Babilonyanhong Kronolohiya. Ang Babilonya gihisgotan sa Bibliya ilabina sukad sa panahon ni Nabucodonosor II. Ang paghari sa amahan ni Nabucodonosor nga si Nabopolasar maoy pagsugod sa gitawag nga Neo-Babilonyanhong Imperyo; kini natapos sa mga paghari ni Nabonido ug sa iyang anak nga si Belsazar ug sa pagkapukan sa Babilonya pinaagi ni Ciro nga Persianhon. Kini nga yugto gikaikagan pag-ayo sa mga eskolar sa Bibliya sanglit kini naglangkob sa panahon nga gilaglag sa Babilonya ang Jerusalem ug sa dakong bahin sa 70-ka-tuig nga yugto sa Hudiyohanong pagkadestiyero.

Ang Jeremias 52:28 nag-ingon nga sa ikapitong tuig ni Nabucodonosor gidala ngadto sa Babilonya ang unang grupo sa mga destiyerong Hudiyo. Nahiuyon niini, ang inskripsiyon nga cuneiform sa Babilonyanhong Cronica (Museyo sa Britanya 21946) nag-ingon: “Ang ikapitong tuig: Sa bulan sa Kislev ang hari sa Akad nagtigom sa iyang kasundalohan ug misulong sa Hattu. Siya nagkampo batok sa siyudad sa Juda ug sa ikaduhang adlaw sa bulan sa Adar iyang nailog ang siyudad (ug) nadakpan ang hari (niini) [si Jehoiakin]. Usa ka hari nga iyang pinili [si Zedekias] ang iyang gitudlo diha sa siyudad (ug) gikuha niya ang daghang tributo ug gidala kini ngadto sa Babilonya.” (Assyrian and Babylonian Chronicles, ni A. K. Grayson, 1975, p. 102; itandi ang 2Ha 24:​1-17; 2Cr 36:​5-10.) (HULAGWAY, Tomo 2, p. 326) Sulod sa kataposang 32 ka tuig nga paghari ni Nabucodonosor, walay makasaysayanhong mga rekord nga sunodsunod ug detalyado gawas sa tipik nga inskripsiyon labot sa pagsulong batok sa Ehipto sa ika-37 nga tuig ni Nabucodonosor.

Labot kang Awil-Marduk (Evil-merodak, 2Ha 25:​27, 28), may nakaplagan nga mga papan nga pinetsahan hangtod sa iyang ikaduhang tuig sa pagmando. Labot kang Neriglissar, nga giisip nga maoy manununod ni Awil-Marduk, may nadiskobrehang mga papan bahin sa kontrata nga pinetsahan sa iyang ikaupat nga tuig.

Ang usa ka Babilonyanhong papan nga kulonon makatabang sa pagkonektar sa Babilonyanhong kronolohiya uban sa Biblikanhong kronolohiya. Kini nga papan naundan sa mosunod nga astronomikanhong impormasyon sa ikapitong tuig ni Cambyses II nga anak nga lalaki ni Ciro II: “Sa Tuig 7, sa Tamuz, sa gabii sa ika-14, sa dobleng 1²⁄3 ka oras [tulo ka oras ug bayente minutos] sa kagabhion, nahitabo ang eklipse sa bulan; nga makita sa kinatibuk-an; natakpan niini ang amihanang bahin sa katunga sa lingin [sa bulan]. Sa Tebet, sa gabii sa ika-14, sa dobleng duha ug tunga sa oras [lima ka oras] sa gabii una pa magkaadlawon [sa ulahing bahin sa gabii], mieklipse ang bulan; makita ang kinatibuk-an niini; miabot ang eklipse sa habagatan ug sa amihanang bahin.” (Inschriften von Cambyses, König von Babylon, ni J. N. Strassmaier, Leipzig, 1890, Num. 400, mga linya 45-48; Sternkunde und Sterndienst in Babel, ni F. X. Kugler, Münster, 1907, Tomo I, pp. 70, 71) Kining duha ka eklipse sa bulan dayag nga mao ang mga eklipse nga nakita didto sa Babilonya niadtong Hulyo 16, 523 W.K.P., ug niadtong Enero 10, 522 W.K.P. (Canon of Eclipses ni Oppolzer, nga gihubad ni O. Gingerich, 1962, p. 335) Busa, kini nga papan nagpunting sa tingpamulak sa 523 W.K.P. ingong sinugdanan sa ikapitong tuig ni Cambyses II.

