Sukad sa 1943 W.K.P. hangtod sa Pagpanggula. Ang Exodo 12:​40, 41 nag-ingon nga “ang pagpuyo sa mga anak sa Israel, nga namuyo sa Ehipto, maoy upat ka gatos ug katloan ka tuig. Ug nahitabo sa pagkatapos sa upat ka gatos ug katloan ka tuig, nahitabo gayod niini mismong adlawa nga ang tanang panon ni Jehova nanggula sa yuta sa Ehipto.” Bisan tuod ang kadaghanang mga hubad naghubad sa bersikulo 40 sa paaging ang 430 ka tuig katibuk-ang mapadapat sa pagpuyo sa Ehipto, ang orihinal nga Hebreohanon mahimong hubaron sama nianang gihisgotan sa itaas. Dugang pa, sa Galacia 3:​16, 17, gilangkit ni Pablo ang maong 430-ka-tuig nga yugto sa panahon tali sa pagbalido sa Abrahamikong pakigsaad ug sa paghimo sa pakigsaad sa Balaod. Dayag nga sa dihang si Abraham milihok pinasukad sa saad sa Diyos, ug mitabok sa Euprates niadtong 1943 W.K.P. sa iyang pagpaingon sa Canaan ug milalin gayod ngadto “sa yuta” nga gisugo sa Diyos kaniya, ang Abrahamikong pakigsaad gikompirmar. (Gen 12:1; 15:18-21) Sa eksaktong 430 ka tuig human niini nga hitabo, ang iyang mga kaliwat giluwas gikan sa Ehipto, niadtong 1513 W.K.P., ug nianang tuiga usab ang pakigsaad sa Balaod gihimo uban kanila. Ang ebidensiya nga sukad pa sa unang kapanahonan ang yugto nga gihisgotan sa Exodo 12:​40, 41 gisabot nga magsugod sa pag-ihap sukad sa panahon sa dihang ang mga katigulangan sa nasod mibalhin ngadto sa Canaan, gipakita pinaagi sa hubad sa Gregong Septuagint: “Apan ang pagpuyo sa mga anak sa Israel nga sila namuyo sa yuta sa Ehipto ug sa yuta sa Canaan [maoy] upat ka gatos ug katloan ka tuig ang gidugayon.”

Ang yugto sukad sa pagbalhin ni Abraham ngadto sa Canaan hangtod sa pag-adto ni Jacob sa Ehipto maoy 215 ka tuig. Kini nga kuwentada gipasukad niining mosunod nga mga kamatuoran: Kawhaag-lima ka tuig ang milabay sukad sa pagbiya ni Abraham gikan sa Haran hangtod sa pagkatawo ni Isaac (Gen 12:4; 21:5); sukad niadto hangtod sa pagkatawo ni Jacob maoy 60 ka tuig (Gen 25:26); ug si Jacob maoy 130 anyos sa panahon sa iyang pagsulod sa Ehipto (Gen 47:9); busa ang tanan mikabat ug 215 ka katuigan (sukad sa 1943 hangtod sa 1728 W.K.P.). Kini nagpasabot nga human niadto dihay parehong yugto nga 215 ka tuig nga gigugol sa mga Israelinhon didto sa Ehipto (sukad sa 1728 hangtod sa 1513 W.K.P.). Ang ebidensiya nga ang mga Israelinhon misanay sa igong gidaghanon sulod sa 215 ka tuig aron makabaton ug populasyon nga naglakip sa 600,000 ka “lalaki nga lig-on ug lawas” gipakita ubos sa ulohang PAGPANGGULA.​—Ex 12:37.

Gisultihan ni Jehova si Abram (Abraham): “Ikaw tinong mahibalo nga ang imong binhi mahimong langyawng pumoluyo sa usa ka yuta nga dili ilaha, ug sila magaalagad kanila, ug kini sila tinong magapaantos kanila sulod sa upat ka gatos ka tuig.” (Gen 15:13; tan-awa usab ang Buh 7:​6, 7.) Kini gipahayag sa wala pa matawo ang gisaad nga manununod o “binhi,” si Isaac. Niadtong 1932 W.K.P. si Ismael natawo kang Abram pinaagi sa Ehiptohanon nga sulugoong babaye nga si Agar, ug niadtong 1918 W.K.P. natawo si Isaac. (Gen 16:16; 21:5) Sa pag-ihap paatras ug 400 ka tuig sukad sa Pagpanggula, nga nagtimaan sa kataposan sa ‘pagpaantos’ o pagsakit (Gen 15:14), kita moabot sa tuig 1913 W.K.P., ug nianang panahona si Isaac maoy mga lima ka tuig na ang pangedaron. Mopatim-aw nga si Isaac gilutas na nianang panahona ug, nahimo nang “langyawng pumoluyo” diha sa usa ka yuta nga dili iyaha, ug nianang panahona iyang nasinatian ang pagsugod sa gitagnang pagsakit pinaagi sa ‘pagbugalbugal’ ni Ismael kaniya, kay si Ismael niadtong higayona mga 19 anyos na ang panuigon. (Gen 21:​8, 9) Bisan tuod ang pagbugalbugal ni Ismael sa manununod ni Abraham lagmit pagaisipon sa modernong panahon ingong dili ra hinungdanon, dili ingon niana ang panglantaw sa kapanahonan sa mga patriarka. Kini gipakita sa reaksiyon ni Sara ug sa pag-uyon sa Diyos sa pag-insistir ni Sara nga si Agar ug ang iyang anak nga lalaking si Ismael papahawaon. (Gen 21:10-13) Ang mismong kamatuoran nga kini nga panghitabo detalyadong gitala diha sa balaang rekord nagpunting usab sa timaan sa pagsugod sa gitagnang 400-ka-tuig nga yugto sa pagsakit nga dili matapos hangtod sa panahon sa Pagpanggula.​—Gal 4:29.

