• Ehipto, Ehiptohanon
    Pagtugkad sa Kasulatan, Tomo 1

    • “Yugto sa mga Hyksos.” Daghang komentarista ang nagbutang sa petsa sa pagsulod ni Jose ngadto sa Ehipto ug nianang sa iyang amahan ug sa iyang banay diha sa nailhan pag-ayong Yugto sa mga Hyksos. Apan, sumala sa komento ni Merrill Unger (Archaeology and the Old Testament, 1964, p. 134): “Ikasubo, [kining yugtoa] maoy usa ka dakong tanghaga sa Ehipto, ug ang pagpanakop sa mga Hyksos dili kaayo bug-os masabtan.”

      Ang ubang mga eskolar nagpetsa sa yugto sa mga Hyksos sa “Ikanapulog-tulo hangtod sa Ikanapulog-pito nga mga Dinastiya” nga may 200-ka-tuig nga pagmando; ang uban nagpetsa niini nga yugto sa “Ikanapulog-lima ug Ikanapulog-unom nga mga Dinastiya” sulod sa usa ka siglo ug tunga o sa usa lamang ka siglo. Ang ngalang Hyksos gisabot sa pipila nga nagkahulogang “Magbalantay nga mga Hari,” ug sa uban ingong “Mga Magmamando sa Langyawng Kayutaan.” Ang mga pangagpas bahin sa ilang rasa o nasyonalidad mas nagkadaiya, nga gisugyot lakip niini ang mga Indo-Uropanhon gikan sa Caucasus o bisan sa Sentral Asia, mga Hitihanon, Siryanhon-Palestinianhong mga magmamando (mga Canaanhon o Amorihanon), ug Arabianhong mga tribo.

      Gihulagway sa pipila ka arkeologo ang “pagpanakop sa mga Hyksos” sa Ehipto ingong mga panon sa amihanan nga malukpanong nagapangdaog latas sa Palestina ug Ehipto pinaagi sa matulin nga mga karo, samtang ang uban nagtumong niini ingong hinayhinay nga pagpangdaog, nga mao, usa ka inanay nga pagsulod sa mga tigbalhinbalhin o dili-bug-os nga mga tigbalhinbalhin kinsa hinayhinayng nagkontrolar sa nasod sa matag dapit niini sulod sa usa ka panahon o pinaagi sa usa ka kalit nga kudeta nga naghimo sa ilang kaugalingon nga pangulo sa naglungtad nga kagamhanan. Diha sa basahon nga The World of the Past (Bahin V, 1963, p. 444) si arkeologo Jacquetta Hawkes nagpahayag: “Wala na hunahunaa nga ang Hyksos nga mga magmamando . . . naghawas sa pagsulong sa usa ka nagapangdaog nga panon sa mga taga-Asia. Ang ngalan daw nagkahulogang Mga Magmamando sa Kabukiran, ug sila maoy mga naglatagaw nga mga grupo sa mga Semihanon kinsa dugay nang miabot sa Ehipto aron sa pagnegosyo ug sa uban pang makigdaiton nga mga katuyoan.” Bisan tuod mao kini ang hunahuna sa kadaghanan karong adlawa, malisod gihapon ipatin-aw kon sa unsang paagi ang “naglatagaw nga mga grupo” nakagahom sa yuta sa Ehipto, ilabina nga ang “Ikanapulog-duha nga Dinastiya,” una pa niini nga yugto, giisip nga maoy naghatod sa nasod sa kinatayuktokan nga gahom niini.

      Sumala sa giingon sa The Encyclopedia Americana (1956, Tomo 14, p. 595): “Ang bugtong detalyadong asoy bahin kanila [ang mga Hyksos], taliwala sa karaang magsusulat, mao ang dili-kasaligang asoy sa usa ka nawalang sinulat ni Manetho, nga gihisgotan ni Josephus diha sa iyang tubag kang Apion.” Ang mga pamulong nga giingon ni Josephus nga iya ni Manetho mao ang tinubdan sa ngalang Hyksos. Makaiikag, si Josephus, nga nangangkon nga nagkutlo kang Manetho pulong por pulong, naghisgot sa asoy ni Manetho nga direktang naglangkit sa mga Hyksos ngadto sa mga Israelinhon. Si Josephus, daw midawat niini nga paglangkit apan hugot nga miergo batok sa daghang detalye bahin sa asoy. Daw iyang gipalabi ang hubad sa Hyksos ingong “binihag nga mga magbalantay sa kahayopan” inay nga “mga haring-magbalantay.” Si Manetho, matod ni Josephus, naghisgot sa mga Hyksos ingong nagsakop sa Ehipto nga wala makiggubat, naggun-ob sa mga siyudad ug sa “mga templo sa mga diyos,” ug nagpamatay ug nanglaglag. Sila gihulagway nga nagpuyo sa rehiyon sa Delta. Sa kataposan, giingon nga ang mga Ehiptohanon nakabangon, nakig-away sa usa ka dugay ug mangilngig nga gubat nga may 480,000 ka lalaki, naglikos sa mga Hyksos sa ilang pangunang siyudad sa Avaris ug dayon sa talagsaong paagi, nagkasabot nga sila tugotan nga mobiya sa nasod nga dili unsaon dala ang ilang mga banay ug mga kabtangan, nga tungod niana sila nangadto sa Judea ug nagtukod sa Jerusalem.​—Against Apion, I, 73-105 (14-16); 223-232 (25, 26).

      Diha sa mga sinulat nga gisulat sa samang panahon, ang mga ngalan niini nga mga magmamando giunhan sa mga titulo sama sa “Maayong Diyos,” “Anak nga Lalaki ni Reʽ,” o Hik-khoswet, “Magmamando sa Langyawng Kayutaan.” Ang terminong “Hyksos” dayag nga naggikan niining ulahing titulo. Ang Ehiptohanong mga dokumento human gilayon sa ilang pagmando nagtawag kanila nga mga taga-Asia. Bahin niining yugtoa sa Ehiptohanong kasaysayan, si C. E. DeVries miingon: “Sa pagsulay sa paglangkit sa sekular nga kasaysayan uban sa biblikanhong impormasyon, gipakasama sa pipila ka eskolar ang pagpalagpot sa mga Hyksos gikan sa Ehipto ngadto sa Pagpanggula sa mga Israelinhon, apan ang kronolohiya wala magpaluyo niini nga ideya, ug ang uban pang mga hinungdan naghimo niini nga pangagpas nga dili makataronganon. . . . Ang gigikanan sa mga Hyksos dili tino; sila naggikan sa usa ka dapit sa Asia ug sa dakong bahin nagbatog Semitikanhong mga ngalan.”​—The International Standard Bible Encyclopedia, giedit ni G. Bromiley, 1982, Tomo 2, p. 787.

      Sanglit ang pagtuboy kang Jose diha sa gahom ug ang mga kaayohan nga gihatag niini sa Israel maoy tungod sa tabang sa Diyos, dili na kinahanglan nga mangita pag laing rason pinaagi sa mahigalaong “Mga Magbalantay nga Hari.” (Gen 45:7-9) Apan posible nga ang asoy ni Manetho, ang pasukaranan sa ideya bahin sa mga “Hyksos,” nagrepresentar lamang sa tinuis nga tradisyon, usa nga naugmad sa mas sayong mga paningkamot sa mga Ehiptohanon aron sa paglilong kon unsa ang nahitabo diha sa ilang yuta panahon sa pag-estar sa mga Israelinhon sa Ehipto. Ang dako kaayong epekto diha sa nasod tungod sa paghupot ni Jose sa katungdanan ingong hawas nga magmamando (Gen 41:39-46; 45:26); ang dakong kausaban nga gikahatag sa iyang administrasyon, nga miresulta sa pagbaligya sa mga Ehiptohanon sa ilang yuta ug bisan gani sa ilang kaugalingon ngadto kang Paraon (Gen 47:13-20); ang 20-porsiyento nga buhis gikan sa ilang abot nga ilang gibayad human niana (Gen 47:21-26); ang 215 ka tuig nga pagpuyo sa mga Israelinhon didto sa Gosen, nga sa ngadtongadto sila milabaw pa kay sa mga lumad nga katawhan diha sa gidaghanon ug sa kusog, sumala sa gipahayag ni Paraon (Ex 1:7-10, 12, 20); ang Napulo ka Hampak ug ang kadaot nga ilang nahiagoman dili lamang sa ekonomiya sa Ehipto kondili ilabina gayod sa ilang relihiyosong mga tinuohan ug sa kadungganan sa ilang mga saserdote (Ex 10:7; 11:1-3; 12:​12, 13); ang Pagpanggula sa Israel human mamatay ang tanang panganay sa Ehipto ug dayon ang kalaglagan sa hamiling Ehiptohanong kasundalohan didto sa Pulang Dagat (Ex 12:2-38; 14:1-28)​—kining tanan nagkinahanglan gayod ug minamaomao nga pagpatin-aw sa Ehiptohanong mga opisyal.

      Angayng hinumdoman nga ang pagrekord sa kasaysayan sa Ehipto, maingon man sa daghang kayutaan sa Tungang Sidlakan, nalangkit gayod sa mga saserdote, nga ilalom sa ilang pagtudlo nabansay ang mga eskriba. Posible gayod nga ang pipila ka pahayag sa tigpropaganda inimbento aron ipatin-aw ang kapakyasan sa mga diyos sa Ehipto sa pagpugong sa katalagman nga gipahinabo ni Jehova nga Diyos batok sa Ehipto ug sa katawhan niini. Ang kasaysayan, bisan ang dili pa dugayng kasaysayan, nagtala ug daghang panghitabo diin gituis pag-ayo sa maong mga propaganda ang mga kamatuoran mao nga ang mga gilupigan gihulagway ingong mao ang mga manlulupig, ug ang inosenteng mga biktima gihulagway ingong mao ang peligroso ug mabangis nga mga manghahasi. Ang asoy ni Manetho (kapin sa usa ka libo ka tuig human sa Pagpanggula), kon natipigan ni Josephus nga may pagkatukma, lagmit nag-asoy sa tinuis nga tradisyon nga gipasa sa misunod nga mga kaliwatan sa mga Ehiptohanon aron ipatin-aw ang paninugdang mga panghitabo sa tinuod nga asoy sa Bibliya mahitungod sa Israel didto sa Ehipto.​—Tan-awa ang PAGPANGGULA (Ang Pagkatinuod sa Asoy sa Pagpanggula).

      Pagkaulipon sa Israel. Sanglit wala nganli sa Bibliya ang Paraon nga nagsugod sa paglupig sa mga Israelinhon (Ex 1:8-22) ni ang Paraon nga giatubang ni Moises ug Aaron ug sa iyang paghari nahitabo ang Pagpanggula (Ex 2:23; 5:1), ug sanglit kining mga hitaboa tinuyong wala ilakip sa Ehiptohanong mga rekord o kaha gihanaw na, imposible nga ibutang kini nga mga panghitabo sa bisan unsang espesipikong dinastiya ni sa paghari sa bisan unsang partikular nga Paraon sa sekular nga kasaysayan. Si Ramses (Rameses) II (sa “Ikanapulog-siyam nga Dinastiya”) sagad nga gituohan ingong mao ang malupigong Paraon tungod sa paghisgot sa pagtukod sa mga siyudad sa Pitom ug Raamses sa Israelinhong mga mamumuo. (Ex 1:11) Gituohan nga kini nga mga siyudad natukod panahon sa paghari ni Ramses II. Sa Archaeology and the Old Testament (p. 149) si Merrill Unger mikomento: “Tungod sa iladong batasan ni Raamses II sa pagpangagaw ug kalamposan nga gihimo sa iyang mga gisundan, kini nga mga dapit lagmit gitukod lamang pag-usab o gipadako lamang niya.” Sa pagkatinuod ang ngalang “Rameses” daw nagtumong sa tibuok nga distrito nga naglungtad na sa panahon ni Jose.​—Gen 47:11.

      Tungod sa pagluwas nga gihimo sa Diyos pinaagi kang Moises, ang nasod sa Israel napahigawas gikan sa “balay sa mga ulipon” ug sa “hudno nga puthaw,” ingon sa padayong pagtawag sa Ehipto sa mga magsusulat sa Bibliya. (Ex 13:3; Deu 4:20; Jer 11:4; Miq 6:4)