Myanmar—Ang “Bulawanong Yuta”
TINAMPO SA MAGSUSULAT SA PAGMATA! SA MYANMAR
NASABAK taliwala sa kutay sa kabukiran nga nagpormang usa ka kinaiyanhong utlanan uban sa kasilinganan niini sa Asia nahimutang ang “Bulawanong Yuta.” Sa habagatan-kasadpan, ang mga balod sa Luok sa Bengal ug sa Dagat Andaman mapusgay diha sa kapin sa 2,000 kilometros nga kabaybayonan niini. Sa kasadpan nahimutang ang Bangladesh ug India; sa amihanan, ang Tsina; ug sa sidlakan, ang Laos ug Thailand. Kini dakog diyutay sa Madagascar ug mas gamay kay sa Texas, usa ka estado sa Amerika del Norte. Ang ngalan niining yutaa? Myanmar, ang Burma kanhi.
Gitawag nga Bulawanong Yuta sa unang mga molupyo niini, ang Myanmar tugob sa kinaiyanhong kahinguhaan: petrolyo ug gas, tumbaga, lata, plata, tungsten, ug ubang mga minerales, maingon man sa bililhong mga bato, sama sa mga sapiro, esmeralda, rubi, ug jade. Ang ubang mga bahandi naglakip sa tropikanhon nga bagang kalasangan nga adunay talagsaong mga kahoy sama sa teak, rosewood, ug padauk. Ang kalasangan maoy pinuy-anan usab sa daghang ihalas nga mga mananap—mga unggoy, tigre, oso, kabaw, ug mga elepante, sa paghisgot lag pipila. Apan ang tinuod nga mga bahandi sa Bulawanong Yuta mao ang mga tawo niini.
Ang mga Tawo sa Myanmar
Kay daang malumo ug malinawon, ang mga tawo sa Myanmar maayog pamatasan ug maabiabihon. Ilang tagdon ang mga bisita nga matinahoron ug may dignidad. Ang mga bata sagad magtawag sa tigulang nga mga lalaki nga tiyo ug sa tigulang nga mga babaye nga tiya.
Ang mga bisita sa Myanmar sagad makamatikod sa hamis nga mga pamanit sa tigulang nga mga tawo. Ang usa ka hinungdan niining batan-ong pamanit, matod sa mga babaye, mao ang popular, kolor pus-aw-nga-bulawan nga kosmetik sa nawong—ang thanaka—nga gikuha gikan sa kahoyng thanaka. Pinaagi sa paglubok ug usa ka sanga diha sa gahi, lapad nga bato ug pagdugang niinig diyutayng tubig, ang mga babaye makahimo ug pinong mikskla, nga ilang ihidhid sa ilang mga nawong nga may maartehong mga disenyo. Gawas nga aduna kiniy substansiya nga makapamenos sa kunot sa nawong ug makapabugnaw, ang thanaka manalipod usab sa panit batok sa hapdos, tropikanhon nga adlaw.
Ang kasagarang besti sa mga lalaki ug babaye sa Myanmar mao ang lungi, nga daling himoon pinaagig pagtahi sa usa ka panapton, nga mga duha ka metros ang gitas-on, diha sa isigkatumoy niini aron makapormag sirkulo. Human kini masul-ob, itapis sa babaye ang lungi samag patadyong. Sa laing bahin, kuptan sa lalaki ang isigkatumoy sa panapton ug luag nga magbugkos niini sa hawak diha sa atubangan. Maligdong ug luag, ang lungi haom gayod sa tropikanhong mga dapit.
Inigduaw nimo sa mga tiyanggihan makita nimo nga ang mga tawo sa Myanmar daghag nakamaohan—hanas sa paghabol ug seda, sa manomano nga paghimog alahas, ug sa pagkulit sa kahoy. Ang kahoyng teak, padauk, ug ubang mga kahoy gihimong makapadani-sa-mata nga mga dagway sa mga tawo, tigre, kabayo, kabaw, ug mga elepante. Bisan ang ordinaryong mga butang sama sa mga ibabaw sa lamesa, partisyon sa lawak, ug mga lingkoranan makuting gipanindot pinaagig mga kinulit. Apan kon interesado ka gayong mopalit, hangyoag maayo aron makabarato!
