“Ang Itomon-ug-Buhok nga Gamhanang Babaye sa Siryanhong Kamingawan”

ANG iyang panit samag kolor sa olibo, ang iyang mga ngipon samag perlas ka puti, ang iyang mga mata itom ug magilakon. Siya edukado kaayo ug batid sa mga pinulongan. Kining manggugubat nga rayna gikaingong mas labaw ug kinaadman kay sa kang Cleopatra ug lagmit nga sama ka tahom. Tungod kay nangahas siyang atubangon ang nagamandong gahom sa kalibotan sa iyang adlaw, iyang gituman ang usa ka matagnaong papel diha sa Kasulatanhong drama. Bisag dugay na siyang namatay, gidayeg siya sa mga magsusulat, ug gimithi siya sa mga pintor. Gihulagway siya sa usa ka ika-19ng siglo nga magbabalak ingong “ang itomon-ug-buhok nga gamhanang babaye sa Siryanhong kamingawan.” Ang gidayeg pag-ayo nga babaye mao si Zenobia​—rayna sa Siryanhong siyudad sa Palmyra.

Sa unsang paagi naangkon ni Zenobia ang pagkainila? Unsa ang politikanhong kahimtang nga mitultol sa iyang pagsaka sa gahom? Unsay ikasulti bahin sa iyang pagkatawo? Ug unsang matagnaong papel ang gituman niini nga rayna? Tagda una ang geograpikanhong kahimtang diin nahitabo ang drama.

Siyudad sa Ngilit sa Desyerto

Ang siyudad ni Zenobia, ang Palmyra, nahimutang ug mga 210 ka kilometro amihanan-sidlakan sa Damasco, sa amihanang ngilit sa Siryanhong Desyerto diin ang kabukiran sa Anti-Lebanon naghanayhay padulong sa kapatagan. Kining tabunok nga siyudad medyo gitaliwad-an sa Dagat Mediteranyo sa kasadpan ug sa Suba sa Eufrates sa sidlakan. Mahimong nailhan kini ni Haring Solomon ingong Tadmor, usa ka dapit nga hinungdanon sa kaayohan sa iyang gingharian sa duha ka katarongan: ingong garison sa pagdepensa sa amihanang utlanan ug ingong hinungdanong koneksiyon sa nagkutay nga mga lungsod sa mga magpapanaw. Busa, si Solomon “nagtukod pag-usab sa Tadmor diha sa kamingawan.”​—2 Cronicas 8:4.

Ang kasaysayan sa linibong katuigan pagkatapos sa pagmando ni Haring Solomon walay gisulti bahin sa Tadmor. Kon husto ang pag-ila niini nga mao ang Palmyra, ang pagsaka niini ngadto sa pagkainila nagsugod human nga ang Sirya nahimong utlanang probinsiya sa Romanhong Imperyo niadtong 64 W.K.P. “Ang Palmyra hinungdanon sa Roma sa duha ka bahin, sa ekonomiya ug militaryo,” matod ni Richard Stoneman diha sa iyang librong Palmyra and Its Empire​—Zenobia’s Revolt Against Rome. Sanglit kining siyudad sa mga palma anaa sa pangunang agianan sa pamatigayon nga nagkonektar sa Roma ngadto sa Mesopotamia ug sa Sidlakan, gipaagi latas niini ang komersiyal nga mga bahandi sa karaang kalibotan​—mga panakot gikan sa East Indies, seda gikan sa Tsina, ug ubang mga manggad gikan sa Persia, Ubos nga Mesopotamia, ug mga kayutaan sa Mediteranyo. Ang Roma nagsalig diha sa pag-importar niini nga mga manggad.

