Militarismo. Sa panguna ang Asirya maoy usa ka militaryong gahom, ug ang nahibiling makasaysayanhong larawan bahin sa mga kadaogan niini maoy puno sa kabangis ug kahakog. (MGA HULAGWAY, Tomo 1, p. 958) Usa sa ilang manggugubat nga mga monarko nga si Ashurnasirpal naghubit sa iyang pagsilot sa ubay-ubayng masuklanong mga siyudad niining paagiha:

“Nagpatindog akog usa ka haligi sa atubangan sa iyang ganghaan sa siyudad, ug akong gipanitan ang tanang pangulong mga lalaki nga mialsa, ug akong giputos ang haligi pinaagi sa ilang mga panit; ang uban akong gitanggong sulod sa haligi, ang uban akong gilansang sa mga estaka diha sa haligi, . . . ug akong gipangputlan ug mga kasway ang mga opisyal, ang mga harianong opisyal nga mirebelde. . . . Daghang binihag taliwala kanila akong gipangsunog sa kalayo, ug daghan ang akong gipangdala ingong buhing mga binihag. Ang uban akong gipangputlan sa ilang mga kamot ug sa ilang mga tudlo, ug ang uban akong gipangputlan sa ilang mga ilong, sa ilang mga dalunggan, ug sa ilang mga tudlo(?), daghan ang akong gipanglugitan sa ilang mga mata. Naghimo akog usa ka haligi sa mga buhi, ug laing haligi sa mga ulo, ug gihigot ko ang ilang mga ulo sa mga poste (mga punoan sa kahoy) palibot sa tibuok siyudad. Gipangsunog ko sa kalayo ang ilang batan-ong mga lalaki ug mga babaye . . . Kawhaan ka lalaki gidakop ko nga buhi ug gilubong ko sila sulod sa paril sa iyang palasyo. . . . Ang uban kanila [ilang manggugubat] gipatay ko pinaagi sa kauhaw sa desyerto sa Euprates.”​—Ancient Records of Assyria and Babylonia, ni D. D. Luckenbill, 1926, Tomo I, pp. 145, 147, 153, 162.

Ang mga linilok subsob nagpakita sa ilang mga binihag nga giguyod pinaagi sa mga pisi nga gihigot diha sa mga kaw-it nga gitusok sa ilong o sa mga ngabil, o ang ilang mga mata gilugit sa tumoy sa bangkaw. Busa, ang sadistikong pagpaantos maoy kanunayng bahin sa Asiryanhong pagpakiggubat, nga mahitungod niini sila walay kokaulaw nga nanghambog ug mainampingong nagrekord. Ang pagkasayod sa ilang kabangis dayag nga nakapabentaha kanila sa militaryong paagi, nakapalisang sa mga kasingkasing niadtong ilang atakehon ug kanunayng nakapukan niadtong mga mosupak. Ang kaulohan sa Asirya, ang Nineve, haom nga gihubit ni manalagnang Nahum ingong usa ka “puloy-anan sa mga leyon” ug “ang siyudad nga nagaula ug dugo.”​—Nah 2:​11, 12; 3:1.

Unsang matanga sa relihiyon ang gisunod sa mga Asiryanhon?