Sanglit ang ikapitong tuig ni Cambyses II nagsugod sa tingpamulak sa 523 W.K.P., ang iyang unang tuig sa pagmando maoy 529 W.K.P. ug ang tuig sa paglingkod niya sa trono, ug ang kataposang tuig ni Ciro II ingong hari sa Babilonya, maoy 530 W.K.P. Ang kinaulahiang papan nga pinetsahan sa paghari ni Ciro II maoy sa ika-5 nga bulan, sa ika-23 nga adlaw sa iyang ika-9 nga tuig. (Babylonian Chronology, 626 B.C.–A.D. 75, ni R. Parker ug W. Dubberstein, 1971, p. 14) Sanglit ang ikasiyam nga tuig ni Ciro II ingong hari sa Babilonya maoy 530 W.K.P., ang iyang unang tuig sumala sa maong pagpetsa maoy 538 W.K.P. ug ang tuig sa iyang paglingkod sa trono maoy 539 W.K.P.

Si Berossus. Sa ikatulong siglo W.K.P. si Berossus, usa ka Babilonyanhong saserdote, misulat ug usa ka kasaysayan sa Babilonya diha sa Gregong pinulongan, nga dayag nga pinasukad sa mga rekord nga cuneiform. Labot sa iyang mga sinulat, si Propesor Olmstead miingon: “Ang kinagamyan lamang nga mga tipik, mga kalakbitan, o nabiling mga timailhan, ang nakaabot kanato. Ug ang labing hinungdanon niini nga mga tipik miabot pinaagi sa usa ka tradisyon nga halos walay katumbas. Karong adlawa kinahanglang mokonsulta kita ug usa ka modernong Latin nga hubad sa usa ka Armenianhon nga hubad sa nawalang orihinal nga Grego sa Cronica ni Eusebius, nga sa bahin mihulam gikan kang Alexander Polyhistor nga direktang mihulam gikan kang Berossus, ug sa bahin mihulam gikan kang Abydenus nga lagmit mihulam gikan kang Juba nga mihulam gikan kang Alexander Polyhistor ug busa gikan kang Berossus. Sa pagpasamot sa kalibog, si Eusebius sa pipila ka kahimtang wala moila sa kamatuoran nga si Abydenus maoy usa ka magkokopya lamang ni Polyhistor, ug mikutlo sa mga asoy sa matag bahin niini! Ug dili pa kini ang kinagrabehan. Bisan tuod sa katibuk-an gidawat ang iyang asoy nga gikan kang Polyhistor, mopatim-aw nga si Eusebius migamit sa usa ka dili-maayong manuskrito niana nga awtor.” (Assyrian Historiography, pp. 62, 63) Si Josephus, ang Hudiyong historyador sa unang siglo K.P., miangkon usab nga siya mikutlo gikan kang Berossus. Apan mopatim-aw nga ang kronolohikanhong impormasyon nga gituohang gikan kang Berossus maoy kaduhaduhaan gayod.

Ubang mga hinungdan sa mga kalainan. Ang wala kaayoy pagtagad nga mga estudyante sa karaang kasaysayan sagad nga nagtuon uban ang sayop nga pagsabot nga ang mga papan nga sinulatag cuneiform (sama tingali sa gigamit ni Berossus) gisulat kanunay sa samang panahon o sa wala madugay human sa mga hitabo nga gitala diha niana. Apan, gawas sa daghang cuneiform nga mga dokumento sa negosyo nga nagkadungan gayod, ang makasaysayanhong mga sinulat sa Babilonya ug bisan ang daghang astronomikanhong mga sinulat sagad mohatag ug ebidensiya nga kini gisulat sa mas ulahi pang yugto. Busa, sumala sa Asiryologo nga si D. J. Wiseman, ang usa ka bahin sa gitawag nga Babilonyanhong Cronica, nga nagkobre sa yugto sukad sa pagmando ni Nabu-nasir hangtod sa pagmando ni Shamash-shum-u-kin (usa ka yugto nga gipetsahan sa sekular nga mga historyador ingong gikan sa 747-648 W.K.P.), maoy “usa ka kopya nga gihimo sa ikakawhaag-duha ka tuig ni Dario [ang nota o footnote nag-ingon: nga mao 500/499 W.K. kon si Dario I] nga gikan sa mas karaan ug nadaot nga sinulat.” (Chronicles of Chaldaean Kings, London, 1956, p. 1) Busa, dili lamang kini nga sinulat bulag sa mga hitabo nga gitala diha niana gikan sa 150 ngadto sa 250 ka tuig kondili kini usab maoy usa ka kopya sa mas naunang sayop nga dokumento, nga tingali orihinal, tingali dili. Labot sa mga sinulat sa Neo-Babilonyanhong Cronica, nga nagkobre sa yugto sukad kang Nabopolasar hangtod kang Nabonido, ang samang awtor nag-ingon: “Ang mga sinulat sa Neo-Babilonyanhong Cronica gisulat diha sa usa ka gamayng matang sa sinulatan nga dili tukmang mapetsahan apan mahimong magpasabot nga kini gisulat sa panahon nga halos kadungan sa mga panghitabo sa kataposan sa Achaemenid nga pagmando.” Posible nga kini gisulat sa pagkatapos sa Persianhong Imperyo, nga nahitabo niadtong 331 W.K.P. mga 200 ka tuig human mapukan ang Babilonya. Nakita na nato nga ang maong impormasyon, lakip ang mga tuig, daling mausab ug gani matuis diha sa mga kamot sa paganong mga eskriba sa paglabay sa pipila ka siglo. Tungod niining tanang hinungdan dili gayod maalamon nga moinsistir nga ang tradisyonal nga mga tuig sa mga paghari sa Neo-Babilonyanhong mga hari dawaton ingong tino.