Sa militaryong paagi, ang probinsiya sa Sirya nagsilbing panagang tali sa magkaatbang nga mga puwersa sa Roma ug Persia. Ang suba sa Eufrates naglain sa Roma gikan sa silingan niini sa sidlakan panahon sa unang 250 ka tuig sa atong Komong Panahon. Ang Palmyra anaa lamang tabok sa desyerto, kasadpan sa siyudad sa Dura-Europos sa Eufrates. Kay giila ang hinungdanong posisyon niini, ang Romanong mga emperador sama nila ni Hadrian ug Valerian miduaw sa Palmyra. Gidugangan ni Hadrian ang kahalangdon sa arkitektura niini ug naghatag ug daghan kaayong donasyon. Gigantihan ni Valerian ang usa ka hamiling taga-Palmyra nga ginganlag Odaenathus​—bana ni Zenobia—​pinaagi sa pagtuboy kaniya, niadtong 258 K.P., sa ranggo nga konsul sa Roma tungod kay nagmalamposon siya sa kampanya militar batok sa Persia ug gipalugway ang utlanan sa Romanhong Imperyo ngadto sa Mesopotamia. Si Zenobia nagdulag usa ka hinungdanong bahin sa pagsaka sa iyang bana sa gahom. Ang historyanong si Edward Gibbon misulat: “Ang kalamposan ni Odenathus sa dakong bahin gipahinungod sa iyang [kang Zenobia] way-ikatanding kaalam ug kalig-on.”

Sa kasamtangan, si Haring Sapor sa Persia nakahukom sa paghagit sa pagkalabaw sa Roma ug ipugos ang iyang soberanya diha sa tanang kanhing mga probinsiya sa Persia. Uban ang gikahadlokang kasundalohan, siya nagmartsa pakasadpan, gibihag ang Romanhong garison nga mga lungsod sa Nisibis ug Carrhae (Haran), ug gilaglag ang amihanang Sirya ug Cilicia. Si Emperador Valerian personal nga nangulo sa iyang mga puwersa batok sa mga manunulong apan napildi ug nabihag sa mga Persianhon.

Giisip ni Odaenathus nga tukma sa panahong magpadala ug mahalong mga gasa ug mensahe sa pakigdait ngadto sa Persianong hari. Mapahitas-ong gimando ni Haring Sapor nga ilabay ang mga gasa ngadto sa Eufrates ug miinsistir nga moatubang kaniya si Odaenathus ingong nagpakiluoy nga binihag. Ingong tubag, gitigom sa mga taga-Palmyra ang kasundalohan sa mga tigbalhig-pamuyo sa desyerto ug ang nanghibilin sa Romanong mga puwersa ug misugod sa pag-atake sa misibog na karong mga Persiano. Batok sa sukol-dagan nga mga taktika sa mga manggugubat sa desyerto, ang mga puwersa ni Sapor​—nga gikapoy na sa pagpakiggubat ug nagbaguod sa mga inagaw—​gamay rag depensa ug napugos sa pagkalagiw.

Isip pag-ila sa iyang kadaogan batok kang Sapor, ang anak ug manununod ni Valerian, si Gallienus, mihatag kang Odaenathus sa titulong corrector totius Orientis (gobernador sa tibuok Sidlakan). Sa ulahi, si Odaenathus mihatag sa iyang kaugalingon sa titulong “hari sa mga hari.”

Si Zenobia Nangandoy sa Paghimog Usa ka Imperyo

Niadtong 267 K.P., samtang anaa sa kinapungkayan sa iyang karera, si Odaenathus ug ang iyang manununod gipatay, nga gituohang gihimo sa usa ka mapanimaslong pag-umangkong lalaki. Si Zenobia maoy mipuli sa posisyon sa iyang bana, sanglit bata pa kaayo ang iyang anak nga lalaki. Matahom, ambisyosa, may katakos ingong usa ka administrador, naanad sa paghimog kampanya militar uban sa iyang namatayng bana, ug larino sa ubay-ubayng pinulongan, nakuha niya ang pagtahod ug pagpaluyo sa iyang mga sakop​—usa ka talagsaong kalamposan taliwala sa mga Bedouin. Si Zenobia hilig kaayong mokat-on ug gipaalirongan ang iyang kaugalingon sa mga makinaadmanon. Usa sa iyang mga magtatambag mao ang pilosopo ug mamumulong/magsusulat nga si Cassius Longinus​—gikaingong “manggialamon kaayo.” Ang awtor nga si Stoneman nag-ingon: “Sulod sa lima ka tuig human sa kamatayon ni Odenathus . . . natisok ni Zenobia ang iyang kaugalingon diha sa mga hunahuna sa iyang katawhan ingong gamhanang babaye sa Sidlakan.”