Ang mga tawo sa Myanmar hawod usab sa paghimog nindot nga pagkadayandayan nga mga produktong binarnisan—mga panaksan, bandihado, ug may tabon nga mga kahon. Apan ang nakapatalagsaon sa ilang mga produkto mao ang mga disenyo niini nga wala mag-agad sa naandang estilo ug ang kinulit nga mga dayandayan niini. Ang kinayanohang disenyo sugdan pinaagi sa paglala sa nigpis nga mga tinagsip nga kawayan. (Ang dekalidad nga mga produkto sugdan pinaagi sa paglala sa kawayan uban sa buhok sa kabayo.) Niini nga bayanan ang artesano magpahid ug hangtod sa pito ka sapaw sa barnis, nga hinimo pinaagig pagmikskla sa lana sa thisei, o kahoyng tuboran sa barnis, uban sa pinong pagkalubok ug pinaig nga bukog sa mananap.
Sa dihang mauga na ang barnis, ang artesano magkulit ug disenyo diha sa gawas nga bahin sa maong produkto ginamit ang puthaw nga igkukulit. Dayon, human sa pagpintal ug pagpasinaw ug diyutay, ang resulta dili lang usa ka maayong buhat sa arte kondili usa usab ka butang nga magamit diha sa balay.
Kaylap ang Impluwensiya sa Relihiyon
Duolag 85 porsiyento sa mga tawo sa Myanmar maoy Budhista; ang nahibilin sagad nag-angkon nga Muslim ug Kristiyano. Sama diha sa dakong bahin sa Habagatan-sidlakang Asia, ang relihiyon nagdulag dakong papel diha sa mga kinabuhi sa kadaghanang tawo sa Myanmar. Hinunoa, ang pipila ka relihiyosong mga kostumbre maoy bag-o alang sa daghang bisita.
Pananglitan, ang Budhistang mga monghe nanumpa nga dili mohikap ug babaye. Busa agig pagtahod, ang mga babaye mag-amping nga dili kaayo magpaduol sa mga monghe. Ang relihiyosong mga kostumbre nakaapektar pa gani sa biyahe sa bus. Ang usa ka taga-Kasadpan maglibog tingali sa usa ka karatula diha sa bus nga nag-ingon: “Palihog ayaw pangutan-a ang drayber kon unsa tang orasa gidahom nga moabot.” Mapikal ba ang mga drayber sa dili-mahimutang nga mga pasahero? Dili. Ang mga Budhista didto nagtuo nga ang mga nat (mga espiritu) masuko nianang pangutanaha ug mahimong langanon niini ang bus!
Ang Kasaysayan sa Myanmar
Ang labing sayo nga kasaysayan sa Myanmar dili-piho, apan morag ubay-ubayng tribo ang milalin didto gikan sa silingang mga nasod. Ang Mon dayag nga nagngalan sa nasod nga Suvannabhumi—nga nagkahulogang “Bulawanong Yuta.” Ang mga Tibeto-Burmano naggikan sa sidlakang kabukiran sa Himalaya, ug ang Tai nangabot gikan sa nailhan karong habagatan-kasadpang Tsina. Ang bukirong yuta sa Myanmar nagbulag sa mga tribo—tungod niini dunay daghang tribo ug mga grupo sa pinulongan.
Sayo sa ika-19ng siglo, ang mga Britaniko nangabot gikan sa bag-ong nakolonisar nga India. Sila unang nanimuyo diha sa habagatang rehiyon ug sa kadugayan miokupar sa tibuok nasod. Pagka-1886, ang Burma, ingon sa pagtawag kaniadto sa Myanmar, gidugang ngadto sa British India.
Panahon sa Gubat sa Kalibotan II, kining yutaa nahimong sentro sa grabeng panaggubat, ug sulod sa pipila ka bulan sa 1942, ang mga sundalong Hapones nag-abog sa mga Britaniko gikan sa maong dapit. Human niana, ang makauulaw nga “Riles sa Kamatayon” gitukod. Kining 400 kilometros nga riles mitadlas sa umaw nga lasang ug bukirong yuta aron masumpay ang Thanbyuzayat, sa Burma, ug ang Nong Pladuk, sa Thailand. Tungod sa kanihit sa metal, ang dakong bahin sa agianan sa tren naggikan sa riles nga gipanguha didto sa sentral nga Malaya (karon Malaysia). Ang usa ka gamayng bahin sa maong proyekto—ang pagtukod ug taytayan ibabaw sa Suba sa Kwai—sa ulahi nahimong basehanan alang sa usa ka popular nga pelikula.