Ang kawalay kadungan nga makasaysayanhong mga rekord ug ang pagkadaling mausab sa mga impormasyon tinong magtugot sa posibilidad nga ang usa o kapin pa sa Neo-Babilonyanhong mga magmamando naghari nga dugay kay sa gipakitang tradisyonal nga mga tuig. Ang kamatuoran nga walay mga papan nga nadiskobrehan nga magkobre sa ulahing katuigan sa maong paghari dili gayod kanunay nga magamit ingong lig-ong argumento batok niini nga posibilidad. Adunay mga kahimtang nga ang pagmando sa mga hari maoy mas dugay ug nga labot kanila walay nakaplagang mga papan nga magpamatuod niana. Pananglitan, labot kang Artajerjes III (Ochus) (kinsa, ang mga historyador nag-ingon nga nagmando sulod sa 21 ka tuig [358 hangtod sa 338 W.K.P.]) ug kang Arses (nga gituohang nagmando sulod sa 2 ka tuig [337 hangtod sa 336 W.K.P.]) walay nakaplagang cuneiform nga ebidensiya sa samang yugto nga motabang sa pagtino sa gidugayon sa ilang mga paghari.

Sa pagkatinuod, ang mga historyador wala mahibalo kon asa ibutang ang pipila ka Babilonyanhong mga hari nga adunay mga rekord. Si Propesor A. W. Ahl (Outline of Persian History, 1922, p. 84) nag-ingon: “Diha sa mga Papan sa Kontrata, nga nakaplagan didto sa Borsippa, makita ang mga ngalan sa Babilonyanhong mga hari nga dili makita sa laing mga papan. Lagmit gayod nga kini gisulat sa kataposang mga adlaw sa paghari ni Dario I, nga miabot hangtod sa unang mga adlaw sa paghari ni Jerjes I, sumala sa pangagpas ni Ungnad.”

Kanon ni Ptolemy. Si Claudius Ptolemy maoy usa ka Gregong astronomo nga nagkinabuhi sa ikaduhang siglo K.P., o kapin sa 600 ka tuig human matapos ang Neo-Babilonyanhon nga yugto. Ang iyang kanon, o talaan sa mga hari, gilangkit sa usa ka basahon sa astronomiya nga iyang gisulat. Ang kadaghanan sa modernong mga historyador midawat sa impormasyon ni Ptolemy bahin sa Neo-Babilonyanhon nga mga hari ug sa gidugayon sa ilang mga paghari.

Dayag nga gipasukad ni Ptolemy ang iyang makasaysayanhong impormasyon sa mga tinubdan nga pinetsahan sukad sa Seleucid nga yugto, nga nagsugod kapin sa 250 ka tuig human mailog ni Ciro ang Babilonya. Busa dili ikahibulong nga ang pagpetsa ni Ptolemy pareho nianang kang Berossus, usa ka Babilonyanhong saserdote sa Seleucid nga yugto.

Mga eklipse sa bulan. Kini gigamit aron pamatud-an ang mga petsa nga gihatag sa partikular nga mga tuig sa Neo-Babilonyanhon nga mga hari pinasukad sa kanon ni Ptolemy ug sa impormasyon sa mga rekord nga cuneiform. Apan bisan pa nga si Ptolemy lagmit nga tukmang mikalkulo o mirekord sa mga petsa sa pipila ka eklipse sa nangagi (usa ka modernong astronomo nakakaplag nga tres-kinto sa pagpetsa ni Ptolemy maoy husto), kini wala magpamatuod nga husto ang iyang paghatag sa makasaysayanhong impormasyon, sa ato pa, nga ang iyang paglangkit sa mga eklipse uban sa mga pagmando sa pipila ka hari kanunayng gipasukad sa tinuod nga makasaysayanhong kamatuoran.

