Rashi​—Impluwensiyal nga Komentarista sa Bibliya

UNSA ang usa sa mga unang libro nga gipatik sukad diha sa Hebreohanon? Usa ka komentaryo bahin sa Pentateuko (ang lima ka libro ni Moises). Gipatik kadto sa Reggio Calabria, Italya, niadtong 1475. Ang awtor niini? Usa ka tawong nailhang Rashi.

Nganong ang usa ka komentaryo gihatagan niining talagsaong dungog? Sa iyang librong Rashi​—The Man and His World, si Esra Shereshevsky nag-ingon nga ang komentaryo ni Rashi “nahimong paninugdang basahon sa Hudiyohanong panimalay ug sa balayng tun-anan. Walay laing basahon diha sa Hudiyohanong literatura ang sukad gipabilhag ingon niana . . . Kapig 200 ka hamiling komentaryo ang nahibaloan nga direktang naghisgot sa komentaryo ni Ra­shi sa Pentateuko.”

Mga Hudiyo lamang ba ang naapektohan sa komentaryo ni Rashi? Bisag wala masabti sa daghan, ang komentaryo ni Rashi sa Hebreohanong Kasulatan nakaimpluwensiya sa mga hubad sa Bibliya sa kasiglohan. Apan kinsa si Rashi, ug sa unsang paagi naangkon niya ang dakong impluwensiya?

Kinsa si Rashi?

Natawo si Rashi sa Troyes, Pransiya, sa tuig 1040.a Sa batan-on pa, mieskuyla siya sa Hudiyohanong relihiyosong mga eskuylahan sa Worms ug Mainz sa Rhineland. Didto siya nagtuon ilalom sa pipila sa labing iladong Hudiyong mga eskolar sa Uropa. Sa mga edad 25, ang iyang personal nga mga kahimtang nanginahanglang siya mobalik sa Troyes. Kay daan nang giila isip talagsaong eskolar, si Rashi daling nahimong relihiyosong pangulo sa lokal nga Hudiyohanong komunidad ug nagtukod sa iya mismong relihiyosong eskuylahan. Miabot ang panahon, kining bag-ong sentro sa Hudiyohanong tunghaan nahimo ganing mas impluwensiyal pa kay niadtong iya sa mga magtutudlo ni Rashi sa Alemanya.

Niadtong panahona ang mga Hudiyo sa Pransiya nagpahimulos ug relatibong kalinaw ug kahusay uban sa ilang mga silingang nag-angkong Kristohanon, nga nagpaarang ug mas dakong kagawasan sa akademikong mga pangagpas ni Rashi. Apan, dili siya tigpalain nga eskolar. Luyo sa iyang kailado isip magtutudlo ug ulo sa tunghaan, si Rashi nanginabuhi isip tighimog bino. Kining suod nga kahibalo sa komong mga pangita nagpasuod kaniya sa kasarangang mga Hudiyo, nga nagtabang niya sa pagsabot ug pagpakitag simpatiya sa ilang mga kahimtang. Ang nahimutangan sa Troyes nakatampo usab sa salabotan ni Rashi. Kay nahimutang ubay sa pangunang mga ruta sa negosyo, ang siyudad nagsilbing kosmopolitang sentro, ug nakapasinati kini pag-ayo kang Rashi sa mga kinaiya ug kostumbre sa nagkalainlaing kanasoran.

Nganong Kinahanglanon ang Usa ka Komentaryo?

Ang mga Hudiyo nailhang mga tawong hilig sa basahon. Apan “ang basahon”​—ang Bibliya—​gisulat sa Hebreohanon, ug “ang mga tawo” niadto nagsultig Aleman, Arabe, Kinatsila, Pranses, ug daghang ubang pinulongan. Bisag ang kadaghanang Hudiyo gitudloan gihapog Hebreohanon gikan sa pagkabata, wala nila masabti pag-ayo ang daghang termino sa Bibliya. Dugang pa, sa kasiglohan ang kusganong hilig sulod sa rabbinikong Hudaismo nagpahilayo sa mga tawo sa pagsusi sa literal nga kahulogan sa teksto sa Bibliya. Nagdagsang ang mga pasumbingay ug mga leyenda bahin sa mga pulong ug mga bersikulo sa Bibliya. Daghan sa maong mga komento ug mga estorya gitala diha sa nagtipun-og nga mga basahon, sa tingob gitawag ug Midrash.b