Sukad sa 1513 W.K.P. hangtod sa pagkabahin sa gingharian. Kadto maoy sa “ikaupat ka gatos ug kawaloan ka tuig human sa paggula sa mga anak sa Israel gikan sa yuta sa Ehipto,” sa ikaupat nga tuig sa paghari ni Solomon, nga nagsugod ang pagtukod sa templo sa Jerusalem. (1Ha 6:1) Ang “ikaupat ka gatos ug kawaloan” maoy usa ka ordinal nga numero nga naghawas sa 479 ka bug-os nga mga tuig lakip sa dugang pang panahon, nga niining bahina maoy usa ka bulan. Pinaagi sa pag-ihap ug 479 ka tuig sukad sa Pagpanggula (Nisan 1513 W.K.P.) kita modangat sa 1034 W.K.P., diin nagsugod ang pagtukod sa templo sa ikaduhang bulan, sa Ziv (nga katumbas sa bahin sa Abril ug bahin sa Mayo). Sanglit kini maoy ikaupat nga tuig (lain pang ordinal nga numero) sa pagmando ni Solomon, ang iyang paghari nagsugod niadtong 1037 W.K.P., tulo ka bug-os nga tuig una pa niana. Ang iyang 40-ka-tuig nga pagmando dayag nga nagsugod gikan sa Nisan 1037 hangtod sa Nisan 997 W.K.P., diin ang pagkabahin sa gingharian nahitabo sa naulahing tuig. Ang kronolohikanhong gambalay alang niini nga yugto maoy susama sa gipakita sa tsart sa panid 112.

Makaplagan ang pasukaranan niini nga kuwentada diha sa mga teksto sama sa Deuteronomio 2:7; 29:5; Buhat 13:21; 2 Samuel 5:4; 1 Hari 11:​42, 43; 12:1-20. Gipunting sa pipila ka kritiko ang upat ka yugto nga 40 ka tuig ang matag usa, nga nahitabo sulod niining yugtoa, ingong ebidensiya nga ang mga magsusulat sa Bibliya ‘nangita lamang ug simetriya’ inay kay sa usa ka tukmang kronolohiya. Sa kasukwahi, bisan tuod nga ang yugto sa paglatagaw sa Israel una pa sa ilang pagsulod sa Canaan maoy halos eksaktong 40 ka tuig ingong katumanan sa paghukom sa Diyos nga gitala diha sa Numeros 14:​33, 34 (itandi ang Ex 12:​2, 3, 6, 17; Deu 1:31; 8:2-4; Jos 4:19), ang uban pang tulo ka yugto tanan lagmit naglakip ug bungkig nga mga numero. Busa, ang paghari ni David sa aktuwal gipakita nga mikabat ug 40¹⁄2 ka tuig, sumala sa 2 Samuel 5:5. Kon nabatasan man ugaling nga ang mga tuig sa paghari niini nga mga hari giihap gikan sa Nisan hangtod sa sunod nga Nisan, kini mahimong magpasabot nga ang paghari ni Haring Saul mikabat lamang ug 39¹⁄2 ka tuig, apan may mga bulan nga nahibilin hangtod sa misunod nga Nisan nga giapil sa yugto sa paghari ni Saul ug busa wala ilakip sa opisyal nga paagi sa 40 ka tuig nga paghari ni David. Lagmit nailhang gibuhat kana sa Semitikanhong mga magmamando sa Mesopotamia, nga ang kal-ang sa mga bulan tali sa kamatayon sa usa ka hari ug sa sunod nga Nisan gitawag nga “yugto sa paglingkod sa trono” sa mipuli nga hari, apan ang iyang opisyal nga unang tuig sa pagmando dili sugdan sa pag-ihap hangtod sa pag-abot sa bulan sa Nisan.

Ang gitas-on sa yugto gikan sa pagsulod ngadto sa Canaan hangtod sa pagkatapos sa yugto sa mga Maghuhukom wala direktang hisgoti, nga mahibaloan lamang pinaagi sa pagkunhod. Sa ato pa, pinaagi sa pagkunhod ug 123 ka tuig sa nahibaloang mga yugto (sa paglatagaw sa kamingawan ni Saul ug David, ug sa unang tulo ka tuig sa paghari ni Solomon) gikan sa 479 ka tuig nga kal-ang tali sa Pagpanggula ug sa ikaupat nga tuig ni Solomon, mahibilin ang 356 ka tuig.

Wala hisgoti sa Kasulatan kon giunsa pagbahin kining 356 ka tuig (gikan sa pagsulod sa Israel ngadto sa Canaan niadtong 1473 W.K.P. hangtod sa pagsugod sa paghari ni Saul niadtong 1117 W.K.P.). Apan, dayag nga nagsapaway gayod ang mga yugto sa panahon. Ngano? Kon iphon nga sunodsunod, ang nagkalainlaing mga yugto sa pagpanglupig, sa pagmando sa mga maghuhukom, ug sa kalinaw nga gitala diha sa basahon sa mga Maghuhukom mokabat sa katibuk-an ug 410 ka tuig. Aron kini nga mga yugto mosibo sa 356-ka-tuig nga yugto sa panahon nga nahisgotan na, ang ubang mga yugto kinahanglang magkadungan inay nga sunodsunod, ug kini maoy panghunahuna sa kadaghanang mga komentarista. Ang mga panghitabo nga gihubit sa mga asoy sa Bibliya nakatabang kanila niini nga pagpatin-aw. Ang mga pagpanglupig naglangkit sa lainlaing mga dapit sa maong yuta ug nakaapektar sa lainlaing mga tribo. (MAPA, Tomo 1, p. 743) Busa ang ekspresyon nga “ang yuta wala nay kasamok pa,” nga gigamit sa pag-asoy sa mga kadaogan sa mga Israelinhon batok sa mga nanglupig kanila, lagmit wala magtumong sa tibuok dapit nga gipuy-an sa tanang 12 ka tribo apan lagmit nagtumong sa dapit nga pangunang naapektohan sa maong pagpanglupig.​—Huk 3:​11, 30; 5:31; 8:28; itandi ang Jos 14:13-15.

Sa Buhat kapitulo 13 gisubli ni apostol Pablo ang mga pagpakiglabot sa Diyos uban sa Israel gikan sa ‘pagpili sa mga katigulangan’ hangtod sa yugto sa Ehipto, sa Pagpanggula, sa paglatagaw sa kamingawan, sa pagsakop sa Canaan, ug sa pagbahinbahin sa yuta, ug dayon miingon: “Kanang tanan sulod sa mga upat ka gatos ug kalim-an ka tuig. Ug human niining mga butanga iyang gihatagan sila ug mga maghuhukom hangtod kang Samuel nga manalagna.” (Buh 13:20) Dakong panagsumpaki sa pagsabot ang mitungha tungod sa hubad sa King James bahin niining tekstoha, nga mabasa: “Ug human niana siya naghatag kanila ug mga maghuhukom sa mga yugto nga upat ka gatos ug kalim-an ka tuig, hangtod sa manalagnang si Samuel.” Apan, ang labing karaang mga manuskrito (lakip ang Sinaitic, Vatican Manuscript Num. 1209, ug ang Alexandrine), maingon man ang labing modernong mga hubad (sama sa JB, Kx, ug uban pa; ber 19, 20, AS, RS, AT), tanan mipabor sa naunang hubad, nga nagpakita sa yugto sa mga Maghuhukom human sa 450 ka tuig. Sanglit ang yugtong “mga upat ka gatos ug kalim-an ka tuig” nagsugod sa ‘pagpili sa Diyos sa mga katigulangan’ sa Israel, mopatim-aw nga kini nagsugod sa tuig 1918 W.K.P. sa dihang gipanganak si Isaac, ang orihinal nga “binhi” nga gisaad ngadto kang Abraham. Busa kini natapos sa mga 1467 W.K.P., sa dihang natapos ang unang pagsakop sa Canaan, ug sa ingon nasugdan ang pagbahinbahin. Tungod kay ang kuwentada maoy banabana lamang, ang diperensiya nga usa ka tuig o kapin pa dili kaayo hinungdanon.

Sukad sa 997 W.K.P. hangtod sa pagkalaglag sa Jerusalem. Ang usa ka dakong tabang sa katibuk-ang gidugayon niining yugtoa sa mga hari makaplagan sa Ezequiel 4:1-7 diha sa mahulagwayong paglikos sa Jerusalem nga gihimo ni manalagnang Ezequiel ubos sa sugo sa Diyos. Si Ezequiel kinahanglang mohigda sa iyang wala nga kilid sulod sa 390 ka adlaw aron “magapas-an sa kasaypanan sa balay sa Israel,” ug sa iyang tuo nga kilid sulod sa 40 ka adlaw aron “magapas-an sa kasaypanan sa balay sa Juda,” ug ang matag adlaw gipakita nga naghawas sa usa ka tuig. Busa ang duha ka yugto (nga 390 ka tuig ug 40 ka tuig) nga gisimbolohan dayag nga naghawas sa gitas-on sa pasensiya ni Jehova sa duha ka gingharian maylabot sa ilang idolatrosong buhat. Ang pagsabot sa mga Hudiyo bahin niini nga tagna, ingon sa gibutyag sa Soncino Books of the Bible (komentaryo sa Ezequiel, pp. 20, 21) mao: “Ang pagkasad-an sa Amihanang Gingharian miabot sa yugtong 390 ka tuig ([sumala sa] Seder Olam [ang kinaunahang asoy human sa pagkadestiyero nga napreserbar diha sa Hebreohanong pinulongan, [ug ni Rabbi] Rashi ug Ibn Ezra). Si Abarbanel, nga gikutlo ni Malbim, nagkuwenta sa yugto sa pagkasad-an sa Samaria gikan sa panahon sa dihang ang pagkasip-ak nahitabo ilalom ni Rehoboam . . . hangtod sa pagkapukan sa Jerusalem. . . . Ang tuo [nga kilid, diin mihigda si Ezequiel] nagpaila sa habagatan, nga mao, ang Gingharian sa Juda nga nahimutang sa habagatan o sa tuo. . . . Ang pagkadaotan sa Juda miabot ug kap-atan ka tuig nga nagsugod gilayon human sa pagkapukan sa Samaria. Matod ni Malbim, ang panahon gikuwenta gikan sa ikanapulog-tulo ka tuig sa paghari ni Josias . . . sa dihang si Jeremias misugod sa iyang ministeryo. (Jer. i. 2).”​—Giedit ni A. Cohen, London, 1950.

Gikan sa pagkabahin sa gingharian niadtong 997 W.K.P. hangtod sa pagkapukan sa Jerusalem sa 607 W.K.P. maoy 390 ka tuig. Bisan pag tinuod nga ang Samaria, ang kaulohan sa amihanang gingharian, napukan na sa Asirya niadtong 740 W.K.P., sa ikaunom nga tuig ni Ezequias (2Ha 18:​9, 10), malagmit nga ang uban sa katawhan mikalagiw sa habagatang gingharian sa wala pa mosulong ang mga Asiryanhon. (Matikdi usab ang kahimtang sa Juda human sa pagkabahin sa gingharian ingon sa gihubit sa 2Cr 10:​16, 17.) Apan, labi pang hinungdanon, ang padayon nga pagtagad ni Jehova nga Diyos sa nadestiyerong mga Israelinhon sa amihanang gingharian, kay ang mga mensahe sa iyang mga manalagna padayon man nga naglakip kanila bisan pag dugay nang napukan ang Samaria, nagpakita nga ang ilang intereses girepresentahan gihapon sa kaulohang siyudad sa Jerusalem ug nga ang pagkalaglag niini niadtong 607 W.K.P. maoy kapahayagan sa paghukom ni Jehova dili lamang batok sa Juda kondili sa nasod sa Israel sa katibuk-an. (Jer 3:11-22; 11:10-12, 17; Eze 9:​9, 10) Sa dihang napukan ang siyudad, ang mga paglaom sa nasod sa katibuk-an (gawas sa pipila nga nagpabilin sa matuod nga pagtuo) nahugno.​—Eze 37:11-14, 21, 22.

Sa tsart nga mosunod, kining 390-ka-tuig nga yugto giisip ingong usa ka maayong kronolohikanhong giya. Ang katibuk-ang gidaghanon sa mga tuig nga gitala alang sa tanang paghari sa mga hari sa Juda gikan kang Rehoboam hangtod kang Zedekias maoy 393 ka tuig. Bisan tuod ang ubang mga kronologo sa Bibliya naningkamot sa pagpasibo sa mga impormasyon mahitungod sa mga hari pinaagi sa daghang magkauban nga mga pagmando ug “mga kal-ang sa duha ka yugto sa panahon nga walay naghari” sa Juda, daw hinungdanon nga ipakita ang usa lamang ka magkauban nga pagmando. Kini mao ang kahimtang ni Jehoram, kinsa giingon (lagmit diha sa Masoretikong teksto ug sa pipila ka labing karaang mga manuskrito sa Bibliya) nga nahimong hari “samtang si Jehosapat maoy hari sa Juda,” sa ingon naghatag ug pasukaranan sa pagpangagpas nga dihay magkauban nga pagmando. (2Ha 8:16) Niining paagiha ang katibuk-ang yugto nahisulod lamang sa 390 ka tuig.

Kini nga tsart wala himoa aron isipong usa ka hingpit nga kronolohiya kondili, hinuon, ingong usa ka sugyot aron ilarawan ang mga pagmando sa duha ka gingharian. Ang karaang inspiradong mga magsusulat naghisgot sa mga kamatuoran ug mga kuwentada nga sinati kaayo nila ug sa katawhang Hudiyo nianang panahona, ug ang magkalahing panglantaw nga gisagop sa mga magsusulat bahin sa pipila ka punto wala makapatunghag problema. Dili ingon niana karong adlawa, ug kita lagmit makontento na sa yanong paghan-ay ug usa ka kahikayan nga kaharmonya sa rekord sa Bibliya.

Sukad sa 607 W.K.P. hangtod sa pagbalik gikan sa pagkadestiyero. Ang gitas-on niini nga yugto gitino sa kaugalingong sugo sa Diyos bahin sa Juda, nga “kining tibuok yuta mahimo gayong gun-ob nga dapit, usa ka butang nga makapahingangha, ug kining mga nasora magaalagad sa hari sa Babilonya sa kapitoan ka tuig.”​—Jer 25:8-11.

Ang tagna sa Bibliya wala motugot sa pagpadapat sa 70-ka-tuig nga yugto ngadto sa bisan unsang panahon gawas nianang tali sa pagkabiniyaan sa Juda, duyog sa pagkalaglag sa Jerusalem, ug sa pagbalik sa nadestiyerong mga Hudiyo ngadto sa ilang yutang natawhan tungod sa sugo ni Ciro. Kini tin-awng naghisgot nga ang 70 ka tuig maoy mga tuig sa pagkapayhag sa yuta sa Juda. Ang manalagnang si Daniel nakasabot gayod sa tagna, kay siya miingon: “Ako, si Daniel, pinaagi sa mga basahon nakasabot sa gidaghanon sa mga tuig nga labot niana ang pulong ni Jehova midangat kang Jeremias nga manalagna, aron sa pagtuman sa pagpayhag sa Jerusalem, nga mao, kapitoan ka tuig.” (Dan 9:2) Human hubita ang pagsakop ni Nabucodonosor sa Jerusalem, ang 2 Cronicas 36:​20, 21 nag-ingon: “Dugang pa, iyang gidalang binihag ngadto sa Babilonya kadtong mga nahibilin gikan sa espada, ug sila nahimong mga alagad niya ug sa iyang mga anak nga lalaki hangtod nga ang paghari sa Persia misugod; aron sa pagtuman sa pulong ni Jehova pinaagi sa baba ni Jeremias, hangtod nga mabayran sa yuta ang mga igpapahulay niini. Sa tanang adlaw sa pagkabiniyaan kini nagtuman sa igpapahulay, aron sa pagtuman sa kapitoan ka tuig.”

Ang Jerusalem nakaagom sa kataposang paglikos sa ika-9 nga tuig ni Zedekias (609 W.K.P.), ug ang siyudad napukan sa iyang ika-11 nga tuig (607 W.K.P.), nga katumbas sa ika-19 nga tuig sa aktuwal nga pagmando ni Nabucodonosor (nga magsugod sa pag-ihap gikan sa tuig sa iyang paglingkod sa trono niadtong 625 W.K.P.). (2Ha 25:​1-8) Sa ikalimang bulan nianang tuiga (sa bulan sa Ab, nga katumbas sa mga bahin sa Hulyo ug Agosto) ang siyudad gisunog, ang mga paril gilumpag, ug ang kadaghanan sa katawhan gidestiyero. Hinunoa, “ang pipila sa mga timawa sa yuta” gitugotang magpabilin, ug sila nagpabilin hangtod sa pagpatay kang Gedalias, ang tinudlo ni Nabucodonosor, nga tungod niana sila mikalagiw ngadto sa Ehipto, nga sa kataposan naghimo sa Juda nga bug-os biniyaan. (2Ha 25:9-12, 22-26) Kini maoy sa ikapitong bulan sa Etanim (o Tisri, nga katumbas sa mga bahin sa Septiyembre ug Oktubre). Busa ang pag-ihap sa 70 ka tuig nga pagkabiniyaan nagsugod gayod sa mga Oktubre 1, 607 W.K.P., ug natapos sa 537 W.K.P. Sa ikapitong bulan sa 537 W.K.P. ang unang napasig-uling mga Hudiyo nakabalik sa Juda, 70 ka tuig gikan sa pagsugod sa bug-os nga pagkabiniyaan sa yuta.​—2Cr 36:21-23; Esd 3:1.

Sukad sa 537 W.K.P. hangtod sa pagkakabig ni Cornelio. Sa ikaduhang tuig sa pagkahibalik gikan sa pagkadestiyero (536 W.K.P.), napahiluna na pag-usab ang patukoranan sa templo sa Jerusalem, apan ang gitukod pag-usab nga templo wala matapos hangtod sa ikaunom nga tuig sa paghari ni Dario I (Persianhon). (Esd 3:8-10; 6:​14, 15) Sanglit si Dario wala magpuyo didto sa Babilonya hangtod nga siya nagpildi sa rebeldeng si Nabucodonosor III niadtong Disyembre 522 ug sa wala madugay human niadto nagdakop ug nagpatay kaniya didto sa Babilonya, ang tuig 522 W.K.P. lagmit pagaisipon ingong ang tuig nga milingkod sa trono si Haring Dario I. Nan, ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod sa tingpamulak sa 521 W.K.P. (Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, p. 30) Busa ang ikaunom nga tuig ni Dario nagsugod sa Abril 12, 516 W.K.P., ug nagpadayon hangtod sa kataposan sa Marso sa 515 W.K.P. Pinasukad niini, ang pagtukod pag-usab ni Zorobabel sa templo ni Jehova natapos niadtong Marso 6 sa 515 W.K.P.

Ang sunod nga petsa nga hinungdanon kaayo mao ang ika-20 nga tuig ni Artajerjes (Longimanus), ang tuig nga si Nehemias nakadawat sa pagtugot nga moadto ug tukoron pag-usab ang Jerusalem. (Neh 2:​1, 5-8) Ang mga katarongan sa pagpabor sa petsa nga 455 W.K.P. alang niining tuiga kay sa popular nga petsa nga 445 W.K.P. gihisgotan diha sa artikulo nga PERSIA, PERSIANHON. Ang mga panghitabo niining tuiga nga naglangkit sa pagtukod pag-usab sa Jerusalem ug sa mga paril niini nagtimaan sa pagsugod sa tagna bahin sa “kapitoan ka semana” diha sa Daniel 9:24-27. Ang mga semana nianang tekstoha maoy “mga semana sa mga tuig” (Dan 9:​24, RS, AT, Mo), nga sa katibuk-an maoy 490 ka tuig. Ingon sa gipakita ubos sa ulohang KAPITOAN KA SEMANA, ang tagna nagpunting sa pagtungha ni Jesus ingong ang Mesiyas sa tuig 29 K.P.; sa iyang kamatayon sa “katunga sa semana” o sa tungatunga sa kataposang semana sa mga tuig, nga mao, sa 33 K.P.; ug sa pagkatapos sa yugto nga gihatagan sa Diyos ug linaing pagpabor ang mga Hudiyo niadtong 36 K.P. Busa, ang 70 ka semana sa mga tuig natapos sa pagkakabig ni Cornelio, 490 ka tuig gikan sa tuig 455 W.K.P.​—Buh 10:30-33, 44-48; 11:1.

Ang pagtungha ni Jesus ingong ang Mesiyas nahitabo sa eksaktong tuig nga gitagna, lagmit mga unom ka bulan human nga si Juan nga Tigbawtismo nagsugod sa iyang pagsangyaw sa “ikanapulog-lima ka tuig sa paghari ni Tiberio Cesar.” (Luc 1:36; 3:​1, 2, 21-23) Sanglit ang Romanhong Senado nagtudlo kang Tiberio ingong emperador niadtong Septiyembre 15 sa 14 K.P., ang iyang ika-15 ka tuig maoy gikan sa ulahing bahin sa 28 K.P. hangtod sa 29 K.P. (Tan-awa ang TIBERIO.) Nan, ang ebidensiya mao nga ang pagbawtismo ug pagdihog kang Jesus nahitabo sa tinghunlak sa tuig 29 K.P.

Sanglit si Jesus “nagpanuigon ug mga katloan ka tuig” sa panahon sa iyang bawtismo niadtong 29 K.P. (Luc 3:23), ang iyang pagkatawo nahitabo 30 ka tuig una pa niana, o sa mga tinghunlak sa tuig 2 W.K.P. Siya natawo panahon sa paghari ni Cesar Agusto ug sa pagkagobernador ni Quirinio sa Sirya. (Luc 2:​1, 2) Ang pagmando ni Agusto nagsugod gikan sa 27 W.K.P. hangtod sa 14 K.P. Ang Romanong senador nga si P. Sulpicio Quirinio kaduha mahimong gobernador sa Sirya, nga ang unang higayon lagmit maoy human kang P. Quintilius Varus, kansang termino ingong usa ka legado sa Sirya natapos niadtong 4 W.K.P. Ang ubang mga eskolar nagpetsa sa unang pagkagobernador ni Quirinio niadtong 3-2 W.K.P. (Tan-awa ang PAGREHISTRO.) Si Herodes nga Bantogan mao ang hari sa Judea nianang tungora, ug atong nakita nga adunay ebidensiya nga nagpunting sa tuig 1 W.K.P. ingong tuig nga lagmit siya namatay. Busa, ang tanang mabatonang ebidensiya, ug ilabina ang Kasulatanhong mga reperensiya, nagpakita sa tinghunlak sa 2 W.K.P. nga mao ang tuig sa pagkahimugso sa Anak sa Diyos ingong tawo.

[Chart sa panids 114-116]

TALAGSAONG MGA PETSA Panahon sa Yugto sa mga Hari sa Juda ug sa Israel

MATIKDI: Kini nga tsart gihimo aron sa pagtaganag mapuslanong laraw sa dagkong mga panghitabo maylabot sa mga hari sa Juda ug sa Israel. Ang rekord sa Bibliya bahin sa mga tuig nga nagmando ang mga hari sa Juda nahimong giya sa pagtino sa ubang mga petsa. Ang mga petsa sa pagmando sa Judeanhong mga hari nagsugod sa tingpamulak sa gihisgotang tuig hangtod sa tingpamulak sa mosunod nga tuig. Ang mga petsa sa paghari sa mga hari sa gingharian sa Israel gitakdo sa mga petsa sa paghari nianang sa Juda. Adunay daghang kronolohikanhong mga pagpasibo nga gitagana sa Bibliya, ug kini gikonsiderar sa pagpiho niini nga mga petsa.

Gitala dinhi ang hataas nga mga saserdote ug ang mga manalagna nga ginganlan sa rekord sa Bibliya maylabot sa nagkalainlaing mga hari. Apan kini nga talaan dili gayod kompleto. Ang Aaronikong pagkasaserdote nga unang nag-alagad didto sa tabernakulo ug dayon didto sa templo dayag nga wala maputol hangtod sa panahon sa pagkadestiyero sa Babilonya. Ug gipaila sa Bibliya nga, dugang pa sa mga manalagna nga ginganlan, daghan pa ang nag-alagad niining sagradong katungdanan.​​—1Ha 18:4; 2Cr 36:​15, 16.

ANG NAPULOG-DUHA KA TRIBO NGA GINGHARIAN

Petsa W.K.P.

SI SAUL misugod sa pagmando ingong hari ibabaw sa tanang 12 ka tribo (40 ka tuig)

1117

Manalagna: Samuel

Hataas nga mga saserdote: Ahias, Ahimelek

Pagkatawo ni David

1107

Natapos ni Samuel ang basahon sa Mga Maghuhukom

m. 1100

Natapos ni Samuel ang basahon ni Ruth

m. 1090

Basahon sa 1 Samuel natapos

m. 1078

SI DAVID misugod sa pagmando ingong hari sa Juda didto sa Hebron (40)

1077

Mga manalagna: Natan, Gad, Zadok

Hataas nga saserdote: Abiatar

Si David nahimong hari sa tibuok Israel; gihimo ang Jerusalem nga iyang kaulohan

1070

Natapos ni Gad ug Natan ang 2 Samuel

m. 1040

SI SOLOMON misugod sa pagmando ingong hari (40)

1037

Mga manalagna: Natan, Ahias, Ido

Hataas nga mga saserdote: Abiatar, Zadok

Gisugdan ang pagtukod sa templo ni Solomon

1034

Nahuman ang templo nga gitukod ni Solomon sa Jerusalem

1027

Gisulat ni Solomon ang Awit ni Solomon

m. 1020

eGisulat ni Solomon ang basahon sa Ecclesiastes

u. 1000

GINGHARIAN SA JUDA

Petsa W.K.P.

GINGHARIAN SA ISRAEL

SI REHOBOAM misugod sa pagmando ingong hari (17 ka tuig); ang nasod nasip-ak sa duha ka gingharian

Mga manalagna: Semaias, Ido

997

SI JEROBOAM misugod sa pagmando ingong hari ibabaw sa amihanang 10 ka tribo, lagmit nga una gikan sa Sekem, dayon gikan sa Tirza (22 ka tuig)

Manalagna: Ahias

Si Sisak sa Ehipto misulong sa Juda ug nagkuha sa mga bahandi sa templo sa Jerusalem

993

SI ABIAS (ABIAM) misugod sa pagmando ingong hari (3)

Manalagna: Ido

980

SI ASA dayag nga misugod sa pagmando (41), apan ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod sa 977

Mga manalagna: Azarias, Oded, Hanani

978

m. 976

SI NADAB misugod sa pagmando ingong hari (2)

m. 975

SI BAASA nagpatay kang Nadab ug dayon misugod sa pagmando ingong hari (24)

Manalagna: Jehu (anak nga lalaki ni Hanani)

Si Zera nga Etiopianhon misulong sa Juda sa pagpakiggubat

967

m. 952

SI ELAH misugod sa pagmando ingong hari (2)

m. 951

SI ZIMRI, usa ka pangulo sa kasundalohan, nagpatay kang Elah ug dayon nagmando ingong hari (7 ka adlaw)

m. 951

SI OMRI, nga pangulo sa kasundalohan, misugod sa pagmando ingong hari (12)

m. 951

Si Tibni nahimong hari ibabaw sa usa ka bahin sa katawhan, nga nakapabahin pa gayod sa nasod

m. 947

Gibuntog ni Omri ang pagsupak ni Tibni ug nahimong bugtong magmamando sa Israel

m. 945

Gipalit ni Omri ang bukid sa Samaria ug gitukod ang iyang kaulohan didto

m. 940

SI AHAB misugod sa pagmando ingong hari (22)

Mga manalagna: Elias, Micaias

SI JEHOSAPAT dayag nga misugod sa pagmando (25), apan ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod sa 936

937

Mga manalagna: Jehu (anak nga lalaki ni Hanani), Eliezer, Jahaziel

Hataas nga saserdote: Amarias

m. 920

SI AHAZIAS, nga anak nga lalaki ni Ahab, ‘nahimong hari’ (2); dayag nga ang iyang amahan buhi pa;

Lagmit nga ang mga tuig sa pagmando ni Ahazias nagsugod sa m. 919

Manalagna: Elias

Si Jehoram nga anak nga lalaki ni Jehosapat nakig-uban sa usa ka paagi sa iyang amahan diha sa kagamhanan

m. 919

m. 917

SI JEHORAM, nga anak nga lalaki ni Ahab, misugod sa pagmando ingong bugtong nga hari sa Israel (12); apan labing menos diha sa usa ka teksto ang mubong paghari sa iyang igsoong lalaki nga si Ahazias, kinsa namatay nga walay anak, lagmit gipasidungog usab ngadto kang Jehoram

Manalagna: Eliseo

SI JEHORAM nahimong opisyal nga kaubang magmamando ni Jehosapat, nga sa maong panahon ang paghari ni Jehoram lagmit nagsugod (8)

913

Manalagna: Elias

Si Jehosapat namatay ug si Jehoram nahimong bugtong nga magmamando

m. 911

SI AHAZIAS, nga anak nga lalaki ni Jehoram, misugod sa pagmando (1), bisan tuod tingali gidihogan sa pagkahari sa m. 907

m. 906

Hataas nga saserdote: Jehoiada

SI ATALIA miilog sa trono (6)

m. 905

SI JEHU, usa ka pangulo sa kasundalohan, mipatay kang Jehoram ug dayon misugod sa pagmando (28); apan mopatim-awng ang iyang katuigan sa paghari nagsugod sa m. 904

Manalagna: Eliseo

SI JEHOAS, nga anak nga lalaki ni Ahazias, misugod sa pagmando ingong hari (40)

898

Hataas nga saserdote: Jehoiada

876

SI JEHOAHAZ misugod sa pagmando ingong hari (17)

m. 862

Si Jehoas dayag nga nakig-uban sa paghari sa iyang amahan nga si Jehoahaz

m. 859

SI JEHOAS, nga anak nga lalaki ni Jehoahaz, misugod sa pagmando ingong bugtong nga hari sa Israel (16)

Manalagna: Eliseo

SI AMAZIAS misugod sa pagmando ingong hari (29)

858

Si Jehoas sa Israel nagdakop kang Amazias, naggawang sa paril sa Jerusalem, ug nagkuha sa mga bahandi sa templo

h. 858

m. 844

SI JEROBOAM II misugod sa pagmando ingong hari (41)

Mga manalagna: Jonas, Oseas, Amos

Basahon ni Jonas gisulat

SI UZZIAS (AZARIAS) misugod sa pagmando ingong hari (52)

829

Mga manalagna: Oseas, Joel (?), Isaias

Hataas nga saserdote: Azarias (II)

Basahon ni Joel lagmit gisulat

m. 820

Si Uzzias ‘nahimong hari’ sa linain nga diwa, lagmit niini nga higayon gawasnon na gikan sa pagdominar ni Jeroboam II

m. 818

Basahon ni Amos gisulat

m. 804

m. 803

SI ZACARIAS ‘misugod sa paghari’ sa usa ka diwa, apan dayag nga ang pagkahari wala sa bug-os makompirmar ingong iyaha hangtod sa m. 792 (6 ka bulan)

m. 791

SI SALUM nagpatay kang Zacarias ug dayon nagmando ingong hari (1 ka bulan)

m. 791

SI MENAHEM nagpatay kang Salum ug dayon misugod sa pagmando, apan mopatim-awng ang iyang katuigan sa paghari nagsugod sa m. 790 (10)

m. 780

SI PEKAHIAS misugod sa pagmando ingong hari (2)

m. 778

SI PEKA nagpatay kang Pekahias ug dayon misugod sa pagmando ingong hari (20)

Manalagna: Oded

SI JOTAM misugod sa pagmando ingong hari (16)

777

Mga manalagna: Miqueas, Oseas, Isaias

SI AHAZ dayag nga misugod sa pagmando (16), apan ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod sa 761

762

Mga manalagna: Miqueas, Oseas, Isaias

Hataas nga saserdote: Uriyas (?)

Si Ahaz dayag nga nahimong tighatag ug tributo kang Tiglat-pileser III sa Asirya

m. 759

m. 758

SI OSEAS nagpatay kang Peka ug dayon ‘misugod sa paghari’ puli kaniya, apan mopatim-awng ang iyang pagmando bug-os naestablisar o lagmit nga iyang nadawat ang pagpaluyo sa Asiryanhong monarko nga si Tiglat-pileser III niadtong m. 748 (9 ka tuig)

SI EZEQUIAS dayag nga misugod sa pagmando (29), apan ang iyang unang tuig sa paghari nagsugod sa 745

746

Mga manalagna: Miqueas, Oseas, Isaias

Hataas nga saserdote: Azarias (II o III)

h. 745

Basahon ni Oseas natapos

742

Asiryanhong kasundalohan nagsugod sa paglikos sa Samaria

740

Giilog sa Asirya ang Samaria, gisakop ang Israel; ang amihanang gingharian natapos

Si Senakerib misulong sa Juda

732

Basahon ni Isaias natapos

h. 732

Basahon ni Miqueas natapos

u. 717

Paghipos sa Mga Proverbio natapos

m. 717

SI MANASES misugod sa pagmando ingong hari (55)

716

SI AMON misugod sa pagmando ingong hari (2)

661

SI JOSIAS misugod sa pagmando ingong hari (31)

659

Mga manalagna: Sofonias, Jeremias, ang babayeng manalagna nga si Hulda

Hataas nga saserdote: Hilkias

Basahon ni Sofonias gisulat

u. 648

Basahon ni Nahum gisulat

u. 632

SI JEHOAHAZ nagmando ingong hari (3 ka bulan)

628

SI JEHOIAKIM misugod sa pagmando ingong hari, nga tighatag ug tributo sa Ehipto (11)

628

Mga manalagna: Habacuc (?), Jeremias

Basahon ni Habacuc lagmit gisulat

m. 628

Gihimo ni Nabucodonosor II si Jehoiakim nga tighatag ug tributo sa Babilonya

620

SI JEHOIAKIN misugod sa pagmando ingong hari (3 ka bulan 10 ka adlaw)

618

Si Nabucodonosor II nagdala sa binihag nga mga Hudiyo ug sa mga bahandi sa templo ngadto sa Babilonya

617

SI ZEDEKIAS misugod sa pagmando ingong hari (11)

617

Mga manalagna: Jeremias, Ezequiel

Hataas nga saserdote: Seraias

Si Nabucodonosor II misulong pag-usab sa Juda; nagsugod ang paglikos sa Jerusalem

609

Mga paril sa Jerusalem nagawangan sa ika-9 nga adlaw sa ika-4 nga bulan

607

Ang Jerusalem ug ang templo gisunog sa ika-10 nga adlaw sa ika-5 nga bulan

607

Nahibiling mga Hudiyo mibiya sa Juda sa mga tungatunga sa ika-7 nga bulan

607

Gisulat ni Jeremias ang basahon sa Lamentaciones

607

Basahon ni Abdias gisulat

m. 607

MATIKDI: Human mailog ang Samaria, ang napulo ka tribo sa gingharian sa Israel gidestiyero. Apan ang yuta wala himoang biniyaan, sama sa nahitabo sa Juda human sa kalaglagan sa Jerusalem niadtong 607 W.K.P. Ang hari sa Asirya nagpabalhin ug mga tawo gikan sa Babilonya, Cuta, Ava, Hamat, ug Separvaim ngadto sa mga siyudad sa Israel aron sa pagpuyo didto. Ang ilang mga kaliwat didto pa gihapon sa dihang ang mga Hudiyo mibalik sa Jerusalem niadtong 537 W.K.P. aron sa pagtukod pag-usab sa templo.​—2Ha 17:​6, 24; Esd 4:​1, 2.