Apan, dili tanang sinulat nga gigamit sa mga historyador sa pagpetsa sa mga hitabo ug mga yugto sa karaang kasaysayan gipasukad sa mga eklipse. May nakaplagang astronomikanhong mga talaadlawan nga naghatag sa posisyon (maylabot sa pipila ka bituon o mga konstelasyon) sa bulan sa una ug kataposang pagsubang niini diha sa espesipikong adlaw didto sa Babilonya (pananglitan, “ang bulan maoy usa ka maniko gikan sa atubangan sa pangulahian nga tiil sa leyon”), duyog sa mga posisyon sa pipila ka planeta niining samang mga panahon. Ang modernong mga kronologo nag-ingon nga ang maong kombinasyon sa astronomikanhong mga posisyon dili masubli pag-usab sulod sa kaliboan ka tuig. Kining astronomikanhong mga talaadlawan naundan sa mga reperensiya sa mga paghari sa pipila ka hari ug mopatim-aw nga motakdo sa mga pagpetsa nga gihatag diha sa kanon ni Ptolemy. Bisan tuod sa pipila kini maoy pamatuod nga lagmit dili na malalis, adunay mga butang nga magpamenos sa kalig-on niini.

Ang una, lagmit nga adunay mga sayop sa mga obserbasyon nga gihimo didto sa Babilonya. Ang Babilonyanhong mga astronomo nagpakitag dakong pagtagad sa mga hitabo sa langit nga nahitabo duol sa kapunawpunawan, sa gisubangan o sa gisalopan sa bulan o sa adlaw. Apan, ang kapunawpunawan kon lantawon gikan sa Babilonya kanunay nga mangitngitan tungod sa mga bagyo sa balas. Nagkomento labot niini, si Propesor O. Neugebauer nag-ingon nga si Ptolemy mimulo bahin “sa kakulang ug kasaligang mga obserbasyon sa mga planeta [gikan sa karaang Babilonya]. Siya [Ptolemy] miingon nga ang karaang mga obserbasyon gihimo nga may diyutayng katakos, tungod kay sila nagtagad sa mga pagtungha o sa mga pagkawala ug sa nagaurong nga mga ilhanan, mga hitabo nga sa kinaiyahan niini lisod kaayo ang pag-obserbar.”​—The Exact Sciences in Antiquity, 1957, p. 98.

Ikaduha, sa pagkatinuod ang kinabag-an sa astronomikanhong mga talaadlawan nga nadiskobrehan gisulat, dili sa panahon sa Neo-Babilonyanhon o Persianhon nga mga imperyo, kondili sa Seleucid nga yugto (312-65 W.K.P.), bisan tuod nga kini naundan sa mga impormasyon nga naghisgot sa naunang mga yugto. Ang mga historyador nagtuo nga kini maoy mga kopya sa naunang mga dokumento. Sa pagkatinuod walay kadungan nga astronomikanhong mga sinulat nga niana maestablisar ang bug-os nga kronolohiya sa Neo-Babilonyanhon ug Persianhon nga mga yugto (sa hinapos sa ikapito hangtod sa hinapos sa ikaupat nga siglo).

Sa kataposan, sama sa kaso ni Ptolemy, bisan tuod ang astronomikanhong impormasyon (ingon sa nahubad ug nasabtan karon) sa mga sinulat nga nadiskobrehan sa paninugdan maoy tukma, kini wala magpamatuod nga ang makasaysayanhong impormasyon nga nag-uban niini maoy tukma. Maingon nga gigamit lamang ni Ptolemy ang pagmando sa karaang mga hari (ingon sa iyang pagsabot kanila) ingong gambalay nga diha niana ipahimutang ang iyang astronomikanhong impormasyon, mao man usab ang mga magsusulat (o mga magkokopya) sa astronomikanhong mga sinulat sa Seleucid nga yugto nagsal-ot lamang diha sa ilang astronomikanhong mga sinulat sa kon unsay gidawat niadtong panahona, o sa “popular” nga kronolohiya sa maong panahon. Ang maong gidawat, o popular nga kronolohiya lagmit adunay mga sayop sa hinungdanong mga bahin sumala sa nahisgotan na niini nga artikulo. Sa pag-ilustrar, ang usa ka karaang astronomo (o usa ka magsusulat) lagmit moingon nga ang usa ka hitabo sa langit nahitabo sa tuig nga, sumala sa atong kalendaryo, mao ang 465 W.K.P., ug ang iyang sinulat tingali husto kon ang tukmang pag-ihap himoon aron sa pagtino niini. Apan mahimo usab niyang isulti nga ang tuig diin nahitabo ang maong hitabo sa langit (465 W.K.P.) mao ang ika-21 nga tuig ni Haring Jerjes ug mahimong bug-os nga sayop. Sa yanong pagkasulti, ang pagkatukma sa astronomiya dili magpamatuod sa pagkatukma sa kasaysayan.