Tig-Internet ba ang Imong Anak?

MILYON-MILYONG kabataan ang nag-Internet sa balay, eskuylahan, balay sa usa ka higala sa bisan unsang oras o sa halos tanang dapit kon ang ilang madaladalang elektronikong gamit o cell phone may koneksiyon sa Internet. Kon ginikanan ka, mabalaka ka gayod niini nga kamatuoran: Ang imong mga anak tingali maayong laking mogamit ug Internet kay kanimo, ug hawod motago kon unsay ilang ginahimo diha niana.

Angay ba kining kabalak-an? Siyempre. Wala ka bay mahimo bahin niini? Duna! Tinuod nga kon bahin sa Internet, ang imong anak hawod kaayo niini samtang ikaw walay hanaw. Apan makakat-on ka ra sa paggamit niini. Ug dili kinahanglang eksperto ka sa paggamit niini aron mapanalipdan ang imong anak.

Makatabang kanimo kini nga serye. Apan una sa tanan, kinahanglang mahibalo ka sa pipila ka kapeligrohan nga maengkuwentro sa imong anak dihang mag-Internet.

Mga Anak nga Tig-Internet​—Kon Unsay Mahimo sa mga Ginikanan

KAY ginikanan, unsay makapabalaka kanimo maylabot sa imong anak, ang pagkamao ba niyang modrayb o ang pagkamao niyang mogamit ug Internet? Bisag hain niini peligroso, ug dunay nalangkit nga responsibilidad. Dili mahimong did-an sa ginikanan hangtod sa hangtod ang ilang mga anak sa pagdrayb, apan mahimo nilang paneguroon nga ang ilang mga anak mag-amping sa pagdrayb. Sa samang paagi, gipaamping sa daghang ginikanan ang ilang mga anak sa paggamit ug Internet. Ang mosunod nga mga prinsipyo sa Bibliya makatabang.

“Ang tagsatagsa ka maalamon molihok uban ang kahibalo.” (Proverbio 13:16) Ang mga ginikanan nga dunay mga anak nga tig-Internet kinahanglang makasabot kon unsa ang Internet ug kon unsay ginahimo sa ilang mga anak dihang makigkomunikar pinaagi niini, magbasag mga Web page, o kon mag-Internet. “Ayaw pag-ingon nga tigulang ka na o maglisod ka na sa pagkakat-on,” miingon si Marshay, inahan sa duha ka anak. “Ayaw paiwit sa teknolohiya.”

“Buhatig barandilya ang imong atop aron walay mahulog niini.” (Deuteronomio 22:8, The Amplified Bible) Ang mga kompaniya nga nagtaganag serbisyo maylabot sa Internet ug ang mga programa sa software dunay mga pamaagi sa pag-block ug pag-filter nga magsilbing “mga barandilya” aron walay mga larawan nga motunghag kalit diha sa kompiyuter nga magdapit sa tumatan-aw sa pag-ablig laing Web site o kaha aron dili mabuksan ang malaw-ayng mga site. Ang ubang mga programa dili kabutangan sa mga batan-on ug personal nga impormasyon, sama sa ilang ngalan o adres. Apan dili kanunayng segurado kanang mga paagiha. Daghang kabataan nga makamaong mogamit ug kompiyuter nahibalo kon sa unsang paagi malutsan ang mga block ug mga filter.

“Ang nagalain sa iyang kaugalingon mangita sa iyang hakog nga tinguha; siya mobatok sa tanang praktikal nga kaalam.” (Proverbio 18:1) Usa ka panukiduki nga gihimo sa Britanya nagpakita nga hapit 1 sa 5 lima ka batan-on nga nag-edad ug 9 hangtod 19 maka-Internet sa ilang kuwarto. Ang pagbutang sa kompiyuter sa dapit nga daghan ang mag-agiagi makatabang sa ginikanan sa pagbantay kon unsay ginahimo sa ilang mga anak diha sa Internet ug makapalikay sa mga batan-on sa kuwestiyonableng mga site.

“Pagbantay pag-ayo nga ang inyong paglakaw dili ingon sa dili-maalamon kondili ingon sa maalamon nga mga tawo, nga magapalit sa nahiangay nga panahon alang sa inyong kaugalingon, tungod kay ang mga adlaw daotan.” (Efeso 5:15, 16) Banabanaa kon kanus-a makagamit ang imong mga anak sa Internet, kon unsa kadugay ang paggamit niini, ug kon unsang mga site ang pwede ug dili pwedeng tan-awon. Isulti sa imong mga anak ang imong mga balaod, ug paneguroa nga sila nakasabot niana.

Siyempre, dili ka makabantay sa imong mga anak kon atua sila sa gawas sa balay. Busa hinungdanon nga isilsil ang maayong mga prinsipyo diha sa imong mga anak aron makahimo silag maayong desisyon kon wala ka sa ilang duol.a (Filipos 2:12) Iklaro kon unsang disiplina ang ipahamtang kon lapason nila ang imong balaod, ug ipatuman gayod kana.

“[Ang maayong inahan] nagabantay sa mga panghitabo sa iyang panimalay.” (Proverbio 31:27) Bantayi kon mag-Internet ang imong mga anak, ug ingna sila nga maniid ka nila. Dili kini paglapas sa ilang pribasiya. Hinumdomi, ang Internet maoy usa ka publikong tigomanan. Ang Federal Bureau of Investigation sa Amerika nagsugyot nga kinahanglang susihon sa mga ginikanan ang e-mail sa ilang mga anak ug ang mga Web site nga ilang ginatan-aw o ginasudlan.

“Ang katakos sa panghunahuna magabantay kanimo, ang katakos sa pag-ila magapanalipod kanimo, aron sa pagluwas kanimo gikan sa daotang dalan, gikan sa tawo nga nagasulti ug hiwi nga mga butang.” (Proverbio 2:11, 12) Dili kanunayng makabantay ang mga ginikanan dihang mag-Internet ang ilang mga anak. Ang mga prinsipyo nga imong gitudlo​—ug ang panig-ingnan nga imong gipakita—​dakog mahimo sa pagpanalipod kanila. Busa paggahin gayod ug panahon sa pagpasabot sa imong mga anak sa kapeligrohan sa pag-Internet. Ang maayong komunikasyon sa ginikanan ug anak dako kaayog mahimo sa pagpanalipod sa mga anak batok sa mga kapeligrohan sa pag-Internet. “Gipakigsultihan namo ang among duha ka anak nga lalaki bahin sa ‘daotang’ mga tawo diha sa Internet,” miingon si Tom, nga usa ka Kristohanong amahan. “Gipatin-aw usab namo kon unsa ang pornograpiya, kon nganong dili kini angayng tan-awon, ug kon nganong dili gayod sila makig-estorya sa mga tawong dili nila kaila.”

Makapanalipod Ka sa Imong mga Anak

Kinahanglang mangita ka gayod ug paagi aron mapanalipdan ang imong mga anak batok sa mga kapeligrohan sa Internet sanglit kanunay mang dunay bag-ong mga programa ug teknolohiya nga magamit alang niana. Tinuod nga ang bag-ong mga teknolohiya mapuslanon kaayo apan grabe usab ang kadaot nga ikahatag niini sa mga batan-on. Unsay himoon sa mga ginikanan aron ang ilang mga anak malayo sa posibleng kadaot? “Ang kaalam usa ka panalipod maingon nga ang salapi usa ka panalipod,” nag-ingon ang Bibliya.​—Ecclesiastes 7:12.

Tabangi ang imong mga anak nga magmaalamon. Tabangi usab sila kon unsay angay nilang himoon aron malayo sila sa kadaot sa pag-Internet ug kon unsaon sa paggamit niini sa maalamong paagi. Sa ingon, ang Internet magamit ingong kasangkapan nga dili makadaot sa imong mga anak.

Mga Anak nga Tig-Internet​—Kon Unsay Angayng Mahibaloan sa mga Ginikanan

KANIADTO ang mga ginikanan nagtuo nga mapanalipdan nila ang ilang mga anak sa kapeligrohan sa Internet kon ibutang ang kompiyuter diha sa lugar sa balay nga daghag mag-agiagi. Abi nilag makasanta kini sa ilang mga anak sa pagtan-aw sa dili maayong mga Web site. Bisag tinuod nga dili maayong pagamiton ug kompiyuter ang kabataan diha sa ilang mga lawak, dili pa kini igo sa pagpanalipod kanila. Tungod sa elektronikong mga gamit karon nga madala-dala, ang kabataan maka-Internet bisag asa. Bisan ang ubang mga cell phone may koneksiyon sa Internet. Dayon anaa pay mga Internet café, Internet kiosk, mga librarya, ug balay sa usa ka higala. Kay daghan man ug kapilian, ang kabataan maka-Internet nga dili mahibaloan sa ginikanan.

Tagda kon unsay pwedeng mahimo diha sa Internet nga nakapainteres pag-ayo sa mga batan-on ug kon unsay posibleng mga kapeligrohan niini.

E-MAIL

Unsa kini? Sinulat nga mga mensahe nga ipadala pinaagig elektroniko.

Nganong daghan ang nalinga niini? Ang e-mail maoy kinadalian ug baratong paagi sa pagpakigkomunikar sa mga higala ug pamilya.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. Ang mga e-mail nga gipadala sa mga tawong dili nimo kaila, nga gitawag ug spam, dili lang kay makapirhuwisyo kanimo. Kasagaran bastos o hilas ang mensahe niini. Ang mga link sa sulod sa mga e-mail makaaghat sa nag-Internet​—bisan sa inosenteng bata—​sa paghatag ug personal nga impormasyon nga pahimudsan ug gamit sa uban. Kon imong tubagon ang ingon niana nga mga e-mail​—bisag imo na silang gipahunong sa pagpadala niana—​nagpakita nga gigamit gihapon nimo ang imong e-mail adres, busa makadawat gihapon kag e-mail gikan sa mga tawong dili nimo kaila.

WEB SITE

Unsa kini? Kini maoy koleksiyon sa elektronikong mga impormasyon nga gihimo ug gigamit sa mga organisasyon, eskuylahan, negosyo, ug sa mga tawo.

Nganong daghan ang nalinga niini? Milyon-milyong site ang magamit, nga naghatag sa mga batan-on ug daghan kaayong oportunidad sa pagpamalit, pagpanukiduki, pagpakigkomunikar sa mga higala, ug sa pagdula o pag-download ug mga dula ug musika.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. Ang Web gipahimudsan sa mga tawong walay prinsipyo. Daghang Web site nagpakitag mga tawong aktuwal nga nakigsekso, ug mabuksan kini nga wala tuyoa sa mga dili mapanagan-on. Pananglitan, sa Amerika 90 porsiyento sa mga batan-ong gisurbi nga nag-edad ug 8 hangtod 16 miingon nga nakakita silag pornograpiya nga wala tuyoa diha sa Internet​—ug sagad samtang naghimo silag homwork!

Ang Web dunay mga site nga daling mabuksan nga diha niini makapanugal ang kabataan. Sa Canada, halos 1 sa 4 ka estudyanteng lalaki sa hayskul nga gisurbi miadmitir nga sila nakabukas niini nga mga site, ug siyempre nabalaka ang mga eksperto tungod kay makaadik ang pagpanugal diha sa Internet. Dayon anaa pa kanang gitawag ug pro-ana Web site diin giduso niini nga tilinguhaon ang “sobrang pagpaniwang.”a May mga Web site usab nga nagpukaw ug pagdumot sa gagmayng mga grupo sa relihiyon ug tribo. Ang ubang mga site nagtudlo kon unsaon paghimog bomba, pagtimpla ug hilo, ug pagplanog teroristang operatiba. Daghan kaayog ngilngig ug dugoong mga esena diha sa Internet.

CHAT ROOM

Unsa kini? Kini maoy pagpakigkomunikar pinaagi sa pagpadalag mensahe diha sa Internet ngadto sa grupo sa mga tawo nga maghisgot ug mga topiko nga ilang gikaikagan.

Nganong daghan ang nalinga niini? Ang imong anak makakomunikar sa mga tawo nga wala pa niya mahimamat apan parehas silag gikaikagan.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. Ang mga tawo nga daotag tuyo moapil sa mga chat room nga mamasin nga makabiktima ug bata sa pagpakigsekso pinaagig Internet o sa aktuwal nga pagpakigsekso. Tagda ang nahitabo sa dihang ang usa sa magsusulat sa librong What in the World Are Your Kids Doing Online? nanukiduki bahin sa kapeligrohan sa Internet. Ingong bahin sa iyang panukiduki, siya nagpakaaron-ingnong 12-anyos nga bata. Ang libro nag-ingon, “Gidapit dayon siya sa usa ka lalaki sa pagsultihay diha sa Internet nga sila rang duha. Siya miingon nga dili siya makamao kon unsaon, busa gitudloan siya sa iyang matinabangon konohay nga bag-ong higala. Dayon ang lalaki nanghagad na kaniya sa pagpakigsekso pinaagig Internet.”

INSTANT MESSAGE

Unsa kini? Pagpakigkomunikar diha sa Internet sa duha o kapin pa ka tawo.

Nganong daghan ang nalinga niini? Pinaagig instant message, ang tiggamit makapili kon kinsa sa iyang mga higala diha sa iyang listahan ang iyang pakigsultihan. Busa usa ka panukiduki nga gihimo sa Canada nagtaho nga 84 porsiyento sa 16 ug 17 anyos nga mga batan-on makig-estorya sa ilang mga higala pinaagi niini nga kapin sa usa ka oras sa usa ka adlaw.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. Ang pagpakig-estorya pinaagi niini makabalda sa pagtuon sa imong anak o kon duna siyay himoon nga nagkinahanglag paminsar. Dugang pa, dili ka mahibalo kon kinsay iyang kaestorya ug kon unsay ilang ginaestoryahan.

BLOG

Unsa kini? Paskinanan diha sa Internet.

Nganong daghan ang nalinga niini? Ang paghimog kaugalingong blog diha sa Internet makahatag sa mga batan-on ug higayon sa pagsulat sa ilang mga hunahuna, pagbati, ug mga kalihokan. Ang kadaghanan sa mga blog mahimong komentohan sa uban ug mabasa usab kana sa uban, ug daghang batan-on malipay kon dunay mokomento sa ilang sinulat.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. Ang blog mabasa sa tanan. Ang ubang mga batan-on walay popanaganang nagbutyag ug impormasyon bahin sa ilang pamilya, eskuylahan, o gipuy-an. Ania pay lain: Ang blog makadaot sa dungog, lakip sa dungog sa naghimo niini. Pananglitan, ang ubang mga nagapangitag trabahante magbasa sa blog niadtong nangaplay ug trabaho sa pagdesisyon kon angay bang dawaton o dili ang maong tawo.

ONLINE SOCIAL NETWORK

Unsa kini? Dapit kini sa Internet nga makahimo ang mga batan-on ug Web page ug mabutangan kinig mga letrato, video, ug mga blog.

Nganong daghan ang nalinga niini? Diha sa Web page mabutang sa usa ka batan-on ang iyang personal nga mga impormasyon. Diha sa online social network ang mga batan-on makahimamat ug daghang bag-ong mga higala kono.

Kon unsay angay nimong mahibaloan. “Ang social networking site samag parti nga gihimo diha sa Internet,” miingon ang batan-ong si Joanna. “Manungha ang ubang peligroso kaayong mga tawo.” Ang personal nga impormasyon nga gibutang diha sa mga social network magamit sa daotag tuyo nga mga batan-on ug edaran. Busa si Parry Aftab nga usa ka eksperto sa luwas nga paggamit sa Internet nagtawag niini nga “dapit diin nagtapok ang mga biktimahonon sa mga tawo nga daotag tuyo.”

Dugang pa, ang pagpakighigala pinaagig Internet taphaw. Diha sa ilang mga Web page, ang ubang mga batan-on magpatuo nga daghan silag kaila bisag wala pa nila makita sa personal aron lang ingnong popular ngadto sa uban nga motan-aw sa ilang site. Diha sa iyang librong Generation MySpace, si Candice Kelsey nagsulat nga “ang gihatagag importansiya sa mga batan-on karon mao ang popularidad sa usa ka higala.” Siya midugang: “Kining matanga sa pagpakighigala maghimo sa atong mga anak nga daw walay kinabuhing mga butang nga makaaghat kanila sa pagpresentar sa ilang kaugalingon sa bisan unsang paagi aron lang mapopular.” Busa ang basahong What in the World Are Your Kids Doing Online? nangutana: “Unsaon nimo pagtudlo sa mga batan-on nga kinahanglan silang magmabination ug magmahingawaon sa uban kon diha sa Internet dali ra kaayo silang makaila-ila ug makadispatsar ug mga tawo?”

Kining unom ka pananglitan maoy pipila lamang sa mahimo diha sa Internet nga gikaikagan pag-ayo sa mga batan-on karon. Kon ginikanan ka, unsay imong mahimo aron mapanalipdan ang imong mga anak sa paggamit ug Internet?

[Footnote]

[Blurb sa panid 4]

Ang gidaghanon sa tig-Internet sa India misulbong ug 54 porsiyento sa usa lang ka tuig ug ang kadaghanan niini mga batan-on

[Blurb sa panid 7]

“Para sa ginikanan ang Web cam tingali maoy usa ka dali ug baratong paagi aron ang bata makakomunikar sa mga higala o mga paryente, apan para sa mga tawo nga daotag tuyo, isipon nila kini nga abling bentana paingon sa lawak sa usa ka bata.”​—Robert S. Mueller III, direktor sa Federal Bureau of Investigation