Ang relihiyon sa Asirya sa dakong bahin napanunod gikan sa Babilonya, ug bisan pag ang ilang nasodnong diyos nga si Asur giisip ingong supremo sa mga Asiryanhon, ang Babilonya giisip gihapon nila ingong ang pangunang sentro sa relihiyon. Ang Asiryanhong hari nag-alagad ingong hataas nga saserdote ni Asur. Ang usa ka timbre, nga nakaplagan ni A. H. Layard diha sa mga kagun-oban sa usa ka Asiryanhong palasyo ug karon gipreserbar diha sa British Museum, naghulagway sa diyos nga si Asur nga may tulo ka ulo. Ang pagtuo sa triad nga mga diyos maingon man sa pentad, o lima ka diyos, maoy prominente sa Asiryanhong pagsimba. Ang pangunang triad gilangkoban ni Anu, nga naghawas sa langit; ni Bel, nga naghawas sa rehiyon nga gipuy-an sa tawo, mga hayop, ug mga langgam; ug ni Ea, nga naghawas sa katubigan sa ibabaw sa yuta ug sa ilalom sa yuta. Ang ikaduhang triad gilangkoban ni Sin, ang diyos-bulan; ni Shamash, ang diyos-adlaw; ug ni Ramman, ang diyos sa bagyo, bisan tuod nga ang iyang dapit kanunayng hulipan ni Ishtar, ang rayna sa mga bituon. (Itandi ang 2Ha 23:​5, 11.) Dayon misunod ang lima ka diyos nga naghawas sa lima ka planeta. Nagkomento bahin sa mga diyos nga naglangkob sa mga grupo sa trinidad, ang Unger’s Bible Dictionary (1965, p. 102) nagpahayag: “Usahay kini nga mga diyos diha sa mga prase gisangpit sa makadaghang higayon nga sa baylo daw nagtuboy sa matag usa ngadto sa usa ka posisyon nga hataas kay sa uban.” Apan, lakip sa ilang giilang mga diyos mao ang dili-maihap nga uban pang gagmayng mga bathala, nga daghan niini ang gihimong mga patron sa mga lungsod. Si Nisrok gihisgotan nga gisimba ni Senakerib sa panahon nga siya gipatay.​—Isa 37:​37, 38.

Ang relihiyon nga gisunod maylabot niini nga mga diyos maoy mananapon, nga mao, ang mga Asiryanhon mituo nga ang tanang butang ug kinaiyanhong panghitabo gipalihok pinaagi sa usa ka espiritu. Daw lahi kini sa ubang pagsimba sa kinaiyahan nga kaylap diha sa naglibot nga kanasoran sanglit ang gubat giisip nga maoy pagpakita sa pagkamaunongon sa relihiyon sa nasod. (HULAGWAY, Tomo 1, p. 956) Busa, si Tiglat-pileser I miingon bahin sa iyang pagpakiggubat: “Ang akong Ginoong si ASHUR nag-awhag kanako.” Diha sa mga talaan sa iyang kalihokan, si Ashurbanipal nag-ingon: “Tungod sa sugo ni ASSUR, SIN, ug SHAMAS, ang dagkong mga diyos nga akong mga ginoo nga nagpanalipod kanako, ngadto sa Minni ako misulod ug mimartsa nga madaogon.” (Records of the Past: Assyrian and Egyptian Monuments, London, 1875, Tomo V, p. 18; 1877, Tomo IX, p. 43) Si Sargon kanunayng mosangpit kang Ishtar alang sa tabang sa dili pa moadto sa pagpakiggubat. Ang kasundalohan momartsa sa luyo sa mga estandarte sa mga diyos, nga lagmit mga simbolo nga kahoy o metal nga ibutang sa tumoy sa mga tukon. Gihatagag dakong pagtagad ang mga tilimad-on, nga gisuta pinaagi sa pagsusi sa mga atay sa gihalad nga mga hayop, pinaagi sa paglupad sa mga langgam, o pinaagi sa posisyon sa mga planeta. Ang basahon nga Ancient Cities, ni W. B. Wright (1886, p. 25) nag-ingon: “Ang pagpakig-away mao ang gikapulikian sa nasod, ug ang mga saserdote mao ang walay-hunong nga mga tigsiba sa gubat. Sa kinadak-ang bahin sila gisuportahan pinaagi sa mga inagaw sa kadaogan, nga niini ang usa ka tinong porsiyento kanunayng ihatag kanila sa dili pa makaambit ang uban, kay kini nga rasa sa mga mang-aagaw maoy hilabihan ka relihiyoso.”

