Kinsa ang mga Makabeo?

ALANG sa daghan, ang yugto sa mga Makabeo samag black box nga may impormasyon bahin sa panahon tali sa pagkakompleto sa kataposang mga basahon sa Hebreohanong Kasulatan ug sa pag-abot ni Jesu-Kristo. Kon sa tukmang paagi ang pipila ka detalye mapadayag sa dihang tun-an ang black box sa usa ka ayroplano human mahagsa, ang pipila ka pagsabot mabatonan pinaagi sa pagsusi pag-ayo sa panahon sa Makabeo​—usa ka panahon sa pagkabalhin ug kausaban alang sa Hudiyohanong nasod.

Kinsa ang mga Makabeo? Sa unsang paagi sila nakaapekto sa Judaismo sa wala pa moabot ang gitagnang Mesiyas?​—Daniel 9:​25, 26.

Ang Dako Kaayong Balod sa Hellenismo

Si Alejandrong Bantogan nakailog ug mga teritoryo gikan sa Gresya ngadto sa India (336-323 W.K.P.). Ang iyang dako kaayong gingharian usa ka butang nga nakapakaylap sa Hellenismo​—ang pinulongan ug kultura sa Gresya. Ang mga opisyales ug mga tropa ni Alejandro nakigminyog lokal nga kababayen-an, nga nagpahinabog panaghiusa sa Grego ug langyawng mga kultura. Human sa pagkamatay ni Alejandro, ang iyang gingharian gibahin tali sa iyang mga heneral. Sa sinugdanan sa ikaduhang siglo W.K.P., si Antiochus III sa Gresyanhong Seleucid nga dinastiya sa Sirya nag-agaw sa Israel gikan sa gahom sa Gregong mga Ptolemy sa Ehipto. Sa unsang paagi ang mga Hudiyo sa Israel naapektohan sa Hellenistikong pagmando?

Ang usa ka historyano misulat: “Sanglit ang mga Hudiyo dili makalikayng makig-uban sa ilang naimpluwensiyahan-sa-Hellenismo nga mga silingan, ug labi pang dili makalikayng makig-uban sa ilang kaugalingong kaigsoonang Hudiyo sa gawas sa nasod nga naimpluwensiyahan sa Hellenismo, ang pagsagop sa Gregong kultura ug Gregong mga pamaagi sa paghunahuna dili malikayan. . . . Ang paglungtad lamang diha sa maong Hellenistikong yugto naglangkit sa pagsagop sa Gregong kultura!” Ang mga Hudiyo migamit ug Gregong mga ngalan. Sa nagkadaiyang sukod, ilang gisagop ang Gregong mga kostumbre ug pamesti. Ang malipotong gahom sa pagsagop milambo na.

Ang Kahiwian sa mga Saserdote

Taliwala sa mga Hudiyong dali kaayong matakdan sa Hellenistikong impluwensiya mao ang mga saserdote. Alang sa kadaghanan kanila, ang pagdawat sa Hellenismo nagkahulogan sa pagtugot sa Judaismo nga mouswag nunot sa lakaw sa panahon. Ang usa sa maong mga Hudiyo mao si Jason (gitawag ug Josue sa Hebreo), ang igsoon sa hataas nga saserdoteng si Onias III. Samtang si Onias didto sa Antioquia, si Jason mitanyag ug hiphip ngadto sa Gregong mga awtoridad. Ngano? Sa paghaylo kanila nga itudlo si Jason ingong hataas nga saserdote kapuli ni Onias. Ang Gregong Seleucid nga magmamandong si Antiochus Epiphanes (175-164 W.K.P.) midawat dayon sa tanyag. Ang Gregong mga magmamando wala kanhi manghilabot sa Hudiyong hataas nga pagkasaserdote, apan si Antiochus nanginahanglag mga pondo alang sa mga kampanya militar. Nahimuot usab siya nga dunay Hudiyong pangulong mas aktibong magpalambo sa Hellenisasyon. Sumala sa gihangyo ni Jason, gihatagan ni Antiochus ang Jerusalem ug ranggo sa usa ka Gregong siyudad (polis). Ug si Jason nagtukod ug usa ka gimnasyum diin ang batan-ong mga Hudiyo ug bisan ang mga saserdote nakig-indig diha sa mga dula.

