sa Bibliya? Ug unsay nahitabo kang William Tyndale ug sa iyang hubad, nga gihisgotan sa sinugdan? Sundan nato kining makalingaw nga sugilanon hangtod sa atong kapanahonan sa umaabot nga mga isyu.

[Mga footnote]

[Chart sa panid 8, 9]

YAWING MGA PETSA SA PAGPASA SA BIBLIYA

WALA PA ANG KOMONG PANAHON (W.K.P.)

Hebreohanong Kasulatan nakompleto c. 443 W.K.P.

400 W.K.P.

Alejandrong Bantogan (d. 323 W.K.P.)

300 W.K.P.

Septuagint gisugdan c. 280 W.K.P.

200 W.K.P.

100 W.K.P. Kadaghanang mga Linukot nga Basahon sa Patayng Dagat c. 100 W.K.P. hangtod sa 68 K.P.

KOMONG PANAHON (K.P.)

Jerusalem gilaglag 70 K.P.

Gregong Kasulatan nakompleto 98 K.P.

100 K.P.

Rylands Papyrus of John (b. 125 K.P.)

200 K.P.

300 K.P.

400 K.P. Latin Vulgate ni Jerome c. 400 K.P.

500 K.P.

600 K.P.

Masoretikong Teksto Gisulat

700 K.P.

800 K.P.

Cyril sa Moravia 863 K.P.

900 K.P.

1000 K.P.

Mando batok sa Bibliya sa lumad nga pinulongan 1079 K.P.

1100 K.P.

1200 K.P.

1300 K.P.

[Hulagway sa panid 9]

Ang unang mga Kristohanon nag-una sa paggamit sa codex

[Hulagway sa panid 10]

Si Jerome miadto sa Betlehem aron sa pagtuon ug Hebreohanon