Kultura, Literatura, ug mga Balaod. Ang mga Asiryanhon nagtukod ug matahom nga mga palasyo, nga naglukop sa mga paril ug kinulitan nga mga papan nga naghulagway sa realistiko kaayong mga talan-awon sa gubat ug pakigdait. Ang pak-an nga mga torong baka nga may mga ulo sa tawo nga gikulit diha sa usa lamang ka bloke sa anapog nga may gibug-aton nga mga 36 metriko tonelada gidayandayan sa mga ganghaan. Ang ilang mga timbre nga silindro nagpadayag sa makuti nga pagkulit. (Tan-awa ang ARKEOLOHIYA.) Ang ilang paghulma sa metal nagpakita sa ilang dakong kahibalo bahin sa teknolohiya sa metal. Ang ilang mga hari nagtukod ug mga agianan sa tubig ug nagmugnag mga sistema sa irigasyon; sila naghimo ug harianong mga parke sa mga tanom ug mga hayop nga may mga tanom, mga kahoy, ug mga hayop nga naggikan sa daghang kayutaan. Ang ilang mga bilding sa palasyo sagad nagpakitag ebidensiya sa maayong-pagkaplano nga mga sistema sa mga kanal ug maayo kaayo nga sanitasyon.

Ilabinang makapaikag mao ang dagkong mga librarya nga gitukod sa pipila ka Asiryanhong mga monarko, nga adunay tinagpulo ka linibo ka kulonong mga papan, mga prisma, ug mga silindro nga sinulatag cuneiform nga nag-asoy sa dagkong makasaysayanhong mga panghitabo, impormasyon sa relihiyon, ug legal ug komersiyal nga mga butang. Apan, ang pipila ka balaod nga pinetsahan gikan sa usa ka yugto sa Asiryanhong kasaysayan sa makausa pa naglarawan sa kamapig-oton nga sagad kaayong nagpaila sa nasod. Ang pagputol sa usa ka bahin sa lawas gilagda ingong silot sa pipila ka krimen. Pananglitan, ang usa ka ulipong babaye wala tugoting magbutang ug tabon sa iyang ulo sa atubangan sa publiko, ug kon lapason kini nga sugo ang iyang mga dalunggan abison. Ang kawalay legal nga proteksiyon sa mga babayeng minyo makita diha sa usa ka balaod nga nag-ingon: “Gawas sa mga silot nga gikulit diha sa papan maylabot sa usa ka babayeng minyo, ang usa ka lalaki mahimong magbunal sa iyang asawa, maglabnot sa iyang buhok, magpikas ug magsamad sa iyang dalunggan. Walay (nalangkit nga) paglapas sa balaod bahin niini.”​—Everyday Life in Babylonia and Assyria, ni H. W. F. Saggs, 1965, p. 152.

Si Ashurnasirpal II ug Salmaneser III. Hapit nang mosulong ang Asirya sa Israel panahon sa pagmando ni Ashurnasirpal II, kinsa nabantog tungod sa iyang sinalbahis nga mga pagpakiggubat ug kabangis, nga nahisgotan na. Ang mga inskripsiyon nagpakita kaniya nga mitabok sa Euprates ug nagparot sa amihanang Sirya ug mapugsanong nangayog tributo gikan sa mga siyudad sa Fenicia. Ang iyang manununod nga si Salmaneser III mao ang unang hari nga nagrekord ug direktang pakigkontak sa amihanang gingharian sa Israel. Ang Asiryanhong mga rekord nagpakita kang Salmaneser nga miatake sa Karkar sa Suba sa Orontes diin siya nakig-away sa magkaabin nga mga hari, sumala sa iyang gipangangkon. Dili matino kon kinsa ang midaog niini nga gubat. Ang Itom nga Obelisko ni Salmaneser didto sa Nimrud nagtala kang Jehu (mga 904-877 W.K.P.) nga nagbayad kaniya ug tributo ug may linilok nga lagmit naghulagway sa emisaryo o hawas ni Jehu nga naghatod sa tributo ngadto sa Asiryanhong monarko.​—Tan-awa ang SALMANESER Num. 1.

Si Adad-nirari III ug ang iyang mga manununod. Human kang Shamshi-Adad V, ang manununod ni Salmaneser III, si Adad-nirari III milingkod sa trono sa Asirya. Ang mga inskripsiyon nagtaho sa iyang pag-atake sa Damasco ug pagdawat ug tributo gikan kang Jehoas sa Samaria. Tingali panahon sa mga tungatunga sa ikasiyam nga siglo W.K.P. (mga 844), ang manalagnang si Jonas gipadala sa usa ka misyon ngadto sa Nineve nga kaulohan sa Asirya, ug ingong resulta sa iyang pasidaan sa umalabot nga kalaglagan, ang tibuok siyudad, lakip ang hari niini, misanong uban ang paghinulsol. (Jon 3:2-6) Lagmit nga ang Asiryanhong hari nianang panahona mao si Adad-nirari III, apan dili kini tino.

Gitala sa kasaysayan nga ang mga hari nga misunod kang Adad-nirari III lakip kang Salmaneser IV, Ashur-dan III, ug Ashur-nirari V, tanan maoy mga anak nga lalaki ni Adad-nirari III. Niini nga yugto dili na kaayo agresibo ang mga Asiryanhon sa pagpanakop.

Tiglat-pileser III. Ang unang hari nga Asiryanhon nga gihinganlan sa Bibliya mao si Tiglat-pileser III (2Ha 15:29; 16:​7, 10), nga gitawag usab ug “Pul” sa 2 Hari 15:19. Sa 1 Cronicas 5:26 kining duha ka ngalan gigamit, ug kini nakaaghat sa uban kaniadto sa pag-isip kanila ingong magkalahi nga mga hari. Apan, ang Babylonian and Assyrian King Lists naghatag sa duha ka ngalan sa parehong indibiduwal. Gituohan sa pipila nga kini nga hari nailhan sa orihinal ingong Pul ug iyang gigamit ang ngalang Tiglat-pileser sa dihang siya milingkod sa trono sa Asirya.​—Tan-awa ang PUL Num. 1.

Sargon II. Ang mga talaan ni Sargon naghisgot sa pagdestiyero sa 27,290 ka Israelinhon ngadto sa mga dapit sa Ibabaw nga Euprates ug Media. Gihubit usab ang iyang pagpakiggubat sa Filistia diin iyang gidaog ang Gat, Asdod, ug Asdudimmu.

Kini nga mga panghitabo, gawas sa paglaglag sa Asiryanhong kasundalohan, gitala usab diha sa prisma ni Senakerib ug sa prisma ni Esar-hadon.​—MGA HULAGWAY, Tomo 1, p. 957.

Bisan pa niana, si Menasi (Manases) sa Juda gihisgotan diha sa mga inskripsiyon ingong usa niadtong nagbayad ug tributo kang Esar-hadon.

Ang pagkapukan sa imperyo. Ang Babilonyanhong Cronica nga B.M. (British Museum) 21901 nag-asoy sa pagkapukan sa Nineve, ang kaulohan sa Asirya, human sa paglikos nga gihimo sa magkaabin nga kasundalohan ni Nabopolasar, ang hari sa Babilonya, ug ni Cyaxares nga Medianhon panahon sa ika-14 nga tuig ni Nabopolasar (632 W.K.P.): “Ang siyudad [ilang gihimo nga] mga bungtod sa ginun-ob ug mga tap[ok (sa linumpag)].” (Ancient Near Eastern Texts, giedit ni J. B. Pritchard, 1974, p. 305; ilaha ang mga braket ug parentesis.) Busa ang mabangis nga Asiryanhong Imperyo midangat sa iyang makauulaw nga kataposan.​—Isa 10:​12, 24-26; 23:13; 30:30-33; 31:​8, 9; Nah 3:1-19; Sof 2:13.

Sumala sa samang cronica, sa ika-14 nga tuig ni Nabopolasar (632 W.K.P.), si Ashur-uballit II misulay sa pagpadayon sa Asiryanhong pagmando gikan sa Haran ingong iyang kaulohang siyudad. Kini nga cronica nag-ingon, ilalom sa ika-17 nga tuig ni Nabopolasar (629 W.K.P.): “Sa bulan sa Duʼuzu, si Ashur-uballit, hari sa Asirya, (ug) usa ka dakong panon sa [kasundalohan sa] E[hi]pto [nga mitabang kaniya] mitabok sa suba (sa Euprates) ug [mipadayon sa pagmartsa] aron sa pagsakop sa Harran.” (Ancient Near Eastern Texts, p. 305; ilaha ang mga braket ug parentesis.) Sa pagkatinuod, si Ashur-uballit misulay sa pagsakop niini pag-usab human siya aboga.