Ang lalaking apo ni Rashi, si Rabbi Samuel ben Meir (Rashbam), usa usab ka eskolar sa Bibliya. Sa iyang komentaryo sa Genesis 37:2, siya miingon nga “ang mas karaang mga komentarista [una kang Rashi] . . . hilig sa pagwalig mga sermon (derashot), nga maoy ilang giisip nga labing hinungdanong tumong, [apan] wala maanad sa pagtuki sa kinauyokan sa literal nga kahulogan sa teksto sa Bibliya.” Nagkomento bahin niini nga hilig, si Dr. A. Cohen (hepeng editor sa Soncino Books of the Bible) misulat: “Tinuod nga ang mga Rabbi nagbaod nga dili dawaton ang interpretasyon nga dili uyon sa peshat o tin-awng kahulogan sa teksto; apan sa buhat wala kaayo nila tagda kining balaora.” Sa maong relihiyosong palibot, ang kasarangang Hudiyo mibating walay mahimo inigsusi sa teksto sa Bibliya ug mibatig panginahanglan alang sa ubang nagasaysay nga basahon.

Tumong ug mga Paagi ni Rashi

Ang tibuok-kinabuhing tumong ni Rashi mao ang paghimo sa teksto sa Hebreohanong Kasulatan nga masabtan sa tanang Hudiyo. Sa pagpalampos niini, gisugdan niyag tigom ang mga notbok sa mga komento bahin sa tinong mga pulong ug mga bersikulo nga iyang gibating makapalisod sa magbabasa. Ang mga nota ni Rashi naghisgot sa mga saysay sa iyang mga magtutudlo ug nagbutad sa iyang halapad nga kahibalo sa bug-os nga gilapdon sa rabbinikong literatura. Sa pagpanukiduki sa pinulongan, giutingkay ni Rashi ang tanang mabatonang mga tinubdan. Gihatagan niyag pagtagad kon sa unsang paagi ang mga kudlit ug mga timaan sa paglitok sa mga Masorete makaapekto sa pagsabot sa teksto. Aron ipatin-aw ang kahulogan sa usa ka pulong, ang iyang komentaryo sa Pentateuko sagad nagtumong sa Aramaikong hubad (Targum ni Onkelos). Gipasundayag ni Rashi ang pagkamauyonon ug pagkamamugnaon samtang iyang giusisa ang kanhing wala masabting mga posibilidad sa pagsaysay sa mga preposisyon, mga pangdugtong, mga kahulogan sa berbo, ug ubang mga bahin sa gramatika ug pagkahan-ay sa mga pulong. Ang maong mga komento nakaamot sa hinungdanong pagsabot sa pagkahan-ay sa mga pulong ug gramatika sa Hebreohanong pinulongan.

Sukwahi sa naglabing hilig sa rabbinikong Hudaismo, si Rashi kanunayng nagpasiugda sa yano, literal nga kahulogan sa usa ka teksto. Apan ang daghang Midrasikong literatura, nga ilado-kaayo sa mga Hudiyo, dili ikawakli. Ang talagsaong bahin sa komentaryo ni Rashi mao ang paagi sa iyang paglangkit sa mismong Midrasikong mga sinulat nga kasagarang nagpahanap sa literal nga kahulogan sa teksto sa Bibliya.

Sa iyang komento sa Genesis 3:8, si Rashi misaysay: “Dunay daghang aggadicc midrashim nga maayo kaayong pagkahan-ay sa atong mga Manggialamon diha sa Bereshit Rabbah ug ubang midrasikong hugpong sa mga sinulat. Apan, ang akong tinguha lamang mao ang direktang kahulogan (peshat) sa bersikulo, ug sa maong aggadot segun sa pagsaysay sa Kasulatanhong asoy diha sa konteksto niini.” Pinaagi sa pagpili ug pagrebisar lamang niadtong midrashim nga sa iyang opinyon makatabang sa pagpatin-aw sa kahulogan o konteksto sa usa ka bersikulo, gikuha, o gitangtang, ni Rashi ang midrashim nga nagpahinabog sumpaki ug kasamok. Ingong resulta niining maong rebisyon, ang umaabot nga kaliwatan sa mga Hudiyo nasinati ilabina sa de-kalidad nga mga pagpili ni Rashi sa Midrash.

Bisag dagayang nagpasidungog sa iyang mga magtutudlo, si Rashi wala magpanuko sa pagsupak kon iyang bationg ang ilang mga pagsaysay sukwahi sa tin-awng ipasabot sa teksto. Kon dili niya masabtan ang usa ka teksto o mibating kanhi iyang gisaysay kining sayop, andam siyang modawat niini, nga maghisgot pa ganig mga kahimtang nga ang iyang mga estudyante nakatabang pagtul-id sa iyang pagsabot.