Sa usa ka kiliran sa gingharian ni Zenobia mao ang Persia, nga gipahuyang niya ug sa iyang bana, ug sa pikas mao ang nagakapukan nga Roma. Bahin sa mga kahimtang sa Romanhong Imperyo niadtong panahona, ang historyanong si J. M. Roberts miingon: “Ang ikatulong siglo maoy . . . usa ka lisod kaayong panahon alang sa Roma sa mga utlanan sa sidlakan ug kasadpan, samtang diha mismo sa Roma usa ka bag-ong yugto sa sibil nga gubat ug gilantugiang mga pagpulipuli sa mga emperador ang nagsugod. Kawhaag-duha ka emperador (walay labot sa mga nagpakaaron-ingnon) ang naggahom.” Ang Siryanhon nga gamhanang babaye, sa laing bahin, maoy lig-ong supremong magmamando diha sa iyang gisakopan. “Nga nagkontrolar sa pagkatimbang sa duha ka imperyo [Persianhon ug Romanhon],” nag-ingon si Stoneman, “mahimo siyang magtinguha sa paghimog ikatulong imperyo nga maoy mogahom niining duha.”

Miabot ang kahigayonan alang kang Zenobia nga padak-on ang iyang mga gahom ingong magmamando niadtong 269 K.P., sa dihang usa ka nagpakaaron-ingnon nga nagkuwestiyon sa Romanhong pagmando ang nagpakita diha sa Ehipto. Ang kasundalohan ni Zenobia tulin nga nagmartsa padulong sa Ehipto, giparot ang rebelde, ug gipanag-iya ang nasod. Kay giproklamar ang iyang kaugalingon nga rayna sa Ehipto, nagpagama siyag mga sensilyo sa iyang ngalan. Ang iyang gingharian misangkad na karon gikan sa subang Nilo ngadto sa subang Eufrates. Niining puntoha sa iyang kinabuhi, siya ang nagbaton sa posisyon sa “hari sa habagatan” nga gihisgotan sa tagna sa Bibliya sa Daniel, sanglit ang iyang gingharian niadtong tungora naggahom sa luna nga habagatan sa pinuy-anang yuta ni Daniel. (Daniel 11:25, 26) Iya usab nga nalupig ang dakong bahin sa Asia Minor.

Gipalig-on ug gipatahom ni Zenobia ang iyang kaulohan, ang Palmyra, kutob sa gisangkaron nga kini nakatumbas sa dagkong mga siyudad sa Romanhong kalibotan. Ang gibanabanang populasyon niini mikabat ug kapin sa 150,000. Gipuno ang siyudad sa maanindot nga publikong mga tinukod, templo, tanaman, haligi, ug mga monyumento, sulod sa mga paril nga gikaingong 21 kilometros ang sukod sa palibot. Ang mga talay sa mga haliging ginama sa Gregong disenyo nga kapig 15 metros ang gihabogon​—mga 1,500 niini—​naglumbay diha sa pangunang dalan. Daghan kaayo diha sa siyudad ang mga estatwa ug mga busto sa mga bayani ug adunahang mga maghahatag. Niadtong 271 K.P., nagpatindog si Zenobia ug duha ka estatwa sa iyang kaugalingon ug sa iyang namatay nga bana. Sa ngilit sa desyerto, ang Palmyra nagkislap nga morag mutya.

