Ang Kalinaw sa Westphalia—Usa ka Hinungdanong Kausaban sa Uropa
“ANG pagkatigom sa daghan kaayong pangulo sa estado sa Uropa karon dinhi maoy usa gayod ka talagsaong hitabo.” Niadtong Oktubre 1998 kining mga pulonga gisulti ni Roman Herzog, kanhi presidente sa Pederal nga Republika sa Alemanya. Sa iyang pagkomento niana, ang iyang mamiminaw naglakip sa upat ka hari, upat ka rayna, duha ka prinsipe, usa ka halangdong duke, ug daghang presidente. Ang maong hitabo, nga giesponsoran sa Konseho sa Uropa, maoy usa ka hinungdanong okasyon sa 50 ka tuig nga kasaysayan sa modernong estado sa Alemanya. Unsa ba ang maong okasyon?
Ang Oktubre 1998 mao ang ika-350 nga anibersaryo sa Tratado sa Kalinaw sa Westphalia. Ang mga panagsabot bahin sa pakigdait sagad maoy panahon nga ang hinungdanong mga desisyon pagabuhaton nga makaapektar sa kasaysayan, ug niining bahina ang Tratado sa Kalinaw sa Westphalia maoy talagsaon kaayo. Ang pagpirma ning maong tratado niadtong 1648 maoy nagtapos sa Katloan ka Tuig nga Gubat ug nagtimaan sa pagkatukod sa modernong Uropa ingong usa ka kontinente sa independenteng mga estado.
Usa ka Malig-ong Sistema Natay-og
Panahon sa Edad Medya, ang labing gamhanang mga institusyon sa Uropa mao ang Iglesya Romana Katolika ug ang Balaang Romanhong Imperyo. Ang imperyo gilangkoban niadto sa ginatos ka estado nga may lainlaing gidak-on ug nagsakop sa luna nga karon giokupar sa Austria, Czech Republic, sidlakang Pransiya, Alemanya, Switzerland, Belgium, Luxembourg, ug Netherlands, ug sa mga bahin sa Italya. Sanglit ang Aleman nga mga estado maoy naglangkob sa dakong bahin niini, ang imperyo nailhan ingong ang Balaang Romanhong Imperyo sa Aleman nga Nasod. Ang matag estado gimandoan sa usa ka prinsipe nga adunay halos bug-os nga awtonomiya. Ang emperador mismo maoy usa ka Romano Katoliko nga gikan sa pamilyang Habsburg sa Austria. Busa, sanglit ang papado ug ang imperyo anaa sa gahom, ang Uropa gigamhan pag-ayo sa Romano Katoliko.
Bisan pa niana, sa ika-16 ug ika-17ng mga siglo, ang malig-ong sistema natay-og. Sa tibuok Uropa dihay kaylap nga pagkadili-kontento sa mapatuyangong panggawi sa Iglesya Romana Katolika. Ang relihiyosong mga repormador nga si Martin Luther ug John Calvin naghisgot nga ipasig-uli ang mga sukdanan sa moralidad sa Bibliya. Naangkon ni Luther ug Calvin ang kaylap nga pagpaluyo, ug gikan ning maong kalihokan mitungha ang Repormasyon ug ang Protestante nga mga relihiyon. Ang Repormasyon nakabahin sa imperyo ngadto sa tulo ka relihiyon—Katoliko, Luterano, ug Calvinista.
Ang mga Katoliko matahapon sa mga Protestante, ug ang mga Protestante naglagot sa ilang karibal nga mga Katoliko. Kining kahimtanga misangpot sa pagkaporma sa Unyon sa Protestante ug Liga Katolika sayo sa ika-17ng siglo. Ang ubang mga prinsipe sa imperyo miduyog sa Unyon, ang uban sa Liga. Ang Uropa—ug ang imperyo ilabina—nahimong pugaran sa pagkamatahapon nga kon may gamayng aligato ang kagubot mosilaob dayon. Sa dihang ang aligato sa kataposan nasugnoran, gisugdan niini ang gubat nga milungtad sa misunod nga 30 ka tuig.