Uban sa tabang sa 400 ka elepante, kapig 300,000 ka lalaki—mga piniriso sa gubat ug mga sibilyan nga taga-India ug Burma—ang naghimo sa riles. Tinagpulo ka libo ang nangamatay sa maong trabaho. Kay kanunayng gibombahan sa mga Alyado, ang riles wala na kaayo gamita ug sa kadugayan gibiyaan. Sa ulahi, ang kadaghanan sa riles gipanguha ug gigamit sa laing mga dapit.
Sa kataposan, ang mga Britaniko nakig-away pag-usab, nga madaogong nagbawi sa nasod gikan sa Hapon sa 1945. Apan kadiyot lang ang pagmando sa mga Britaniko, kay naangkon sa Burma ang kaugalingnan niini gikan sa Britanya sa Enero 4, 1948. Sa Hunyo 22, 1989, gisagop sa Hiniusang Kanasoran ang bag-ong ngalan sa nasod, ang Myanmar.
Usa ka Yuta sa Bulawanong mga Kaulohan
Ang Myanmar dunay daghang kaulohang mga siyudad sulod sa kasiglohan. Pananglitan, sa kinapusoran sa Myanmar nahiluna ang Mandalay, popular nga gitawag nga Bulawanong Siyudad. Nga adunay gatosan ka pagoda gikan sa matag yugto, kining siyudara nga may 500,000 ka molupyo mao ang kataposang kaulohan sa wala pa ang Britanikong okupasyon. Si Haring Mindon naghatag ug harianong pasidungog sa Mandalay sa 1857, sa dihang gitukod niya didto ang usa ka dakong palasyo alang sa iyang kaugalingon ug sa iyang mga rayna. Ang upat ka kilometro kuwadrado sa karaang siyudad gilibotan ug otso-metros ka habog nga mga paril, nga tres metros ang gibag-on diha sa pundasyon. Ang 70-metros ka lapad nga trinsera nag-ubay sa mga paril.
Sa 1885 gidestiyero sa mga Britaniko ang manununod ni Mindon, si Haring Thibaw, ngadto sa India, apan wala nila unsaa ang palasyo. Apan, sa Gubat sa Kalibotan II kini naugdaw. Nga maisogon, ang mga tawo sa Myanmar nagtukod ug eksaktong hulad sa palasyo maingon man sa maanindot nga pula-ug-bulawan nga mga tinukod nga kahoy didto sa orihinal nga dapit niini. Kini mahimong tan-awon sa mga bisita.
Duha ka gatos kilometros paubos sa suba gikan sa Mandalay nahimutang ang Pagan. Kini maoy laing kaulohan kanhi, ug gitukod panahon sa unang milenyo sa Komong Panahon ug miabot sa tayuktok sa kahalangdon niini sa ika-11ng siglo; apan gibiyaan kini 200 ka tuig lamang sa ulahi. Bisan pa niana, nagkatag taliwala ug palibot sa pipila ka gagmayng mga balangay ang gatosan ka gubaong mga templo ug mga pagoda—nga nagpahinumdom sa kanhing himaya niini.
Ang kaulohan karon, ang Yangon (opisyal nga nailhang Rangoon hangtod sa 1989), maoy usa ka bibo nga siyudad nga adunay kapin sa tulo ka milyong molupyo, nga banha kaayo tungod sa busina sa mga awto, bus, ug ablig-kilid nga mga taksi. Bisan pag daghang karaan nga mga tinukod nga magpahinumdom sa panahon sa pagpangolonya sa Britanya ang naglumbay sa daplin sa lapad, gilarayag-kahoy nga kadalanan sa Yangon, ang kapunawpunawan sa siyudad karon naglakip na sa modernong habog nga mga hotel ug mga opisina.