Ang Templo sa Adlaw maoy usa sa labing maayong mga tinukod sa Palmyra ug walay duhaduhang nagdominar sa relihiyosong esena sa maong siyudad. Malagmit, si Zenobia nagsimba usab ug usa ka diyos nga nalangkit sa diyos nga adlaw. Hinunoa, ang Sirya sa ikatulong siglo maoy usa ka nasod nga may daghang relihiyon. Sa gingharian ni Zenobia dihay nangangkong mga Kristohanon, Hudiyo, astrologo, ug mga magsisimba sa adlaw ug bulan. Unsay iyang tinamdan sa nagkadaiyang mga paagi sa pagsimba diha sa iyang gingharian? Ang awtor nga si Stoneman nag-ingon: “Ang usa ka maalamong magmamando dili magbalewala sa bisan unsang mga kostumbre nga morag nahiangay sa tinamdan sa iyang katawhan. . . . Ang mga diyos, maoy . . . gidahom, nagtipon dapig sa Palmyra.” Dayag, si Zenobia matinugoton sa relihiyosong paagi. Apan tinuod ba gayod nga ang mga diyos “nagtipon dapig sa Palmyra”? Unsay nagpaabot sa Palmyra ug sa “maalamong magmamando” niini?

Usa ka Emperador ‘Nagpukaw sa Iyang Kasingkasing’ Batok Kang Zenobia

Panahon sa tuig 270 K.P., si Aurelian nahimong emperador sa Roma. Ang iyang mga lehiyon malamposong nag-abog ug nagsilot sa mga barbaro sa amihanan. Sa 271 K.P.​—naghawas karon “sa hari sa amihanan” sa tagna ni Daniel—​si Aurelian ‘nagpukaw sa iyang gahom ug iyang kasingkasing batok sa hari sa habagatan,’ nga gihawasan ni Zenobia. (Daniel 11:25a) Gipadala ni Aurelian ang uban sa iyang mga puwersa direkta sa Ehipto ug gipangulohan ang dakong bahin sa iyang kasundalohan pasidlakan latas sa Asia Minor.

Ang hari sa habagatan​—ang nagmandong kahugpongan nga gipangunahan ni Zenobia—​‘nagpalagsik sa iyang kaugalingon’ sa pagpakiggubat batok kang Aurelian “uban ang dako ug gamhanan kaayong puwersa militar” ilalom sa duha ka heneral, si Zabdas ug Zabbai. (Daniel 11:25b) Apan nakuha ni Aurelian ang Ehipto ug naglansad ug ekspedisyon ngadto sa Asia Minor ug Sirya. Napildi si Zenobia sa Emesa (Homs na karon), ug miatras siya paingon sa Palmyra.

Sa dihang gilikosan ni Aurelian ang Palmyra, si Zenobia, nga naglaom sa pagpangayog tabang, mikalagiw uban sa iyang anak nga lalaki paingon sa Persia, apan nabihag sa mga Romano sa Suba Eufrates. Gitugyan sa mga taga-Pal­myra ang ilang siyudad niadtong 272 K.P. Si Aurelian buotan nga nakiglabot sa mga molupyo niini, nakakuhag daghan kaayong inagaw, lakip ang idolo gikan sa Templo sa Adlaw, ug mipauli sa Roma. Wala patya sa Romanong emperador si Zenobia, nga naghimo kaniya nga pangunang talan-awon diha sa iyang madaogong parada latas sa Roma niadtong 274 K.P. Iyang gigugol ang nabilin nga bahin sa iyang kinabuhi ingong usa ka tinamod nga Romanong babaye.

