BIKA

Usa ka tipak o buak nga piraso sa kulon; usa ka tipak sa gamit nga kulonon. Ang Hebreohanong pulong nga cheʹres, bisan usahay gigamit alang sa usa ka dili-buak nga sudlanan nga kulonon o tibod nga kulonon (Num 5:17; Jer 19:1), lagmit maoy kaamgid sa Arabikong pulong nga nagkahulogang “pagkagis” o “pagkiskis” ug busa mahimong magtumong sa usa ka butang nga gaspangon, sama sa usa ka bika. Sa dihang gihampak ni Satanas si Job pinaagi sa “grabeng mga hubag” gikan sa iyang alimpulo ngadto sa lapalapa sa iyang tiil, si Job “mikuha ug usa ka bika nga iyang ikakagis sa iyang kaugalingon.” (Job 2:​7, 8) Ug mahitungod sa Leviatan kini ang giingon: “Ingon sa talinis nga mga bika ang iyang ilalom nga mga bahin.”​—Job 41:​1, 30.

Ang Gregong pulong nga oʹstra·kon (nga makita sa Job 2:8 diha sa LXX) gigamit sa mga Grego alang sa mga bika nga diha niana ilang gitala ang mga botos.

Arkeolohikanhong mga Kaplag. Ang mga bika, o mga tipaktipak sa kulon, mao ang kinadaghanan nga nakaplagan sa mga arkeologo sa panahon sa mga pagpangubkob sa karaang mga dapit. Sa nangagi, ang usa ka tipak sa kulon mahimong gamiton sa pagkahig sa mga abo o ingong kabo. (Isa 30:14) Apan ilabinang gigamit ang mga bika ingong mga sulatanan nga baratohon didto sa Ehipto, Mesopotamia, ug sa ubang mga dapit sa karaang Tungang Sidlakan. Pananglitan, ang mga tipak sa mga gamit nga kulonon gigamit alang sa nabantog nga Mga Sulat sa Lakis, nga niini makita sa daghang higayon ang ngalan sa Diyos nga Jehova diha sa pormang Tetragrammaton (YHWH). Sa Ehipto, ang mga arkeologo nakakaplag ug daghang piraso sa anapog ug sa mga tipak sa mga gamit nga kulonon nga diha niana makita ang mga drowing ug mga inskripsiyon nga gisulat pinaagig tinta (nga ang kadaghanan maoy diha sa pinakatay nga sinulat nga hieroglyphic), diin daghan niini ang giingon nga sukad pa sa mga ika-16 hangtod sa ika-11 nga siglo W.K.P. ug busa ang pipila lagmit sukad pa sa mga adlaw ni Moises ug sa pagkaulipon sa Israel didto sa Ehipto. Ang pipila niining mga tipak nga may mga sulat naundan sa mga sugilanon, balak, himno, ug sa susama, nga ang pipila lagmit gisulat ingong mga leksiyon sa tunghaan. Ang mga tipak sa mga gamit nga kulonon mopatim-aw nga kasagarang gigamit ingong sulatanan sa mga tawo, sama nga ang gagmayng papel ug ubang mga piraso sa papel gigamit usab karong adlawa aron sa pagrekord sa mga kuwentada, mga halin, mga kontrata sa kaminyoon, mga asunto, ug daghan pang ubang mga butang.

Kapin sa 60 ka bika nga gisulatan pinaagig tinta ginamit ang mga letrang Paleo-Hebreohanon ang nadiskobrehan sa mga kagun-oban sa palasyo sa hari didto sa Samaria. Mopatim-aw nga kini maoy mga rekord sa mga abot sa parasan, nga ang kadaghanan maoy sukad pa sa panahon ni Jeroboam II. Kini adunay mga ngalan sa mga dapit ug mga tawo, diin ang ubang ngalan sa mga tawo gikombinar uban sa mga ngalang Baal, El, ug Jehova.

Ang Gregong mga bika nga nakaplagan sa Ehipto naglakip sa nagkalainlaing matang sa mga dokumento apan ang kadaghanan maoy mga resibo sa buhis. Kini naghatag ug tin-awng pagsabot bahin sa Gregong pinulongan nga gigamit sa komong katawhan nianang yutaa sulod sa Ptolemaiko, Romanhon, ug Byzantinong kapanahonan, ug busa kini mapuslanon sa mga pagtuon sa Koine nga gigamit sa mga magsusulat sa Kristohanon Gregong Kasulatan. Ang kawhaan ka Gregong mga bika nga nakaplagan sa Ibabawng Ehipto adunay sinulat nga mga bahin nga naggikan sa upat ka Ebanghelyo, ug kini lagmit maoy sukad pa sa ikapitong siglo K.P.

Gigamit Diha sa mga Sambingay. Ang mga bika gigamit usab nga mahulagwayon diha sa Kasulatan. Si David, nga naguol ug gilibotan sa mga kaaway, miingon diha sa usa ka salmo nga nagtagna bahin sa mga pag-antos sa Mesiyas: “Ang akong kusog nauga sama sa bika.” (Sal 22:11-15) Samtang ang mga gamit nga gama sa kulonon pagbahon, kini mahimong uga kaayo, ug tungod niini kini daling mabuak.

Ang mga paagi sa pagpasinaw dayag nga komon sa adlaw ni Haring Solomon, kay ang Proverbio 26:23 nag-ingon: “Ingon sa pasinawng plata nga gihaklap sa bika mao ang mainitong mga ngabil uban sa daotang kasingkasing.” Sama sa “pasinawng plata” nga magatago sa gamit nga kulonon nga gihaklapan niini, ang “mainitong mga ngabil” makatago sa “daotang kasingkasing” kon ang panaghigalaay maoy pagpakaaron-ingnon lamang.

Si Oholiba (Jerusalem) gipasidan-an ni Jehova nga siya mapuno sa kahubog ug kagul-anan, nga magainom sa kopa nga giimnan sa iyang igsoong babaye nga si Ohola (Samaria). Ang Juda motiti niining mahulagwayon nga kopa, kay ang paghukom sa Diyos bug-os nga ipahamtang diha kaniya. Busa, pinaagi kang Ezequiel, ang Diyos miingon: “Ikaw magainom niini ug magatiti niini, ug ang mga bika niini imong kitkiton.”​—Eze 23:​4, 32-34.

Ang bug-os nga kabuangan sa tawo sa pagbagulbol batok sa Diyos ug sa pagpangitag sayop sa Diyos tungod sa iyang paagi sa pagbuhat sa mga butang gipakita pinaagi sa mga pulong: “Alaot ang usa nga nakiglalis sa iyang Mag-uumol, ingon sa usa ka bika batok sa ubang bika sa yuta! Moingon ba ang yutang-kulonon sa iyang mag-uumol: ‘Unsay imong ginahimo?’ Ug ang imong hinimo moingon: ‘Siya walay mga kamot’?”​—Isa 45:​9, 13.