Makamatay nga Aligato nga Nakapasilaob sa Uropa
Ang Protestanteng mga magmamando naningkamot sa pag-impluwensiya sa mga Katolikong Habsburg nga tugotan ang dugang kagawasan sa pagsimba. Apan may pagpanuko nga gihatag ang pagtugot, ug niadtong 1617-18, duha ka Lutheranong simbahan sa Bohemia (Republika sa Czech) puwersadong gisirad-an. Nakapayugot kadto sa hamiling mga Protestante, kinsa misulong sa palasyo sa Prague, midakop sa tulo ka Katolikong mga opisyales, ug nagsalibay kanila gikan sa bentana sa itaas. Kadtong buhata mao ang aligato nga nakapasilaob sa gubat sa Uropa.
Bisan tuod sila maoy mga sumusunod kunohay sa Prinsipe sa Pakigdait, si Jesu-Kristo, niadtong panahona ang mga membro sa nagkasumpakiay nga mga relihiyon nagpinatyanay sa usag-usa. (Isaias 9:6) Sa Gubat sa White Mountain, malaglagong giparot sa Liga ang Unyon, ug kini nagkabahinbahin. Ang hamiling mga Protestante gipamatay diha sa tiyanggihan. Sa tibuok Bohemia, ang propiedad sa mga Protestante nga dili mobulag sa ilang tinuohan giilog ug gibahinbahin sa mga Katoliko. Ang librong 1648—Krieg und Frieden in Europa (1648—Gubat ug Pakigdait sa Uropa) naghubit sa maong pagpang-ilog ingong “usa sa kinadak-ang kausaban sa pagpanag-iyag yuta sukad sa sentral Uropa.”
Ang nagsugod nga usa ka relihiyosong panag-away sa Bohemia nahimong usa ka internasyonal nga pag-ilogay sa gahom. Sa misunod nga 30 ka tuig, nalambigit sa gubat ang Denmark, Espanya, Netherlands, Pransiya, ug Sweden. Ang Katoliko ug Protestante nga mga magmamando, nga sagad gitukmod sa kadalo ug agda sa pagsakmit ug gahom, nag-indigay aron mohawod sa politika ug makaangkon ug komersiyal nga ganansiya. Ang Katloan ka Tuig nga Gubat gibahin sa mga hugna, ang kada usa niini gingalan sa dagkong mga kaaway sa emperador. Daghang reperensiya nagtumong sa upat ka hugna: ang Bohemiano ug Palatino nga Gubat, Danes-Lower Saxony nga Gubat, Sweko nga Gubat, ug ang Pranses-Sweko nga Gubat. Kadaghanan sa panag-away nahitabo diha sa teritoryo sa imperyo.
Ang mga hinagiban niadtong panahona naglakip sa mga pusil, riple, mortar, ug mga kanyon, diin ang Sweden mao ang pangunang tigsuplay ug mga armas. Ang mga Katoliko ug mga Protestante nagpinatyanay sa gubat. Ang mga sundalo miadto sa panggubatan nga nagsinggit ug “Santa Maria” o “Uban kanato ang Diyos.” Ang mga sundalo nanulis sa ilang maagian latas sa Aleman nga mga estado, nga nagtratar sa mga kaaway ug mga sibilyan nga samag mga hayop. Ang gubat nahulog na sa kaluog. Pagkasukwahi sa tagna sa Bibliya: “Dili sila mobakyaw sa espada, nasod batok sa nasod, ni makakat-on pa sila sa gubat”!—Miqueas 4:3.
Ang usa ka kaliwatan sa mga Aleman nanagko nga way laing nahibaloan kondili gubat, ug ang gikapoy nga mga tawo nangandoy ug pakigdait. Dayag nga makab-ot unta ang pakigdait kondili pa sa panagbangi sa politikal nga intereses sa mga magmamando. Ang gubat nahimo nang mas politikanhon inay relihiyoso. Di katuohan nga ang usa ka tawo nga nagpasiugda ning maong kausaban maoy usa ka taas nga opisyal sa Iglesya Katolika.
Si Kardinal Richelieu Naggamit sa Iyang Awtoridad
Ang opisyal nga titulo ni Armand-Jean du Plessis maoy Kardinal de Richelieu. Siya usab ang primer ministro sa Pransiya gikan sa 1624 ngadto sa 1642. Tumong ni Richelieu nga ang Pransiya himoong pangunang gahom sa Uropa. Aron makab-ot kana, naningkamot siya pagpukgo sa gahom sa iyang mga isigka-Katoliko, ang pamilyang Habsburg. Giunsa niya paghimo kadto? Pinaagi sa pagtaganag pondo alang sa Protestanteng kasundalohan sa Aleman nga mga estado, Denmark, Netherlands, ug Sweden, diin kining tanan nakig-away batok sa mga Habsburg.