Ang Siyudad sa Desyerto Midangat sa Kagun-oban

Pipila ka bulan human makuha ni Aurelian ang Palmyra, gimasaker sa mga taga-Palmyra ang Romanhong garison nga iyang gibiyaan. Sa dihang ang balita niini nga pag-alsa nakaabot kang Aurelian, dihadiha niyang gimandoan ang iyang kasundalohan nga mobalik sa ilang mga agi, ug niining higayona sila naghimog grabeng panimalos sa mga molupyo. Kadtong nakalingkawas sa walay-kaluoy nga pagpamatay gihimong mga ulipon. Ang garbosong siyudad gilungkab ug gigun-ob nga dili na gayod maayo pa. Busa ang puliki nga kaulohan mibalik sa kanhing kahimtang niini​—“Tadmor sa kamingawan.”

Sa dihang maisogong giatubang ni Zenobia ang Roma, siya ug si Emperador Aurelian wala tuyoa nga nagdula sa ilang mga papel ingong “ang hari sa habagatan” ug “ang hari sa amihanan,” nga nagtuman sa bahin sa tagna nga detalyado kaayong gitala sa propeta ni Jehova mga 800 ka tuig kanhi. (Daniel, kapitulo 11) Tungod sa iyang mabulokong personalidad, nakuha ni Zenobia ang pagdayeg sa kadaghanan. Ang may kinadak-ang kahulogan, hinunoa, mao ang iyang papel sa paghawas sa usa ka politikanhong kahugpongan nga gitagna diha sa propesiya ni Daniel. Ang iyang pagmando wala maglungtad ug kapin sa lima ka tuig. Ang Palmyra, ang kaulohan sa gingharian ni Zenobia, usa na lamang ka balangay karon. Bisan ang gamhanang Romanhong Imperyo dugay nang nahanaw ug nalupig sa modernong mga gingharian. Unsay kaugmaon niining mga gahoma? Ang ilang dulnganan usab gigamhan sa seguradong katumanan sa tagna sa Bibliya.​—Daniel 2:44.

[Kahon sa panid 29]

ANG KABILIN NI ZENOBIA

Sa dihang nakabalik sa Roma human mapildi si Zenobia, ang rayna sa Palmyra, si Emperador Aurelian nagtukod ug templo alang sa adlaw. Dinhi niini iyang gipahiluna ang mga estatwa sa diyos-nga-adlaw nga iyang gidala gikan sa iyang siyudad. Nga nagkomento sa dugang nga mga kalamboan, ang magasing History Today nag-ingon: “Ang labing malungtaron sa tanang gihimo ni Aurelian lagmit mao ang pagkatukod, niadtong AD 274, sa tinuig nga kapistahan sa adlaw nga mahitabo sa winter solstice, ika-25 sa Disyembre. Sa dihang ang imperyo nahimong Kristiyano ang adlawng-natawhan ni Kristo gibalhin niining petsaha aron nga ang bag-ong relihiyon mahimong dalawaton alang niadtong nalipay sa karaang mga kapistahan. Makapahibulong, nga tungod gayod kang Emperatris Zenobia nga . . . [ang katawhan] magsaulog sa atong Pasko.”

[Mapa/​Hulagway sa panid 28, 29]

(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)

DAGAT MEDITERANYO

SIRYA

Antioquia

Emesa (Homs)

PALMYRA

Damasco

MESOPOTAMIA

Eufrates

Carrhae (Haran)

Nisibis

Dura-Europos

[Credit Lines]

Map: Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.

Colonnade: Michael Nicholson/​Corbis

[Hulagway sa panid 29]

Romanhong sensilyo nga posibleng naghulagway kang Aurelian

[Hulagway sa panid 30]

Templo sa adlaw sa Palmyra

[Credit Line]

The Complete Encyclopedia of Illustration/​J. G. Heck

[Hulagway sa panid 31]

Raynang Zenobia namulong ngadto sa iyang kasundalohan

[Credit Line]

Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington

[Picture Credit Line sa panid 28]

Detail of: Giovanni Battista Tiepolo, Queen Zenobia Addressing Her Soldiers, Samuel H. Kress Collection, Photograph © Board of Trustees, National Gallery of Art, Washington