Naimpluwensiyahan sa Iyang Panahon

Si Rashi maoy tawong nunot gayod sa iyang panahon. Usa ka awtor nagsuma niana niining paagiha: “Ang dakong amot [ni Rashi] sa kinabuhing Hudiyohanon mao ang iyang pagbadbad pag-usab sa tanang mapuslanong mga teksto ngadto sa inadlaw-adlawng sinultihan, diha sa tin-aw, masabot nga pinulongan, duyog ang kainit ug pagbati sa isigkatawo, uban sa talagsaong kabatid ug kinaadman, nga ang iyang mga komentaryo gipasidunggan isip sagrado ug gimahal isip literatura. Ang Hebreohanon gisulat ni Rashi nga daw Pranses, uban ang kalantip ug kaanindot. Bisan kanus-a nga makulangan siyag tukmang Hebreohanong pulong, pulihan niyag pulong nga Pranses, nga titikan kanag Hebreohanong mga letra.” Kining giespeling diha sa Pranses nga mga termino​—nga kapig 3,500 ang gigamit ni Rashi—​nahimong bililhong tinubdang basahon alang sa mga estudyante sa Karaang Pranses nga lingguwistika ug paglitok.

Bisag ang kinabuhi ni Rashi nagsugod sa palibot nga may relatibong kalinaw, ang iyang ulahing katuigan nakasaksi sa nag-uswag nga kagubot tali sa mga Hudiyo ug sa nag-angkong mga Kristohanon. Niadtong 1096 ang Unang Krusada nakapayhag sa Hudiyohanong mga komunidad sa Rhineland, diin si Rashi nagtuon. Libolibong Hudiyo ang gimasaker. Maorag ang balita niining mga pagmasaker nakadaot sa maayong panglawas ni Rashi (nga nagkaluya pag-ayo hangtod sa iyang kamatayon niadtong 1105). Gikan niadtong higayona, dihay dakong kausaban sa iyang mga komento sa Kasulatan. Usa ka dakong pananglitan mao ang Isaias kapitulo 53, nga naghisgot sa pag-antos sa alagad ni Jehova. Mas una pa niini, gipadapat ni Rashi kining mga tekstoha sa Mesiyas, sama sa gihimo sa Talmud. Apan mipatim-aw nga human sa mga Krusada, iyang gihunahuna nga kining mga bersikuloha mapadapat sa Hudiyohanong katawhan, nga nag-atubang sa walay-hustisyang pag-antos. Kini napamatud-ang hinungdanong kausaban sa Hudiyohanong pagbadbad ning maong mga teksto.d Sa ingon, ang di-kristohanong pamatasan sa Kakristiyanohan nagpahilayo sa daghan, lakip sa mga Hudiyo, gikan sa kamatuoran bahin kang Jesus.​—Mateo 7:16-20; 2 Pedro 2:1, 2.

Sa Unsang Paagi Iyang Naimpluwensiyahan ang Hubad sa Bibliya?

Ang impluwensiya ni Rashi daling mikaylap gawas sa Hudaismo. Ang Pranses nga Franciscanong komentarista sa Bibliya nga si Nicholas sa Lyra (1270-1349) nagtumong kanunay sa mga panglantaw ni “Rabbi Solomon [Rashi]” nga siya gianggaag “ang Tigsundog ni Solomon.” Sa baylo, daghang komentarista ug mga maghuhubad ang naimpluwensiyahan ni Lyra, lakip ang mga mag-uuna sa mga maghuhubad sa Ingles nga King James Version ug ang repormador nga si Martin Luther, nga maoy naghimog dakong kausaban sa paghubad sa Bibliya sa Alemanya. Nagsalig pag-ayo si Luther kang Lyra nga ang usa ka iladong panultihon nag-ingon: “Kon wala pa patokara ni Lyra ang lira, si Luther wala unta mosayaw.”

Si Rashi dulot nga naimpluwensiyahan sa rabbinikong panghunahuna nga sukwahi sa Kristohanong kamatuoran. Bisan pa niana, tungod sa iyang lalom nga pagsabot sa Biblikanhong mga terminong Hebreohanon, pagkahan-ay sa mga pulong, ug gramatika ug ang iyang padayong paningkamot sa pagsabot sa yano ug literal nga kahulogan sa teksto, si Rashi nagtaganag makahuloganong tinubdan sa pagtanditandi alang sa mga tigdukiduki ug mga maghuhubad sa Bibliya.

[Mga footnote]

[Picture Credit Line sa panid 26]

Teksto: Per gentile concessione del Ministero dei Beni Culturali e Ambientali