Niadtong 1635, si Richelieu nagpadalag Pranses nga kasundalohan ngadto sa gubat sa unang higayon. Ang librong vivat pax—Es lebe der Friede! (Mabuhi ang Pakigdait!) nagsaysay nga sa kataposang hugna niini, “ang Katloan ka Tuig nga Gubat nahunong ingong usa ka gubat tali sa relihiyosong mga partido. . . . Ang gubat nahimong panag-away alang sa politikanhong pagkalabaw sa Uropa.” Ang nagsugod nga usa ka relihiyosong gubat tali sa mga Katoliko ug mga Protestante natapos uban sa mga Katoliko nga nakigbugno duyog sa mga Protestante batok sa ubang mga Katoliko. Ang Liga Katolika, nga nahuyang sayo sa katuigang 1630, nabungkag niadtong 1635.
Komperensiya Bahin sa Pakigdait sa Westphalia
Ang Uropa grabeng nadaot tungod sa pagpangagaw, pagpamatay, panglugos, ug sakit. Ngadtongadto, ang pangandoy alang sa pakigdait midako sa ilang pagkaamgo nga kadto maoy usa ka gubat nga walay mahimong mananaog. Ang librong vivat pax—Es lebe der Friede! nag-ingon nga “sa hinapos sa katuigang 1630, ang nagmandong mga prinsipe sa kataposan miila nga ang militaryong gahom dili na makatabang kanila sa pagkab-ot sa ilang tumong.” Apan kon ang pakigdait maoy gusto sa tanan, sa unsang paagi kadto makab-ot?
Si Emperador Ferdinand III sa Balaang Romanhong Imperyo, Haring Louis XIII sa Pransiya, ug si Rayna Christina sa Sweden nagkauyon nga himoon ang usa ka komperensiya diin ang tanang partido sa gubat magtigom ug magsabotsabot bahin sa mga kondisyon sa pakigdait. Duha ka lugar ang gipili nga adto magsabotsabot—ang mga lungsod sa Osnabrück ug Münster sa Alemang probinsiya sa Westphalia. Kini gipili kay kini anaa sa tunga tali sa kaulohan sa Sweden ug Pransiya. Sugod sa 1643, mga 150 ka delegasyon—nga ang uban adunay daghang tem sa mga magtatambag—nangabot sa duha ka lungsod, nga ang Katolikong mga hawas nagtigom sa Münster, ang Protestanteng mga delegado sa Osnabrück.
Una, ang lagda sa pamatasan gihan-ay aron maestablisar ang mga butang sama sa titulo ug ranggo sa mga hawas, han-ay sa lingkoranan, ug mga pamaagi. Dayon ang panaghisgot bahin sa pakigdait gisugdan, diin ang mga sugyot gipasa ngadto sa sunodsunod nga mga delegasyon pinaagig mga tigpataliwala. Human ang halos lima ka tuig—samtang nagpadayon ang gubat—ang mga kondisyones sa pakigdait giuyonan. Ang Tratado sa Westphalia gilangkoban ug kapin sa usa ka dokumento. Ang usa ka kasabotan gipirmahan sa Osnabrück tali kang Emperador Ferdinand III ug Sweden, ug ang usa sa Münster tali sa emperador ug Pransiya.
Sa dihang ang balita bahin sa tratado mikaylap, ang selebrasyon nagsugod. Ang gubat nga nagsugod pinaagig makamatay nga aligato natapos sa literal nga pagpabutog mga kuwitis. Kadto nagpadan-ag sa kalangitan sa daghang siyudad. Gipabagting ang mga lingganay, gipabuto ang mga kanyon ingong timaan sa pag-uyon, ug ang mga tawo nanganta diha sa kadalanan. Makalaom na ba ang Uropa ug dumalayong pakigdait?
Posible ba ang Dumalayong Pakigdait?
Ang Tratado sa Westphalia miila sa prinsipyo sa pagkaindependente. Kini nagpasabot nga ang matag partido sa maong tratado miuyon nga sila motahod sa mga katungod sa teritoryo sa tanang ubang mga partido ug dili manghilabot sa ilang nasodnong mga kalihokan. Sa ingon ang modernong Uropa ingong usa ka kontinente sa independenteng mga estado nahimugso. Taliwala sa maong mga estado, nakapahimulos ug dako ang pipila ka estado gikan sa maong tratado kay sa uban.