Makita usab niini nga kapunawpunawan ang 98 metros nga hinal-opag-bulawan nga torre sa 2,500-anyos nga Pagodang Shwedagon nga nagpadayag sa bahandi ug kahawod sa arkitektura sa karaang mga panahon. Gikaingon nga mga 7,000 ka brilyante ug ubang bililhong mga bato ang naglikos sa torre. Ang tumoy niini gikoronahan ug usa ka 76-kilates nga brilyante. Sama sa daghang karaan nga mga tinukod sa Myanmar, ang Shwedagon gitay-og ug gidabodabohan sa mga linog ug mga gubat, ug dakong bahin niini ang gitukod pag-usab.
Apan, ang pipila nangangkon nga ang bulawanong Pagodang Sule mao ang tinuod nga labing makaiikag sa Yangon. Kuwarentay-sayis metros ang kahabogon, kining 2,000-anyos nga Pagodang Sule nahimong usa ka dako, bulawanon nga isla-isla diha sa kinasang-an sa upat ka dagkong mga dalan sa siyudad. Ang pagoda gilibotan sa mga tindahan.
Espirituwal nga Bulawan
Sa 1914, duha ka Internasyonal nga mga Estudyante sa Bibliya (ingon sa pag-ila sa mga Saksi ni Jehova niadto) ang nangabot sa Rangoon gikan sa India, nga nangitag mga tawo nga nagpabili sa dekalidad nga bulawan—ang espirituwal nga bulawan. Sa 1928 ug 1930, nangabot ang dugang mga misyonaryo, ug pagka-1939, tulo ka kongregasyon nga may gidaghanon nga 28 ka Saksi ang natukod. Ang sangang buhatan sa mga Saksi ni Jehova sa India didto sa Bombay maoy nagdumala sa buluhaton didto hangtod sa 1938. Sukad niadto hangtod sa 1940, ang sangang buhatan sa Australia ang nag-timan sa buluhaton. Human sa Gubat sa Kalibotan II, sa 1947, ang unang sangang buhatan sa Myanmar gibuksan sa Rangoon.
Sa Enero 1978, ang sangang buhatan gibalhin didto sa Inya Road. Ang tulo-ka-andanang hedkuwarter nga tinukod gitawag nga Myanmar Bethel Home. Ang 52 ka membro sa pamilyang Bethel kuging nag-atiman sa mga panginahanglan sa mga 3,000 ka Saksi nga aktibo diha sa nasod. Tungod sa daghang tribonhong pinulongan sa Myanmar, ang paghubad nahimong dako nga bahin sa buluhaton diha sa sangang buhatan. Ang kakugi sa mga Saksi ni Jehova nagdugang ug usa pa ka ‘tipik nga bulawan’ sa daghang bahandi sa Bulawanong Yuta.
[Mapa sa panid 17]
(Alang sa aktuwal nga pagkahan-ay, tan-awa ang publikasyon)
BANGLADESH
INDIA
TSINA
LAOS
THAILAND
MYANMAR
Mandalay
Pagan
YANGON
LUOK SA BENGAL
[Credit Line]
Mountain High Maps® Copyright © 1997 Digital Wisdom, Inc.
[Mga hulagway sa panid 17]
Gikan sa itaas: Mga lalaki ug babaye nga nagsul-ob ug mga lungi; usa ka batan-on nga Budhistang monghe; mga babaye nga naghidhid ug “thanaka”
[Hulagway sa panid 18]
Pagsangyaw diha sa manihan
[Hulagway sa panid 18]
Ang kinulitan nga mga kahoy gibaligya diha sa lokal nga mga tiyanggihan
[Credit Line]
chaang.com
[Hulagway sa panid 18]
Pagkulit ug usa ka disenyo nganha sa nawong sa usa ka binarnisan nga ibabaw sa lamesa
[Hulagway sa panid 18]
Usa ka nindot nga pagkaadornong binarnisan nga panaksan
[Credit Line]
chaang.com
[Hulagway sa panid 20]
Ang sangang buhatan sa mga Saksi ni Jehova sa Myanmar
[Picture Credit Line sa panid 16]
© Jean Leo Dugast/Panos