Ang pagkamaluibon namungag pagkamaluibon. Tulo ka tuig sa ulahi si Menelaus, nga mahimong walay kaliwat sa pagkasaserdote, mitanyag ug mas taas nga hiphip, ug mikalagiw si Jason. Aron mabayran si Antiochus, si Menelaus mikuhag dagkong kantidad sa salapi gikan sa tipiganag-bahandi sa templo. Sanglit si Onias III (nadestiyero sa Antioquia) misupak niini, gihikay ni Menelaus ang pagpatay kaniya.

Sa dihang mikaylap ang hungihong nga si Antiochus namatay na, mibalik si Jason sa Jerusalem uban ang usa ka libo ka lalaki sa paningkamot nga ilogon ang hataas nga pagkasaserdote kang Menelaus. Apan buhi si Antiochus. Kay nakadungog sa gibuhat ni Jason ug sa mga kagubot taliwala sa mga Hudiyo ingong pagsupil sa iyang mga polisa sa Hellenisasyon, si Antiochus misanong uban ang dakong kapintas.

Milihok si Antiochus

Sa iyang librong The Maccabees, si Moshe Pearlman misulat: “Bisan pag dili tin-awng gipadayag sa mga rekord, morag nakahinapos si Antiochus nga ang paghatag sa mga Hudiyo ug relihiyosong kagawasan maoy usa ka politikanhong sayop. Alang kaniya, ang kinaulahiang pagrebelde sa Jerusalem nagsumikad dili sa lunlon relihiyosong mga motibo apan gikan sa kaylap pabor-sa-Ehiptong kahimtang sa Judea, ug kining politikanhong mga pagbati peligrosong gipadayag tungod gayod kay ang mga Hudiyo, nga mao lamang taliwala sa tanan niyang katawhan, ang nagtinguha ug gitugotan ug dakong sukod sa relihiyosong pagkanalahi. . . . Kini, siya nakahukom, kinahanglang hunongon.”

Ang Israelinhong estadista ug eskolar nga si Abba Eban nagsumaryo sa sunod nga nahitabo: “Sa sagunson nga paagi sulod sa mga tuig sa 168 ug 167 [W.K.P.], ang mga Hudiyo gipangmasaker, ang Templo gilungkab, ang pagsubay sa Hudiyohanong relihiyon gidili. Ang pagpatuli may silot nga kamatayon, ingon man ang pagtuman sa Igpapahulay. Ang kataposang insulto nahitabo sa Disyembre 167, sa dihang, sumala sa mando ni Antiochus, ang usa ka altar ni Zeus gitukod sa sulod mismo sa Templo, ug ang mga Hudiyo gikinahanglang mohalad ug unod sa baboy​—siyempre, hugaw sumala sa balaod sa Hudiyo​—ngadto sa diyos sa mga Grego.” Niining panahona, si Menelaus ug ang ubang naimpluwensiyahan-sa-Hellenismo nga mga Hudiyo nagpadayon diha sa ilang mga posisyon, nga nag-alagad diha sa nahugawan na nga templo.

Samtang daghang Hudiyo ang midawat sa Hellenismo, usa ka bag-ong grupong nagtawag sa ilang kaugalingon nga Hasidim​—mga diyosnon​—nagpasiugdag mas estriktong pagtuman sa Balaod ni Moises. Kay naglagot na sa naimpluwensiyahan-sa-Hellenismo nga mga saserdote, ang ordinaryong mga tawo labi pang midapig sa mga Hasidim. Ang usa ka yugto sa pagkamartir misugod sa dihang ang mga Hudiyo sa tibuok nasod gipugos sa pagsunod sa paganong mga kostumbre ug mga halad o pagapatyon. Ang apokripal nga mga basahon sa mga Makabeo naghatag ug daghang asoy sa mga lalaki, babaye, ug kabataan nga mipili sa kamatayon kay sa pagkompromiso.

Misanong ang mga Makabeo

Ang naghingaping mga buhat ni Antiochus nagpalihok sa daghang Hudiyo sa pagpakig-away alang sa ilang relihiyon. Sa Modiʼin, amihanang-kasadpan sa Jerusalem duol sa modernong siyudad sa Lod, ang usa ka saserdoteng ginganlag Matatias gipatawag ngadto sa sentro sa lungsod. Sanglit si Matatias tinahod sa lokal nga katawhan, ang hawas sa hari misulay sa pagkombinsir kaniya nga makigbahin sa paganong paghalad​—sa pagluwas sa iyang kaugalingong kinabuhi ug sa paghatag ug panig-ingnan alang sa ubang mga molupyo. Sa dihang midumili si Matatias, mipresentar ang laing Hudiyo, nga andam nga mokompromiso. Puno sa kalagot, mikuha si Matatias ug hinagiban ug gipatay siya. Nga naugnok sa mapintas nga reaksiyon niining tigulang nga tawo, ang Gregong mga sundalo hinayng misanong. Sulod sa pila ka segundo, napatay usab ni Matatias ang Gregong opisyal. Nadaog sa lima ka anak nga lalaki ni Matatias ug sa mga pumoluyo sa lungsod ang Gregong mga tropa sa wala pa sila makahimo sa pagdepensa sa ilang kaugalingon.

Si Matatias misinggit: ‘Ang tanan nga masiboton sa Kasugoan pasunda kanako.’ Aron makalikay sa panimalos, siya ug ang iyang mga anak nga lalaki mikalagiw ngadto sa bungtod nga rehiyon. Ug samtang ang balita sa ilang gibuhat mikaylap, ang mga Hudiyo (lakip ang daghang Hasidim) miduyog kanila.

Gitudlo ni Matatias ang iyang anak nga si Juda nga manguna sa mga kalihokang militar. Tungod tingali sa kinaadman sa militar ni Juda, siya gitawag nga Makabeo, nga nagkahulogang “martilyo.” Si Matatias ug ang iyang mga anak nga lalaki gitawag nga mga Hasmonaeano, usa ka ngalang gikuha sa lungsod nga Hesmon o gikan sa usa ka katigulangan nga may ingon nianang ngalan. (Josue 15:27) Apan, sanglit si Juda Makabeo nahimong prominenteng persona panahon sa pagrebelde, ang tibuok pamilya gitawag sa ulahi nga mga Makabeo.

Nabawi ang Templo

Sa unang tuig sa rebelyon, si Matatias ug ang iyang mga anak nga lalaki nakaorganisar ug gamayng grupo sa kasundalohan. Dili lang makausa nga giatake sa Gregong mga tropa ang mga grupo sa Hasidim nga mga manggugubat panahon sa Igpapahulay. Bisan pag makaarang unta sa pagdepensa sa ilang kaugalingon, dili nila buot nga lapason ang Igpapahulay. Busa ang tiningob nga pagpatay miresulta. Si Matatias​—nga gilantaw na niadtong tungora ingong usa ka relihiyosong awtoridad​—naghimog usa ka lagda nga nagtugot sa mga Hudiyo sa pagdepensa sa ilang kaugalingon panahon sa Igpapahulay. Kining lagdaa wala lamang naghatag ug bag-ong puwersa sa rebelyon kondili nagpahamtang usab ug usa ka sumbanan sa Judaismo nga motugot sa relihiyosong mga pangulo sa pagpailin-ilin sa Hudiyohanong balaod ngadto sa nag-usab-usab nga mga kahimtang. Ang Talmud nagpabanaag niini nga kiling sa ulahing pahayag: “Papasipad-i kanila ang usa ka Igpapahulay aron ilang mabalaan ang daghang Igpapahulay.”​—Yoma 85b.

Human mamatay ang iyang tigulang nga amahan, si Juda Makabeo nahimong dili-ikalalis nga lider sa rebelyon. Kay nakasabot nga wala siyay katakos sa pagpildi sa iyang kaaway sa dayag nga gubat, naglaraw siyag bag-ong mga pamaagi, nga samag gerilyang pakiggubat sa modernong kapanahonan. Iyang giatake ang mga puwersa ni Antiochus sa mga dapit nga dili sila makagamit sa ilang naandang mga pamaagi sa pagdepensa. Sa sunodsunod nga mga gubat, milampos si Juda sa pagparot sa mga puwersang mas dagko pa kay sa iyaha.

Tungod kay giatubang ang mga panag-indigay taliwala nila ug ang nagauswag nga gahom sa Roma, ang mga magmamando sa Seleucid nga Imperyo wala kaayo magtagad sa pagpatuman sa batok-Hudiyo nga mga lagda. Kini naghatag ug higayon kang Juda nga himoon ang iyang pag-atake hangtod sa mga ganghaan mismo sa Jerusalem. Sa Disyembre 165 W.K.P. (o tingali 164 W.K.P.), nailog niya ug sa iyang mga tropa ang templo, naghinlo sa mga galamiton niini, ug nagpahinungod niini pag-usab​—takdo nga tulo ka tuig human nga mapasipad-an kini. Ang mga Hudiyo nagsaulog niining hitaboa kada tuig panahon sa Hanukkah, ang pista sa pagpahinungod.

Politika Labaw kay sa Pagkadiyosnon

Ang mga tumong sa rebelyon nakab-ot. Ang mga pagdili sa pagsubay sa Judaismo gikuha. Ang pagsimba ug mga halad diha sa templo gipasig-uli. Kay nakontento na, ang mga Hasidim mibiya sa kasundalohan ni Juda Makabeo ug mipauli sa ilang mga balay. Apan si Juda dunay laing mga plano. Aduna siyay nabansay-pag-ayong kasundalohan, busa nganong dili kini gamiton sa pag-establisar ug independenteng Hudiyohanong estado? Ang relihiyosong mga kawsa nga nagpasugod sa rebelyon giilisan na ug politikanhong mga motibo. Busa ang pakigbisog nagpadayon.

Kay nangitag pagpaluyo sa iyang pakig-away batok sa Seleucid nga pagmando, si Juda Makabeo naghimog kasabotan uban sa Roma. Bisan tuod namatay siya sa gubat sa 160 W.K.P., ang iyang mga igsoong lalaki maoy nagpadayon sa pakig-away. Ang igsoon ni Juda nga si Jonathan nagmaniobra sa mga butang mao nga ang Seleucid nga mga magmamando miuyon sa iyang pagkatudlo ingong hataas nga saserdote ug magmamando sa Judea, bisag nailalom lang gihapon sa ilang soberanya. Sa dihang si Jonathan gilimbongan, gibihag, ug gipatay ingong sangpotanan sa usa ka Siryanhong laraw, ang iyang igsoong lalaking si Simeon​—ang kataposan sa Makabeo nga managsoong lalaki​—maoy mipuli. Ilalom sa pagmando ni Simeon, ang kataposang mga timaan sa Seleucid nga pagmando gikuha (sa 141 W.K.P.). Gibag-o ni Simeon ang alyansa uban sa Roma, ug ang Hudiyohanong pamunoan nagdawat kaniya ingong magmamando ug hataas nga saserdote. Busa ang usa ka independente Hasmonaeano nga dinastiya natukod diha sa mga kamot sa mga Makabeo.

Napasig-uli sa mga Makabeo ang pagsimba diha sa templo una pa sa pag-abot sa Mesiyas. (Itandi ang Juan 1:​41, 42; 2:​13-17.) Apan sama nga ang pagsalig diha sa pagkasaserdote nadaot tungod sa mga buhat sa naimpluwensiyahan-sa-Hellenismo nga mga saserdote, kini samot nga naluya ilalom sa mga Hasmonaeano. Sa pagkamatuod, ang pagmando pinaagi sa politikanhon-ug-kaisipan nga mga saserdote imbes nga pinaagi sa usa ka hari sa kaliwat sa matinumanong David wala magdalag matuod nga mga kabulahanan sa Hudiyong katawhan.​—2 Samuel 7:​16; Salmo 89:​3, 4, 35, 36.

[Hulagway sa panid 21]

Si Matatias, ang amahan ni Juda Makabeo, misinggit: ‘Ang tanan nga masiboton sa Kasugoan pasunda kanako’

[Credit Line]

Si Matatias nga naghangyo sa Hudiyong mga kagiw/The Doré Bible Illustrations/Dover Publications