Ang Pransiya naestablisar ingong usa ka gamhanang nasod, ug ang Netherlands ug Switzerland nahimong independenteng mga nasod. Alang sa Aleman nga mga estado, nga daghan niini nangadaot sa gubat, ang kasabotan nakapalisod hinuon. Ang kaugmaon sa Alemanya sa usa ka sukod nahimutang sa kamot sa ubang mga nasod. Ang The New Encyclopædia Britannica nagtaho: “Ang mga kaayohan ug kapildihan sa Aleman nga mga prinsipe gitino sa kon unsay makaayo sa gamhanang mga nasod: ang Pransiya, Sweden, ug Austria.” Inay matingob ug mahiusa ngadto sa usa ka nasod, ang Aleman nga mga estado nabahinbahin sama sa nangagi. Dugang pa, ang ubang teritoryo sa Alemanya gipakontrolar ngadto sa langyaw nga mga magmamando, sama sa mga seksiyon sa pangunang mga suba sa Alemanya—ang Rhine, Elbe, ug ang Oder.
Ang Katoliko, Lutherano, ug Calvinista nga mga relihiyon gihatagag managsamang pag-ila. Wala kini makapahimuot sa tanan. Si Papa Innocent X nagpangagot pag-ayo sa maong tratado, nga nagdeklarar niana nga imbalido. Bisan pa niana, ang gikasabotan maylabot sa relihiyon sa katibuk-an nagpabiling wala mausab sulod sa tulo ka siglo. Bisan tuod ang relihiyosong kagawasan alang sa usa ka tawo wala pa itugot, kadto hapit nang maangkon.
Ang tratado maoy nagtapos sa Katloan ka Tuig nga Gubat, ug natapos usab ang kadaghanang kapintasan. Kadto mao ang kataposang dakong relihiyoso nga gubat sa Uropa. Ang mga gubat wala mahunong, apan ang nagpahipi nga hinungdan niini mao ang politika o komersiyo inay relihiyon. Wala kini magpasabot nga ang relihiyon wala nay impluwensiya sa mga kapintasan sa Uropa. Sa Gubat sa Kalibotan I ug II, ang Aleman nga mga sundalo nagtaod diha sa ilang bilya sa bakos sa usa ka sinulat nga may pamilyar nga mensahe: “Uban Kanato ang Diyos.” Panahon sa maong mabangis nga mga gubat, ang mga Katoliko ug mga Protestante sa makausa pa nagtinabangay diha sa usa ka kiliran batok sa mga Katoliko ug mga Protestante sa kaatbang nga kiliran.
Tin-aw nga ang Tratado sa Westphalia wala magpatunghag dumalayong pakigdait. Bisan pa niana, ang maong pakigdait sa dili madugay masinati na sa masinugtanong katawhan. Si Jehova nga Diyos magdalag walay kataposang pakigdait sa katawhan pinaagi sa Mesiyanikong Gingharian sa iyang Anak, si Jesu-Kristo. Ubos sa maong kagamhanan, ang usa ka tinuod nga relihiyon mahimong puwersa alang sa panaghiusa, dili pagkabahinbahin. Wala nay moadto sa gubat sa bisan unsang katarongan, relihiyoso o unsa pa man. Pagkamakapahupay unya niana sa dihang ang Gingharian bug-os nang magmando sa yuta ug ang “pakigdait walay kataposan”!—Isaias 9:6, 7.
[Blurb sa panid 21]
Ang gisugdan nga gubat tali sa mga Katoliko ug mga Protestante gitapos nga ang mga Katoliko nakig-away duyog sa mga Protestante batok sa ubang mga Katoliko
[Blurb sa panid 22]
Ang mga sundalo miadto sa panggubatan nga nagsinggit ug “Santa Maria” o “Uban kanato ang Diyos”
[Hulagway sa panid 21]
Kardinal Richelieu
[Hulagway sa panid 23]
Ikanapulog-unom nga siglo nga dibuho nga naghulagway sa gubat tali kang Luther, Calvin, ug sa papa
[Picture Credit Line sa panid 20]
From the book Spamers Illustrierte Weltgeschichte VI
[Hulagway sa panid 23]
Religious leaders struggling: From the book Wider die Pfaffenherrschaft; map: The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck